Tafel van den kersten ghelove. Deel 2: Winterstuc (1937)

Tafel van den kersten ghelove. Deel 2: Winterstuc

(1937)– Dirc van Delf– rechtenstatus

Auteursrecht onbekend

Vorige Volgende

Regelnummers proza verbergen
Dat .XXXIIII. capittel is vanden .IIII. ewangelien ende ewangelisten. 3Ga naar margenoot3-7Die propheet Daniel seit in sijn achteGa naar voetnoot3 capittel, dat hi sach 4 inden hemel die thronen setten <ende> die oude van dagen, 5 die dusent iaer sijn voer sinen ogen als enen dach, die daer is 6 geleden, sat daer op sijn recht ende die boekenGa naar voetnoot6 <warden> 7 Ga naar margenoot7-20voer hem opgedaen. Ezechiel sach vier dieren, die omden throen 8 waren ende hadden ogen after ende voer, hoer gesichte was als 9 een blinckende metael, alse vuerige colen, barnende lampen 10 ende alseGa naar voetnoot10 blixen. Een firmament, als een cristal ende steen 11 van saphier, blinckende al omme als een reghen-boghe, was 12 boven horen hoofde des thronen. Dese dieren roerden malcan-13der mit horen opgherecten vederen vloghel ende daer wert 14 een [55c] gheluut of, als van bulghen veel watersGa naar voetnoot14 ende van veel 15 volx in tenten ende in pavlioen. Die gedaente van haren aen-16sichten was: een aensicht des menschen, een aensicht des le-17wen, een aensicht eens ossen, een aensicht eens aerns. Ende 18 als die heer sat op enen hogen throen, so was alle die aerde
[pagina 249]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 19 vol sijnre maiesteit. Ende dese dieren, die onder hem waren, 20 vervolden den tempel, Dese boeken die voer Gode waren op-21gedaen, sijn die vier heilige ewangelien, daer die kersten ewe 22 ende gelove is in gescreven, daermen alle consten, leer ende 23 wijsheit mach in lesen, geliken dat sinte Augustijn seit: Dit is 24 die natuerlike conste philosophie, want alre dingen natuer 25 sijn in Gode den scepper. Dit is die zedelike const van duech-26den Ethica, want een guet, eerlic leven anders nerghent uut 27 geformt en wart dan Gode te minnen ende sinen even-men-28schen. Dit is die const, die reden besluutGa naar voetnoot28, loyca, want dat licht 29 der redeliker zielen niet en is dan te kennen die ewige waer-30heit, die God is. Dit is dat burgher-recht: ius civile, want 31 gelove ende eendrachtigen vrede ende den ghemeen oerbaer 32 so wiset dat nuwe testament, daer die minne haer selven niet 33 en suect, mer den gemenen oerbaerGa naar voetnoot33. Dit is dat boeck des le-34vens, dat testament des alre oversten bekennisse der ewigher 35 waerheit, gescrevenGa naar voetnoot35 buten ende bynnen, dat niement en mach 36 ontsluten dan dese vier voerscreven tuge Gods totten ey<n>-37den vander werelt, die van aenbeghin bi hem hebben geweest 38 dienre [55d] sermoens ende selve dat woort hebben gehandeltGa naar voetnoot38. 39 Ga naar margenoot39-64 Ga naar margenoot39Daer om is gescreven: Quatuor facies uni: dat is vier aensich-40ten sijn den enen, want dat woort Gods van vieren is beduut. 41 In den aensicht des menschen screef Matheus, want die be-42toechde Cristus menscheit, doe hi sijn boeck began aldus: 43 Ga naar margenoot43Liber generacionis Ihesu Cristi, dit is dat boeck der geboorten 44 ende geslachten Ihesu Cristi, Davids ende Abrahams zoon;
[pagina 250]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 45Abraham wan Ysaac ende voort an .LXX. man went totter ionc-46frouwen die van Gode hadde ontfaen. - In den aensicht des 47 ossen screef Lucas, want die betoechde Cristus passie ende 48 doot, hoe dat hi inden altaer des cruus geoffert wert voor onse 49 Ga naar margenoot49sonden, ende began sijn boeck aldus: Fuit in diebus Herodis 50 regis Iudee sacerdos quidam, dat is: het was inden dagen des 51 ioedschen coninc Herodis, een pape, die hie Zacharias; want 52 die papen plagen die beesten te offeren. - In den aensicht 53 des lewen screef Marcus, want die betoechde Cristus verrisenis, 54 Ga naar margenoot54doe hi in sinen boeck screef aldus: Die enghel seide: <sur-55rexit, non est hic>, hi is opverstaen, hi en is hier niet, hi is 56 tot Galyleen gegaen. Die