Tafel van den kersten ghelove. Deel 2: Winterstuc

(1937)– Dirc van Delf– rechtenstatus

Regelnummers proza verbergen

[pagina 102]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten Dat XIX capittel van den seven gaven des heilighen Gheests. 3Des heilighen Gheests gaven sijn seven, als ons die propheet 4 Ga naar margenoot4-9Ysaias heeft [21 c] bescreven, dat uut der wortel Yesse soude 5 een roede opgaen ende een bloem opclymmen, daer op soude 6 rusten die heilighe Gheest des Heren, die gheest der wijsheit 7 ende der verstandenisse, die gheest des raets ende der starcheit, 8 die gheest der consten ende der guedertierenheit ende hem 9 Ga naar margenoot9-13soude vervollen die gheest der vresen Gods. Ende hieten daer 10 om des Geestes gaven, want si die seven dootlike son-11denGa naar voetnoot10 verdriven; want si die seven natuerlike craften 12 vorderenGa naar voetnoot12 ende stueren, ende oec want si die seven ouder des 13 menschen op-voeden in werclikenGa naar voetnoot13 ende in scouweliken leven, 14 als ic al nae segghen sal. Dese Geest tretGa naar voetnoot14 vanden Vader ende 15 Soon ende is ons dicwijl in sienlike teikenen bewijst. Ende si 16 en sijn niet gesciet sonder merkelike wonder Gods, die dair 17 Ga naar margenoot17-21in verburghen sijn. Eerst uut des Vaders monde als een snee-18witte duve vlieghende doer een luchtighe wolke mit enen
[pagina 103]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 19 sueten coelen zuden winde, mit enen ghedriefteGa naar voetnoot19 ende ghelude, 20 mit eenre gulden nebbeGa naar voetnoot20, daer in ghescreven stont die naem 21 Jhesu. Dit sijn oic seven sienlike ende lijflikeGa naar voetnoot21 teyken, daer hi 22 in verscenen is die Gheest, die Trooster, die ons alle waerheit 23 leren sal. 24Die eerste gave des heiligen Geests is: donum timoris, dat 25 is die gave des vresen of des anxtes des heren. Ende dese anxt 26 Ga naar margenoot26-31is drierhande: natuerlike anxt, knechtelike anxte ende kint-27like anxte. Die natuerlike anxt is een pijn der erfsonden ende 28 wert geboren mitten mensche ende blivet alle tijt sijns levens 29 mit hem, hoe seker dat hi oec wert. Dese anxt heeft alle tijt 30 vrese voer scade sijns levens [21 d] ende der naturen. Mit 31 dier anxt vreesde Cristus te sterven ende scroemdeGa naar voetnoot31 voir den 32 Ga naar margenoot32-35doot. Die knechtlike anxt comt een van liefte sijns selves 33 ghemack, daer hi aen ontsiet pijn ende verdoemnis voor sijn 34 sonden als een knecht, die sinen heer alleen ontsiet om scade 35 of pijn die hi van hem nemen <mach>, ende want wi alleGa naar voetnoot35-37 36 voor die vierscaer Cristi moeten ghepresentiert werden ende 37 loon ontfaen voer die wercken, die wi in den lichaem hebben 38 gedaen, so laet wi die sonden ende dat is een guet beghin 39 Ga naar margenoot39-45der wijsheit. Die kintlike anxt wert ons in-ghesent vander
[pagina 104]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 40 guetheit des Gheeste Gods doer een inghesichtGa naar voetnoot40 sijns minlics 41 aensicht in onser sielen gront. Doer den anxt beghint die men-42sche tontsien die vrienscap ende heymelike constGa naar voetnoot42 sijns Gods 43 te verliesen. Ende om die te behouden, so is hi sorchvoudich 44 ende is voor Gode tuchtichGa naar voetnoot44 mit inhanghen sijnre oghen, ende 45 hier om doet hi alleen alle sijn wercken. 