lewe verwecket sinen welpen inden 57 derden dage. Also dede Cristus sinen lichaem, die hi vanden 58 dode dede opstaen. - In den aensicht des aerns screef Iohan-59nes, want hi betoechde Cristus godheit ende sijn opvaert inden 60 hemel, te sitten an die rechter zijde Gods, den Vader gelijc, 61 Ga naar margenoot61doe hi sijn boec began [56a] aldus: In principio erat verbum, 62 inden beghin was dat woort ende dat woort was bi Gode ende 63 God was dat woort. Want die aern hoge vliecht inder lucht 64 Ga naar margenoot64-68ende scarp siet inder sonnen licht. Aldus is Cristus geworden 65 mensch in sijnre geboorten, een osse gheoffert ende ghedodet 66 in sijnre passien, een leeu te verwecken in sijnre verrisenisse, 67 een aern <in> sijnre opvaert totten hemel in die ghelijcheit 68 Gods. Want doe die hemelsche legaetGa naar voetnoot68, verlener alre ewen, 69 woude hier neder comen leren den wech der waerheit, so 70 brocht hi mede billicken dese vier candelarenGa naar voetnoot70, om-dat sijn 71 ewe ende gelove, vier cluftelick als vier hoeken der werelt, 72 alle menschen besluten. Die eerste oertGa naar voetnoot72 des ewangelijs ewe en-
[pagina 251]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 73de gelove der kersten is: die sonden te scuwen ende die te 74 beteren. Ende want men in den ouden testament ossen ende 75 calveren voir die sonden plach te offeren, so onderwint hemGa naar voetnoot75 76 dit Lucas te leren, die inden ossen hoofde beteykent is. Die 77 ander oert des ewangelijs ewe ende gelove der kersten is: zede 78 ende wercke ende leven der menschen vredelick te scicken, 79 ende want een mensche is een redelic dier, burgherleven teGa naar voetnoot79 80 leiden, so onderwint hem dat te leren Matheus, die Cristus 81 wercken meest bescrivende is ende die oic in des menschen 82 aensicht beteykent is. Die derde oert des ewangelijs is: die 83 duecht ende die rechtverdicheit der ewenGa naar voetnoot83 vromeliken te bele-84ven. Ende, want een leeu coninc der dieren is van moede, so 85 onderwint hem dat te leren Marcus, die de vroemheit Cristi 86 iegen den dode bescrivende is. Ende daer om is hi inden lewen 87 aensicht [56b] beteikent. Die vierde oirt des ewangelys is: 88 die hoochste salicheit ende die ewige waerheit claerliken te be-89Ga naar margenoot89-90kennen. Ende want een aern inder sonnen ratGa naar voetnoot89 siet ende van 90 horen schijn in sinen ogen niet en wert wederslagen, so hem 91 onderwint die godlike bescouwinge te leren. Iohannes, die de 92 godheit Cristi bescrivende is, ende daer om is hi in des aerns 93 aensicht beteykent. Aldus schijnt mit desen tugen ende ge-94leerden scriveren al openlick, dat die ewangelie ende die ker-95sten ewe waerachtelic gaet boven allen ewen ende menschelic 96 leven tot sijnre salicheit sekerlijck. 97Dat eerste dat een recht ewe myent, is sonde ende quaet-98heit uten volck te roden ende te wieden. End wiset die loyca 99 datmen dat doen sel mit oordel, vonnis ende pijn. Ende dit 100 is die zake. Want quaetheit ende boesheit hieten soude die
[pagina 252]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 101 spotredeGa naar voetnoot101, want si maken die ziel al ongesont, als Aristotiles 102 Ga naar margenoot102seyt. <Dat sijn die wercken der werelt>. Zweren, liegen, ver-103raden, dieft, roef, manslacht <moort, ghewelt, vercraft, par-104tye, scalcheyt> ende des gelijcs, <als> Paulus seit. Daer 105 om sijn die loeye gemaket in wrake der misdadigen, in love 106 der weldadigen ende om der overtreder wille; mate, reghel 107 ende recht guets levens so is die ewe geset als den quaden har-108den ioden, die onbesneden waren van herten. God gaf inder 109 woestijnen ewe van recht, van leven, van guede, Gode te 110 dienen, want si altijt op quaet waren gheneicht. Mer iegen der 111 heiligen ewangelien recht ende gelove sijn si alle cleyn loyen, 112 die ye waren van sonden te laten geset. Want stede-recht ghiftGa naar voetnoot112 113 over, dat [56c] die ghemene wive mogen inden steden wonen 114 ende bider muren, om te meer overspil te scuwen. Keyserrecht 115 verleent camspil ende torneye ende steken om die heymelike 116 verradery te vlyen. Moyses ewe of dat oude testament ghift over 117 dat een man sijn getroude wijf laten mach, als hi sijn saken 118 over-ghift in scrift, om te scuwen dat die manne haer wive 119 niet doot en slagen. Mer die loeye ende ewe des heiligen ewan-120gelien en ghift niet oorlof enige sonde te doen, mer <ghe-121biet> alle quaet te laten, want alle sonden sellen gewroken 122 Ga naar margenoot122werden. Want Cristus self seit: van allen ydelen woorden sel-123men ten ionxten dage reden gevenGa naar voetnoot123. Mer nu en recht dat ewan-124gelium niet mitten zwaerde, dan mit oflaetGa naar voetnoot124 <ende> ver-125ghifnis der sonden. Dat oordel is ons nu guet angevaenGa naar voetnoot125. Ende 126 want nu dat oude testament gebiet, dat men een calf offeren 127 sel voer die sonde, also is Cristus gheoffert inden altaer des 128 cruus in verghifnis onser sonden. Ende dat betoecht die ewan-
[pagina 253]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 129gelist Lucas, die in den ossen hoefde was gesien vanden pro-130pheet Ezechiel, <ende> leert ons oic. Dat nyeuwe testamentGa naar voetnoot130 131 des ewangelien is, dat wi onse lichaem offeren sellen op dat 132 cruus der penitencien ende deylen al onse lidmate tot ware bete-Ga naar voetnoot132 133 ringe, daer wi an misdaen hebben, mit waren berouwe. Ende die 134 roke is Gode behaechliker dan die roke vanden offerhande der 135 Ga naar margenoot135ossen ende der calveren, ghelijc als David seit: Het was een sa-136crificie der rechtverdicheit offerhande der calveren op dinen 137 outaer, mer een sacrificie des heren is een bedruct gheest, ene 138 berouwetGa naar voetnoot138 herte ende dat en sal [56d] God niet versmaden. 139Dat ander dat een guede loeye ende ewe myent, is: der 140 menschen leven, zede ende wercke an eren, an duechden te 141 regieren ende daer wise ende wege te ordinieren. Ende dat 142 leert alle recht gescien mit reden ende wijsheit, want dat is 143 alleen die tonge der waechscael: rechtvaerdicheit. Seneca seit, 144 dat reden is die slijpstien alre wercken. Daer om seit Augus-145tinus aldus: die beste reden maken dan tbeste recht, want 146 die quaetheit is dicke behangen mit schijn van duechden, dat 147 nochtan niet en is; diese opsnede mit den misse der waerheit 148 en vonde niet dan valscheit. Ende daer om is die ewe, loey of 149 recht gevonden <dat si> guet van quaet, eer van scande, 150 loegen van waerheit moge deylen na redelike ondersceyt. Mer 151 nu was dieGa naar voetnoot151 so onbesceiden gheworden ende so onredelic, datsi 152 eerst den onwandelbarigen naem Gods gaven steen ende houtGa naar voetnoot152, 153 dat mit gouden ende sulver soude voer hem staen, ende baden 154 die dode molocken aen ende meenden, si souden doer hem 155 troost ende hulp ontfaen ende dit was een onredelic dinck uut 156 verkeerden sinne gedaen. Die ioden beduden qualiken
[pagina 254]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 157 ende logeliken die geboden Gods, want God hadde geseit: 158 Du en selte niemans wijf, noch guet mit arch begheren. Si sei-159den: men mostet wel van bynnen begheren ende den moet welGa naar voetnoot159 160 dragen, mer niet dat mit handen ende sinnen werclikenGa naar voetnoot160 togen. 161 Siet wat valschers waren si; der ewen glosierre verboden die 162 hant, mer niet den moet. Keyser-recht seit: Een mach sijn 163 leven also wel [57 a] inden recht verzwigen als verspreken. 