46Ga naar margenoot46-71Die ander gave des Gheests is donum pietatis, dat hiet die 47 gave der guedertierenheit. Dese sincket die Gheest Gods in 48 enen mensche doer die guetheit sijnre borsten. Ende is drier-49hande: guedertieren an sinen God, an hem selven ende an 50 sinen even-menschen. Die guedertierenheit, die een bewisen 51 sal an sinen God, is dat hi sijn godlike maiesteyt, daer hi alle 52 dinc in ghescapen heeft ende regiert, belije ende eer ende 53 ontsie; dat hi een offerhande doe, bede an hem stichteGa naar voetnoot53 ende 54 ander dienste doe, die sijn ewe in-hout ende sijn ghelove, son-55derlinghe [22 a] mit dier wise ende inghesetGa naar voetnoot55 der heiligen ker-56sten kerc na uutwisinghenGa naar voetnoot56 der heiligher scrift, die al doer hem 57 is uutghesproken. Die guedertierenheit an hem selven is, als 58 hi aensiet, dat hi is een redelick sterflic creatuer naden beel-59de sijns Sceppers ghemaect, toe der ewigher salicheit uutver-60coren ende uut sinen sonden mitten doot Cristi vander ver-61doemnis verlost, ende na desen leven verbeit eens beters dat 62 sonder liden is. So sel die mensche hem so guedertieren we-63sen, dat hi hem mit sonden niet en veroordelGa naar voetnoot63, noch hem sel-64ven scade an live, an guet ende eer. Die guedertierenheit
[pagina 105]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 65 anden menschen is, dat hi uut guede gronde allen menschen 66 wel gan, wel rade ende hulplick si, sinen oversten ere ende 67 wese ghehoerich, sinen ghelijc wese ghesellick ende minsa-68mich, sinen cleinre wese radich ende hulpsamich, aller do-69ghen wes mede-lijdsamich, allen misdade wes quijt ghevende, 70 alle onwaerdeGa naar voetnoot70 wes verghetich. Aldus so seltu dijn tijt leven, 71 dattu an ghenen menschen moechste warden broecachtich.Ga naar voetnoot71 72Ga naar margenoot72-76Die derde gave is Donum sciencie, dat hiet een gave der 73 consten. Dese sincket God inden menschen doer sijn godlike 74 clare oghen ende is oec drierhande: const an sinen ghelove, 75 const an sinen leven, const an sijnre have ende sijn guet te 76 deylen. Die gheest der consten, die hi toghen sel an sinen 77 gelove is, dat hi uut den beghinsel der gelove ende uut 78 haerre meninge wil leren dat hem salich is, ende wil doen 79 dat Gode behaghelic is, ende wil vorderenGa naar voetnoot79 ende voortsetten 80 al [22b] daer die eer Gods an is. Mit desen gheeft der con-81sten leert hi sijn ghelove weten ende kennen ende beghint 82 die an anderen menschen te meerren ende te bredenGa naar voetnoot82, ieghen 83 die onghelovige te bescermen ende alre dinc na haer reghel 84 Ga naar margenoot84-89toe Gode te scicken ende te vormen. Die const an sinen 85 eyghen leven is groet, daer hi doer leven can onghehindert 86 onder die quade, verkeerde, ghevensde ende venijndeGa naar voetnoot86 slacht 87 menschen der werelt. Hier helpt hem toe natuerlike reden, 88 subtile sinne, guet verstaen, als wat hi is, waer-van dat hi is, 89 waer hi toe ghescapen is. So comt hi toe ondersceit tusschen 90 guet ende quaet, tusschen waer ende loghen, tusschen eer
[pagina 106]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 91 ende scande. Ende heeft nu const te leven: mitten gueden 92 gebetert te warden ende mitten quaden niet ghearcht, on-93ghescaet in allen dinghen. Die const an sijn guet ende have 94 te scaffen ende te dispenseren, die is groot gheprijst, want 95 men doer die guede der werelt veel archsGa naar voetnoot95 <ende> quades 96 ende oic mede duechde ende eren doen mach. Dese const 97 staet aldus, dat hi sijn guet niet qualick en winne, als dede 98 Ga naar margenoot98-104Zacheus ende Matheus; dat hijs oic niet qualic ende onnut-99telic over en brengheGa naar voetnoot99, als dede die verloren soon; dat hijs 100 niet karichlicGa naar voetnoot100 en houde, als dede die rike vrake; dat hi 101 niet daer an en sette te grote sorghe of te grote minne of te 102 grote toeverlaetGa naar voetnoot102, als dede Nabal, die sijn herte daer in ver-103storven was, - mer dat hijt wel scaffe ende dispensiert, als 104 dede Thobias ende die rike man Abraham. 105Die vierde gave des Gheests [22c] is donum consilii, dat 106 Ga naar margenoot106-139hiet een gave des raets. Dese sencket God inden menschen 107 doer sijn godlike herte an hogher voorsichticheit. Ende dese 108 is drierhande, als claer inden gemoete, recht inden monde, 109 plichtichGa naar voetnoot109 inden wercken. Hier mede plecht hem alle raet te 110 besterckenGa naar voetnoot110. Dese wise met inder herten is, als hem van Gode 111 een licht binnen verschijnt, dat sijn reden bynnen als eenGa naar voetnoot111 112 vuerich cloot staet, daer hi om sake<n> wille die hem 113 voor-vallenGa naar voetnoot113, te rade gaet ende hi vindet voir hem als in enen
[pagina 107]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 114 boeck of uut sijns meesters monde wat wi scuwen ende vlien 115 sellen, wat hi sel kiesen ende aenvaen na Gods gheboden, 116 sijns willen ende behaghen, want het wert hem in dier gave 117 al mit teyken openbaert, of si die ewe Gods in hem ge-118Ga naar margenoot118screven hadden: In dier tijt en was ghien coninc in Ysrahel, 119 mer een yghelic dede dat hem recht docht. Die ware raet 120 anden monde is als sijn mont midden wille ende werck over-121een-draechtGa naar voetnoot120. Want mening ende werck sijn des monts twee 122 uutende. Uut desen middel des waren raets des monts canGa naar voetnoot122 123 <hi> die loghen weder-spreken, die waerheit bewisen, twi-124vel verclarenGa naar voetnoot123. Doer dese gave vervaert hi mit woorden den 125 sculdighen, hi leert den onnoselen, hi verblijt den wisen 126 ende sijn woorden vallen hem of, als of si uut den hemel 127 luden. Sijn woorden, ghelaet ende leven willen al doer dese 128 Ga naar margenoot128gave over-een-dregen. In dier tijt was ja ja, neen neen, mer 129 nu sijn die scalcken des over-eenGa naar voetnoot129, dat neen is ja ende ja neen. 130 Die dueghendeGa naar voetnoot130 raet in den plich- [22d] tighen wercke is, als 131 hi syn ende woort mit horen beraetGa naar voetnoot131 tot groten saken, die wel 132 boven hem is, uutwart draecht, ende in puntliken stonden ende 133 stedeGa naar voetnoot132 na alre gueder mate ende wise bestaetGa naar voetnoot133 inder eren Gods 134 ende in sinen naem. So wert die man het ghestercket ende ge-135wapent van binnen. Ende hi wert vromer ende moedigher dan 136 hem natuer, const, tijt of moet gheven mach. Also opdrachtichGa naar voetnoot136 137 wert sijn moet in ghenuechlicken ghedriftGa naar voetnoot137, dat hem duncker,