164 Mer die loeye ende ewe der heiligen evangelyen set alle dinge 165 op die beste reden ende die meeste ondersceit, want die wareGa naar voetnoot165 166 ewe gheeft ende set, Cristus, <seit> iegen den duvel den die 167 heyden in afgoden aenbeden, aldus: du selte dinen heer, dinen 168 God alleen aenbeden ende hem alleen dienen (glosa:) mit 169 sulken dienst, die niemant dan hi ontfangen mach, als aenbid-170den mit beiden handen, knyelen op beide knyen, wyeroeck te 171 barnen ende offerhande te brengen. Ende tegen den ioden 172 Ga naar margenoot172seide hi aldus: Ghi hebt gehoort, dat iu vaderen was gheseit: 173 ghi en selt niemant metter hant doden, want anders is hi scul-174dich des oordels, mer ic segge iu: alle die gene, die sinen 175 even-menschen toornich wert, die sal wesen sculdich des oor-176dels. Merc hoe hi daer verbiedet also wel een quaet hert als 177 Ga naar margenoot177een quade hant. Tegen den <kristen>Ga naar voetnoot177 seit hi aldus: Iuwe 178 woorden sellen wesen: Ia, ia, Neen, neen, ende nyemant en 179 sel den anderen verrasken ende vercloickenGa naar voetnoot179 swighende of spre-180ckende, want God is een insienre der herten. Mer nu alle dieGa naar voetnoot180-185 181 leer ende statuten der heiligen evangelien staen op die scoon-
[pagina 255]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 182ste rede van sinne ende van leven, uutwendelic ende inwen-183delic na moet, hert ende werck te scicken ende te ordinieren, 184 opdat die mensche mit vreedsamigen, duechdliken leven mo-185ge tot kennisse sijnre ewigher salicheit comen. Dit leert te doen 186 al dat nuwe testament der evangelien, dat wi minne, vrede, 187 gerechticheit [57 b] ende guedertierenheit sellen hebben dat 188 den menschen wel steit. Ende dat betoocht ons wel die evange-189list Matheus, die in des menschen hoofde vanden propheet 190 beteikent is. Want hi der menschen leven leert regieren, daer 191 Ga naar margenoot191hi seit aldus: wat dat ghi woudet dat iu die menschen deden, 192 dat self doet hem weder ende minnet God ende iu even-men-193menschen gheliken iu selven; daer hangen in alle ewe ende 194 Ga naar margenoot194propheten. Hier om seit Paulus: Die vervollinge der ewen 195 is broederlike minne, (Glosa:) want daer in werden alle men-196schen satich, guedertieren, oetmoedich, die des menschen leven 197 ende alle sijn wercken wel scicken ende ordinieren. 198Dat derde <dat> een guede loey ende ewe wijst ende 199 meent, is mit rechtverdicheit die wercken te lonen na horen 200 verdiensten, op-dat der burgher leven sta in vreden ende in 201 eren, op-dat hi mit stilliken moede sijn rijck van bynnen 202 mochte besitten ende sijn leven totten anderen leven na deser 203 tijt mochte strecken. Daer om so screef Aristotiles een boeck 204 dat hiet: Politicorum, dat beduut burghes leven: 205 daer ymmer een overste moet wesen; want die dingen en wil-206len niet qualiken gescict werden ende daer so moet men heb-207ben boven ons vorsten ende heren. Tot dien saken plegen die 208 heyden te helpen, doe si den wijsten ende den sinnichsten ende 209 eerlichstenGa naar voetnoot208 van leven plagen coningen te kiesen ende om hoor-210re duecht willen noemden aerdsche gode. Mer daer na so bra-211ken si dit ende namen wesen ende gyganten voor heren, omdat 212 si groot ende starck waren ende beruch- [57 c] tet in allen 213 lande. Dit betert die ewe des heiligen evangelijs, die seit: wie
[pagina 256]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 214 dat oitmoedich is ende Gode vruchtet ende ontsiet, die sel dat 215 volck overheren. Totten gemenen oerbaer plagen die ioden te 216 helpen die hoir siel plagen te settenGa naar voetnoot216 voer dat testament der 217 vader ende voer die stat ende tempel, als Iudas Machabeus 218 Ga naar margenoot218-223dede, die hem wapende als een ruese ende seide: weest mach-219tige kinder, ons is beter te sterven inden striden dan te sien 220 qualic varen onses volkes ende der heiligen Gods. Mer daer naGa naar voetnoot220 221 seiden si tot malcander: gae wi uut ende laet ons scicken een 222 testament mitten heyden, want sint dat wi van hem sceiden, 223 so hebben ons veel quade ghevanden. Dit betert die ewe des 224 Ga naar margenoot224heiligen ewangelijs, daer ons leert Paulus, dat wi die wercken 225 der duusternis van ons sellen werpen ende doen aen die wapen 226 des lichts, op-dat wij mogenGa naar voetnoot226 yegen alle die laghe des duvels, 227 ende inden schilde des geloven mogen sijn vuerige scutten les-228Ga naar margenoot228ken. Want onse wedersake gaet ons omGa naar voetnoot228 sueken den hi slynden 229 mach, mer staet hem starck weder inden gelove. Totten geme-230nen oerbaer plagen die romer te helpen, plagen loeyen te set-231ten ende die self te houden <ende hem> vromelic inden dodeGa naar voetnoot231 232 voer hoer volck ende vrijheit uut te setten ende bereyt te wesen 233 self ongemac ende armoede te liden, op-dat ghemeen oorbaer 234 Ga naar margenoot234-240mochte voortgaen. Dit bewijst Vegecius in dien <bouke> 235 der ridderscap <te> plegen: dat daer een keyser was, die 236 settede: wie overspil dede, den soudmen beide sijn ogen uut-237brekenGa naar voetnoot236. Ende doe sijn eyghen soon overspil had [57 d] gedaen,