[pagina 108]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 138 Ga naar margenoot138hi soude die heyden alleen wel verslaen. In dier tijt plaghen 139 die coninghen van Ysrahel te stride varenGa naar voetnoot138. 140Ga naar margenoot140-181Die vijfte gave des Gheests is: Donum fortitudinis, dat hiet: 141 die gave der starcheit. Dese senct God inden menschen doer 142 sinen godliken arm an <de>-gheliker vroemheit. Ende dese 143 starcheit is drierhande: in bedwinghen sijnre lusten ende 144 synnen, in aenvaen der duechden ende int volbrenghen, in 145 wederstaen onmotesGa naar voetnoot145 ende der becoringhen. Die bedwinghen-146de starcheit der lusten ende der sinnen is, als een man sijn 147 leven matich ende op reden setGa naar voetnoot147, als-of hi die waterrancken 148 Ga naar margenoot148snoyede van sinen boemgaert. Ende dier sijn drie, als lust des 149 vleyschs, intrecken van oghenGa naar voetnoot149, hoechmoet van leven. Dese 150 Ga naar margenoot150drie waterrancken hebben die ganse werelt ombevaen; daer 151 om is hi een starc <man> diese van sijnre naturen can of-152slaenGa naar voetnoot151. Hier om seit Salomon: die sijn moet bedwingt is 153 starcker man dan die burghen bestormt ende die beclymt. Al-154dus starc was Dyogenes, die sijnre natuer heer was gheworden. 155 Dat aenvaen der duechden mit [23a] volbrenghen is, als een 156 om oerbaer of om eer ende om lof sware, lastighe, grote, vrome 157 Ga naar margenoot157dinghen bestaet mit enen vollen moede van betrouwen ende
[pagina 109]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 158 hoep, ende dat langhe aenhoutGa naar voetnoot158 mit ghedoghen alre pinen, die 159 daer op-vallen, het si scade of quetsinge of alle arbeit. DeseGa naar voetnoot159 160 drie doen menige, dat hi vander spitse geit. Daer om is hi wel 161 een starc man, die om deser drier willen niet en wil ofgaen. 162 Ga naar margenoot162Paulus seit: Niement en wert gecroent dan die witachtelic 163 stridet (Glosa:) mitten voernoemden saken. Aldus starc was 164 Ga naar margenoot164Jonathas, doe hi den berghe ende cliftenGa naar voetnoot164 mit handen ende 165 voeten totten heyden op croep. Die starcheit in wederstaen der 166 becoringe ende duldicheit in onmoet <is>Ga naar voetnoot166 als hi om hoep eens 167 beteren loons set hem te kiveGa naar voetnoot167 yeghen al dat hem op-vallen 168 mach, van liden, verdriet onversaecht te bliven. Als David seit 169 Ga naar margenoot169tot sinen ridderen: Doet manliken ende iu hert sal ghestarct 170 werden, al ghi die inden Heeren hoep draghen. Seneca seit, 171 Ga naar margenoot171dat den koenen helpt die aventuerGa naar voetnoot171 ende die hemel lacht hem 172 toe. God onse heer en mach hem oic niet verlaten. Want hi 173 Ga naar margenoot173staet ende verbeidet onse vrome striden. Aldus ghesciede van 174 Gode Jude Machabeo, den God een zwaert sende, ende daer-175om was hi als een lewe die niements hem te moete comen ont-176sach, dair hi voir scrickede. 177Ga naar margenoot177-194Die seste gave is: donum Intellectus, dat hiet die gave der 178 verstandenis, die God zencket inden menschen doer sijn ghe-179benedide aensicht an claren verstaen. Die drierhande is: na-
[pagina 110]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 180 tuerliker dinghen, duechdliker wercken, hemelscher synnen. 181 Dese drie doen ons die waer- [23b] heit bekennen. Die eerste 182 verstant is natuerliker dinghen ende heeft die ganse ghemene 183 werelt, hemel ende aerde end al dat daer in is, voer een ghe-184screven boeck, daer die letteren sijn die creaturen ende te 185 samen spelden, dat dair een God is, die wert van hore lange 186 dueren verstaen ewich, van hore grootheit almachtich, van 187 hore scickenisGa naar voetnoot187 ende gedaente wijs, van horen regiment guet 188 ende dughendeGa naar voetnoot188. Aldus heeft God sijn wijsheit gestort op alle 189 sijn werken. Iob seit: Vraghes den dieren, si sellent di leren, 190 die aerde en sellet di niet verswighen. Aldusdanich verstaen 191 had Aristotiles. Want hem wert eens ghevraecht, van wien hi 192 die grote conste had; doe seid hi vanden creaturen, ende die 193 dinghen, die niet lieghen en connen, haddent hem gheleert. 194 Dat verstaen duechdliker wercken is uut der kersten ewe meest 195 gecomen, want die wijst voer alle eweGa naar voetnoot195 ende sette die inder 196 werelt sijn, Ioden, heiden, sarracijn, tartare meer duechdliker 197 wercke van zeden ende tucht der erenGa naar voetnoot197, edelheit, rechtverdicheit, 198 minne ende guedertierenheit tot Gode ende totten menschen, 199 die niet alleen sijn lovelic onder den menschen, mer daer toe 200 Gode behaghelic ende den enghelen inden hemel, ende ons 201 Ga naar margenoot201-202verdienlic totten ewighen leven. Tot deser verstant te crighen 202 helpt ons die heilighe scrift, dat oude testament ende dat nuwe 203 mit allen hystorien ende rechte van keysere ende van paeus, 204 mit allen ghedichtGa naar voetnoot204 ende glosen der letteren. Dit verstaen hadde 205 Ga naar margenoot205Salomon, want hi seit vanden hogher cedar des Lybaens totten 206 laghen crude ysoep der aerden so heb ic disputiert (Glosa:) 207 [23c] van duechden. Dat verstaen hemelscher sinnen wart
[pagina 111]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 208 alleen vanden geest Gods sonder middel den heilighen men-209schen gegheven in visionen, in revelacien of in anderen god-210liker openbaringe van inspiracien. Dit verstaen is sonder wise 211 ende ghedaente, van kennen, van minnen, van godliken bevoe-212len ende bevindenGa naar voetnoot212 ende en is niet mit woorden uut te spre-213ken; niemant en weet daer of, dan diet heeft versochtGa naar voetnoot213. 214 Ga naar margenoot214Want Paulus seit: Doe ic was gheruct inden derden hemel, 215 waer ic was inden lichaem of buten en weet ic niet, mer God 216 wetet, - hoorde ic verburghen woorden die den mensch niet 217 gheoorloft en sijn te spreken. Aldusdanich verstaen hadden die 218 propheten die heymelic in haren grondeGa naar voetnoot218 die wijsheit Gods 219 Ga naar margenoot219verstonden, als die propheet David seit: Heer, du die de 220 waerheit lief hebs, die onseker ende verburghen dinghen dijnre 221 ewigher wijsheit hebstu mi gheopenbaert. 222Ga naar margenoot222-225Die sevende gave is: Donum sapiencie, dat hiet die gave 223 der wijsheit, die God zenct inden mensche doer sinen eyghen 224 gheest an hemelsche smaeck ende lust der ewigher wijsheit 225 Gods. Die drierhande is: als mit Gode te soenen van broke der 226 sondenGa naar voetnoot225; als die duecht te werckenGa naar voetnoot226 ende dier te leven; als 227 die goedheit Gods te smaken ende daer in ghewandelt <te> 228 werden. Die eerste wijsheit is mit Gode te soenen van broke 229 der sonden, want die doent alleen, dat God ons vreemt wart 230 ende wy van hem ghedeyltGa naar voetnoot230. Want sonden die doen een of-231keer desGa naar voetnoot231 onwandelbarighen guets dat God is, totten vergancliken 232 dinghen, daer die mensche ontfalletGa naar voetnoot232 Gods ende sijns selfs [23d] 233 ende <wert>Ga naar voetnoot233 dat laechste onder allen creaturen inden wil-