[pagina 257]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 238 opdat hi niet en brake sijn gebot, so stack hi hem selven een 239 oge uut ende sinen soon een, want dat recht der loyen most 240 gescien. Mer nu sijnt tyrannen, si setten ende gebieden, self 241 en houden si niet. Dit betert dat heilige ewangelium, daer 242 Ga naar margenoot242Cristus seit: Een guet harder sel sijn siel setten te onderpande 243 voor sijn scape, - want hi leert, dat hi self doet, - ende sinen 244 oerbaer niet sueken, mer dat Cristo Ihesu toe behoort. Dit 245 leert ons al dat nuwe testament der ewangelyen den heren ende 246 den volck vromeliken te leven ende te striden mitten vier 247 hooftduechden, als wijsheit, rechtverdicheit, starcheit ende 248 machticheitGa naar voetnoot248. Ende dit leert die ewangelist Marcus, die vanden 249 rike Godes lerende is, ende dat te wynnen ende te stormen 250 in eens lewen hoefde beteykent is. Waer is nu rechte wijsheit 251 dan in sijnre leer, want die sijn seker alleen wijs, die gans 252 kersten gelove hebben; waer is rechtverdicheit dan in sinen 253 leven, dat ons die sonden wel leert beteren; waer is starcheit 254 dan in sijnre gheduldicheit, die ons liden ende leet doet ver-255dragen; waer is machticheitGa naar voetnoot255 dan in sinen heiligen leven, die 256 ons moet wisenGa naar voetnoot256 in alle onsen wercken? 257Dat vierde, dat een guet loey ende ewe uutwijstGa naar voetnoot257, is, datsi 258 die ewige salicheit ende die godlike wairheit in deser tijt mo-259gen verkennen. Want alle menschen van naturen <is> te 260 weten ende te kennen ende sonderlinge die overste waerheit, 261 daer alle dingen in verlichtenGa naar voetnoot261. Hier om seit Cristus, die onse 262 Ga naar margenoot262ghever is: dat is dat ewige leven: datsi di bekennen ende den, 263 die du gesent hebbes, [58 a] Ihesum Cristum. Sinte Augustijn
[pagina 258]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 264 seit, dat in sinen gesichte is al onse loen verhouden. Dit aen-Ga naar voetnoot264 265 sicht sie wi hier inder tijt doer den licht der geloven ende na 266 deser tijt sel wijt scouwen doer den licht der glorien. An deserGa naar voetnoot266 267 meni[n]ge <der> ewen, so sijn alle loyen ende ewen te 268 cleyn ende onghe[n]oechsamGa naar voetnoot268. Die heydensche philosophie 269 <kende>, dat daer een scepper was ende een eerste beghin 270 alre dingen, den si merckede groot mogende van allen den 271 menichvoudigen creatuer in hemel ende in aerde; van hoerre 272 cierheit, dat hi suverlic was; van hoorre gescickenisGa naar voetnoot272, dat hi 273 wijs was; <van> horen regimentGa naar voetnoot273, dat hi guet was; - mer 274 si bekenden niet, dat hi ons verlossen soude vander verdoeme-275nisse. Die ioedsche ewe en kende die ewige waerheit niet 276 <dan> doer schijn ende decsel ende doer figuren. Tot waren 277 litteikenGa naar voetnoot276 Moyses sprac totten volck mit gedecten aensicht. Mer 278 die ewe der heiligen evangelien leert ons die godlike wijsheit 279 Ga naar margenoot279openliken, want die discipulen Cristi seiden tot hem: Sich 280 du sprekes nu openbaerlic ende du en segghes ghien bisprokeGa naar voetnoot280. 281 Tot waren litteyken so scoerde dat zeylGa naar voetnoot281 onder die passie ons 282 Heren midden ontwee. Dat waerlike keyser-recht is gebreclic 283 inder waerheit der saken te kennen, want also volGa naar voetnoot283 opsets ende 284 wederroepens, dat hem niemant daer wel in on [t]rechtenGa naar voetnoot284 mach.
[pagina 259]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 285Ga naar margenoot285Mer die kersten ewe seit opeliken datsi meent: vruchte dinen 286 God ende hout sijn gebot; doet den mensche, dat ghi woude 287 datsi iu deden; daer sijn alle menschen in bewaert. In desen 288 tween geboden sluten alle ewe ende propheten. [58 b] Dese 289 ewige waerheit, die ons noot is te weten tot onser ewigher 290 salicheit, leert ons die aern, die hemelsche scouwer, 291 evangelist sinte Iohannes, van wien dat screef die pro-292Ga naar margenoot292pheet Ezechiel aldus: een aern mit groten vlogelen, lange 293 claeuwen ende vol scoenre plumen vloech totten berch van 294 Lybaen ende brack doer uut een karlGa naar voetnoot294 ende voerdse tot ons hier 295 neder; ende dit was die lesse der Godheit, doe hi sprac aldus: 296 Ga naar margenoot296In principio erat verbum; ende toechde des eengeboren Soons 297 <godheit>, sijn ewichliken uutcomen der Godheit, daer hi 298 seit: Inden beghin was dat Woort; ende alle dinghen doer 299 den Soon een uutbringe[n]Ga naar voetnoot299, daer hi seit: ende alle dinc sijn 300 doer den Woerde gescapen; ende des selvens Soons menscheit, 301 daer hi seit: ende dat Woort is vleysch geworden; ende des 302 selvens Soons eer ende guedertierenheit, daer hi seit: Ende 303 wi hebbenGa naar voetnoot303 gesien vol ghenaden ende waerheit. Die selve wer-304cken verleen ons Cristus, des Vaders wijsheit, die gebenedijt 305 is in tijt ende in ewicheit. Amen.	margenoot3-7 (achte) Daniel: 7:9-10 (Aspiciebam donec throni positi sunt, et antiquus dierum - Ps. 89:4: quoniam mille anni ante oculos tuos, tamquam dies hesterna quae praeteriit - ... et libri aperti sunt. voetnoot3 achte, zie var.; lees: sevende. voetnoot6 boeken (A: warden ontbr.) opgedaen. margenoot7-20 Ezechiel, 1 (Apoc. 4:6: quattuor animalia plena oculis ante et retro; Apoc. 4:3: et ecce sedes posita erat in coelo, et supra sedem sedens. Et qui sedebat similis erat aspectui lapidis jaspidis et sardinis: et iris erat in circuitu sedis similis visioni smaragdinae. voetnoot10 A: also, lees: alse). voetnoot14 gheluut... waters (Ezech. 1:24, Et audiebam sonum alarum, quasi sonum aquarum multarum); - bulghen: zwellen; hier: het aangolven van veel wateren. [tekstkritische noot]23 B mach uutnemen. 28 B dit is die konst ende reden besluut. 30 C dit is dat borgher (recht ontbr. en H in hs. tusschengevoegd). 36 CD t.d. eynden; GH t.d. enden; B totten eynde. 43 CH Liber gen. Ihesu (Christi ontbr.). voetnoot28 reden besluut: gevolgtrekkingen maakt. voetnoot33 ghemeen oerbaer: algemeen welzijn. voetnoot35 gescreven enz.: beschreven van binnen en van buiten, dat niemand bij machte was te ontsluiten. Vgl. Apoc. 5:1-3. Het boek moeten we ons denken als de oude boekrol, die aan weerszijden kon beschreven worden. Als ze opgerold en daarbij verzegeld is, kan niemand daarin lezen. voetnoot38 dat woort hebben gehandelt - Vgl. I Joes, 1:1: Quod fuit ab initio... et manus nostrae contrectaverunt de verbo vitae... wat van den aanvang af bestond... en onze handen mochten betasten met betrekking tot het Woord des Levens. margenoot39-64 Vgl. Lud. de Saxonia, Vita Jesu Christi, II, c. 83, n^o 7. margenoot39 Ezech. 1:6. margenoot43 Matth. 1:1-16. [tekstkritische noot]45 CHD want; GA went; B thent. 50 CGHD daghe Herodis joedsche coninc; B d.H. een j.c. 51 GHA Zacharias. 54 A Surrexit non est hic ontbr. 69 CGH neder comen, leven, wech ende waerheit; DB leren wech ende waerheit; A leren den wech der waerheit. 70 CGHB cancelier; D candelier; A candelaren. 71 CGHB clufterich; DA cluftelijc; - A eren. margenoot49 Luc. 1:5. margenoot54 Marc. 16:6; - Leg. aurea, (Graesse³, p. 693) Catuli enim leonum, ut dicunt, usque in diem tertium quasi mortui jacent, sed rugitu leonis in die tertio excitantur. margenoot61 Joes, 1:1. margenoot64-68 Leg. aurea, l.c. Christus... fuit homo natus de virgine, vitulus in passione, leo in resurrectione, aquila in ascensione. voetnoot68 die hemelsche legaet: Christus. voetnoot70 candelaren; cancelier verdient de voorkeur; zie var. voetnoot72 oert: punt. [tekstkritische noot]86 CH bescermende. 89 B S. raeyen. 92 CGH ende daerom hi (H corr in hs.) in d.a.a. beteykent is. 97 CH meent; GDA myent; B neemt. 100 C want q.e.b. hieten sonde ende spotrede; GHD w.q.e.b. hieten (H heeten) sonde te spotrede; B w.q.e.b. hieten die sonde te spoet rede. voetnoot75 onderwint hem: tracht, neemt op zich. voetnoot79 daar een mensch als redelijk dier een maatschappelijk leven behoort te leiden. voetnoot83 eren, lees: ewen; de rechtvaardige wetten. margenoot89-90 Leg. aurea, l.c. Aquila enim acuti luminis est, ut rotam solis irreverberatis oculis aspiciat. voetnoot89 in der sonnen rat; rat: draaiende of beweegbare schijf, vooral van de zon, waarschijnlijk navolging v.h. lat.: rota solis, Lucretius V, 564, dat ook l.c. in Leg. aur. gebruikt is. [tekstkritische noot]102 A a.A.s. Dat sijn die wercken der werelt ontbr.; - A na ‘manslacht’ moort, ghewelt, vercraft, partye, scalcheyt ontbr. 125 GH is ons goet nu aenghevaen; B is ons nu goet aen te gaen. voetnoot101 spotrede <spotte, spot en rede = vlekkenkoorts, scharlakenkoorts, (niet bij Verdam). De var. wijzen er op, dat dit woord weinig bekend was. A heeft de beste lezing; soude lees: souden. margenoot102 vgl. Gal. 5:21. voetnoot112 ghift over: bepaalt. margenoot122 Matth. 12:36. voetnoot123 reden geven: rekenschap geven. voetnoot124 dan mit aflaet. Verdam, II, 54: Het mnl. laat met dan na een ontkennend woord in de bet. van behalve een vrijere constructie toe dan onze taal. De uitzondering kan nl. van een andere soort zijn dan het vooropgestelde geval, zoodat dan het mnl. dan bij ons moet worden weergegeven door maar. B heeft ook: mer. voetnoot125 Dat oordel is ons nu guet angevaen: Het is nu voor ons goed dat vonnis te aanvaarden. [tekstkritische noot]130 B der ewangelyums ende is dat. 145 CB dat beste recht. 147 CGHDB messe. 150 CH Maer nu was dat volck so o.g.; GDAB mer (G mar) nu was die o.g. voetnoot130 en leert het ons ook. voetnoot132 en dat wij al onze ledematen, waarmede wij misdreven hebben, met oprecht berouw zullen overleveren tot ware verbetering. margenoot135 Ps. 50:21 en 18-19. voetnoot138 berouwet. Als bnw. wordt het deelw. berouwen gebruikt in de uitdr. Een berouwen herte, een berouwvol gemoed. Zie Verdam i.v. berouwen. voetnoot151 die (zie var.): het volk; onbesceiden: dom. voetnoot152 Vgl. Baruch, 6:38: Lapidibus de monte similes sunt dii illorum, lignei et lapidei, et aurei et argentei. Hun goden lijken op steenklompen uit de bergen, die houten en steenen, vergulde en verzilverde maaksels. [tekstkritische noot]160 CGHA wercliken; D werckelike; B werkeliken. 161 B der ewen gloserende. 165 CGH want die ware euwe-ghever (G eeuw-ghever) Cristus seit yeghen den duvel den..., aldus; DB want die waer ewe ghevet Cristus seyt teghen d.d. den..., aldus; A want die ware ewe gheeft ende set Cristus degen d.d. den..., aldus. 173 CGHDB doden (G dootslaen) ic segghe u (G iu) want anders. voetnoot159 den moet dragen: het verlangen koesteren. voetnoot160 wercliken: door daden. voetnoot165 want die ware... enz.; want hij die de juiste wet geeft en vaststelt, Christus, zegt... enz. margenoot172 Matth. 5:21. margenoot177 Matth. 5:37; Prov. 24:12. voetnoot177 A: tegen den keyser, lees: te gen den kristen. voetnoot179 verrasken ende vercloicken: overrompelen en verschalken. voetnoot180-185 Mer want nu... ordinieren; de tekst lijkt eenigermate bedorven. Mogen we want schrappen, dan zou de zin luiden: Maar nu zijn heel de leer en de bepalingen van het evangelie gericht op de schoonste overeenkomst van geest en leven, uitwendig en inwendig naar de gesteldheid, hart en werk te schikken en te regelen, opdat... enz. [tekstkritische noot]185 B k.s.e. waerheit. 188 CGHD wael steit; B wel staet. 194 CH vervolghinge der euwe. 198 A Dat derde is een guede loey ende ewe wijst ende meent is dat. 201 B mit stillen ghemoede. 203 C trecken; B stercken; - CD daer so screef Aristotiles Politicorum; G daerom so s. A.P.; H daerom scr. A.P.; B daer of scrijft A. Polincorum. 210 CH noemden si a.g.; GDA noemden a.g.; B noemden si se a.g. margenoot191 Matth. 7:12; 22:37-40. margenoot194 Rom. 13:10. voetnoot208 sinnichsten ende eerlichsten: verstandigsten en braafsten. [tekstkritische noot]220 CH d.h. der oghen. 223 C ghevonghen; GHB ghevonden; DA ghevanden. 228 B verslinden. 234 CH dese punten; GDB d. presenten (D presanten). voetnoot216 siel setten: animam ponere, hun leven geven. margenoot218-223 I Mach. 3:59; 1:12. voetnoot220 Maer daer na, moet luiden daer voor. Vgl. I Mach, 1:12: In diebus illis exierunt ex Israel filii iniqui, et suaserunt multis dicentes: Eamus et disponamus cum Gentibus, etc. - naast I Mach. 3:58-59: Et ait Judas: Accingimini et estote filii potentes... quoniam melius est nos mori in bello, quam videre mala gentis nostrae et sanctorum. margenoot224 Rom. 13:12. voetnoot226 Mogen: krachtig zijn. margenoot228 I Petr. 5:8. voetnoot228 gaet... om: (circuit), gaat rond. voetnoot231 (ende hem)... in den dode... uut te setten; utesetten: (exponere) blootstellen; zie Verdam i.v. margenoot234-240 Vgl. Dr. G. van Schaick Avelingh, Dat Scaecspel, blz. LXXXIII. In Vegetius, De re militari staat het niet, wat ook niet waarschijnlijk was. Lees wellicht: Valerius, bij wien het verhaal te vinden is Lib. VI, c. V, ext. 3. voetnoot236 uutbreken: uitsteken. [tekstkritische noot]238 CGHDB hadde ghedaen, brack hi hem selve een oghe uut. 248 CDA machticheit; GHB maticheit. 255 CDA machticheit; GHB maticheit. 259 CH menschen is v.n.; GDA is ontbr.; B m. begheren v.n. margenoot242 Joes. 10:11. voetnoot248 machticheit. Het is opvallend dat ‘temperantia’ meermalen vertaald wordt door machticheit, wat ons doet vermoeden, dat we hier niet te doen hebben met een schrijffout, maar met een vertaling, die zeker niet minder goed is, dan de gewone door maticheit. Machticheit beteekent, dat men ‘macht heeft over zich zelf’, ‘zelfbeheersching’. Machlicheit: beheersching. In deze bet. niet bij Verdam. voetnoot255 machticheit. Het is opvallend dat ‘temperantia’ meermalen vertaald wordt door machticheit, wat ons doet vermoeden, dat we hier niet te doen hebben met een schrijffout, maar met een vertaling, die zeker niet minder goed is, dan de gewone door maticheit. Machticheit beteekent, dat men ‘macht heeft over zich zelf’, ‘zelfbeheersching’. Machlicheit: beheersching. In deze bet. niet bij Verdam. voetnoot256 wisen: onderrichten. voetnoot257 utewisen: duidelijk bewijzen. voetnoot261 daer alle dingen in verlichten: in verlicht worden. margenoot262 Joes. 17:3. [tekstkritische noot]264 B voer ghehouden. 265 B sien w.h. 268 CH d.h.p. seit die daer; G d.h.p. die daer uutwijsde; DA d.h.p. (seit ontbr.) dat daer; B d.h.p. (seit ontbr.) die daer. 276 G niet dan doer s. CHDAB dan ontbr. 280 B ghelikenisse. 284 onterachten; GHD ontrechten; A onrechten; B verrechten. voetnoot264 dat in zijn aanschouwing geheel ons loon is vervat. voetnoot266 An deser meninghe ewen: met betrekking tot de bedoeling van deze wet; - licht der gloriën: een geschapen verstand kan uit eigen kracht zich niet tot de aanschouwing van God, waardoor de zaligen in den hemel volmaakt gelukkig zijn, verheffen, maar moet daartoe belicht worden met een bovennatuurlijk licht, dat in de theologie lumen gloriae genoemd wordt. Dit licht, een afstraling van het ongeschapen licht, waarin God Zichzelf aanschouwt, is een bovennatuurlijke hoedanigheid, aan het verstand medegedeeld, waardoor dit vermogen boven zijn natuur wordt verheven en kracht ontvangt, om het Goddelijk Wezen onmiddellijk te aanschouwen. voetnoot268 onghenoechsam i.p.v. onghevoechsam: onvoldoende. voetnoot272 gescickenis: ordening. voetnoot273 regiment: regeling. voetnoot276 tot waren litteeken: tot een zeker voorteeken. margenoot279 Joes. 16:29. voetnoot280 bisproke: gelijkenis. voetnoot281 zeyl: voorhangsel. voetnoot283 veel, lees wellicht: vol. voetnoot284 onrechten, lees: ontrechten: zich rechtvaardigen. [tekstkritische noot]289 B die ons nodet; - CAB tot onser salicheit; GHD t.o. ewigher s. 290 CGHDB hemelscouwer. 296 CH des eenboren (H eengheboren) soons godheit; GDA des eengeboren soons doot; B d.e.s. gheboert. 304 CH verleen ontbr., maar in H verbeterd. 1 CGH van dier (G den) ghenadenriker tijt, dat die Gods (GH Goods) soon woude mensche (G mensch; H menschen) werden (GH warden); DAB van der voller tijt der genaden dat God mensche woude worden (D w.m. werden). 5 CGHD archenenghel; AB archangel; A arch. cherubin die. margenoot285 Eccle. 12:13; Matth. 7:12. margenoot292 Ezech. 7:3. voetnoot294 karl: korrel. margenoot296 Joes. 1. voetnoot299 uutbringen: voortkomen. voetnoot303 wi hebben: wij hebben hem.

Vorige Volgende