[pagina 112]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 234 den afgront der verdoemenis. Mer wanneer dat hem die gave 235 deser wijsheit ghegheven wert, dat hi sijn gheleden leven 236 mach aensien ende dat bescreyen, die yeghenwoordige lust 237 deser werelt versmaden, die toecomende salicheit begheren mit 238 Ga naar margenoot238verlanghen, so wart hi wijs ende heeft mitten dieren in Apoca-239lipsi oghen voer ende after, gheleden tijt, yeghenwoordich ende 240 Ga naar margenoot240toecomende over te sien. Aldusdanige wijsheit hadde David, 241 want hi seit: Ic heb gesproken: ic sal belyen ieghen den 242 Heer mijn onrechtverdicheit ende du hebste vergheven ende 243 quyt ghelaten quaetheit mijnre sonden. Die wijsheit die duecht 244 Ga naar margenoot244te wercken ende die te leven. Salomon seit: Salich is die man, 245 die de wijsheit vinden can. Die duecht der ghelove, daer hi 246 die waerheit doer kent: dit is die wijsheit des aerns, die sijn 247 ionghen doet sterren in die sonne. Voort die duecht des hoops, 248 daer hi hemelsche troost doer ontfaet: dit is die wijsheit des 249 hondekijns, dat voer sijns heren tafel wacht. Voort die duech-250de der minnen, daer hi dat ewige leven doer verdient: dit is 251 die wijsheit fenix, die hem verbrant om ionck te werden. Voort 252 an die duechd der voersichticheit, daer hi doer scuwet perikel: 253 dit is die wijsheit der serpens, die seer den naecten mensche 254 scuwet om die scade, diese ontfanghen heeft. Voort die duechd 255 der rechtverdicheit, die eerst recht over haer selven neemtGa naar voetnoot255: dit 256 is die wijsheit des lewen die mit sinen start delicht after nae 257 sijn voetstappen, die hi ghetreden heeft: dit was die wijsheit 258 des coninx Iosyas, des in [24a] duechden na Davids tiden nye 259 so gueden coninc tot Iherusalem was. Die wijsheit die guetheit 260 Gods te smaken ende daer in ghewandelt te warden, is een 261 voor-hemelrijc des ewighen levens, dat vol willen is ende ver-262Ga naar margenoot262-263staens. Ysidorus seit, dat sapiencia beduut als een ghecoecte 263 kunst mit smaeck der duechden. Daer om seit Salomon inden 264 Ga naar margenoot264boeck der ewigher wijsheit: Och, hoe guet is, Heer, dijn
[pagina 113]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 265 gheest in ons ende op dattu die mochste der menschen kinder 266 Ga naar margenoot266bewisen, soe hebste hem gesent hemelsch broet doer der 267 enghelen hant, dat hat in alle ghenuecht ende smake der sueti-268Ga naar margenoot268cheit; want, Heer, dijn weelde is mit der menschen kinder 269 Ga naar margenoot269te wesen. Doch wanneer sal ic ghesadet werden van der vrucht-270baricheit dijns husen ende ghedroncken werden van dijnre 271 fonteyne der weelden? Sinte Augustinus seit, dat een innich 272 guet mensch dicwijl in die vruechde sijns Heren in-ghelaten 273 wert, dair sijnre zielen craften werden al vernuwet, die geest 274 verblijt hem, dat ghemoet wert claerGa naar voetnoot274, die begheerten werden 275 starc, vergheten so wert alle leet, ende soudet langher dueren, 276 hi waende dat dat wair dat ewighe leven. Hier om seit Eccle-277Ga naar margenoot277siasticus: Die minne Gods is een eerlike wijsheit.	[tekstkritische noot]13 CGHDB in werckeliken; A inwenliken. 14 CGH tret af; B trect. 15 C markelike. 17 B lichtende. margenoot4-9 Isaias, 11:1-3. margenoot9-13 Comp. V, c. 38: Septem igitur sunt dona multiplici ratione. Primo ut per haec expellantur vitia septem; secundo propter expediendas vires naturales; tertio propter regimen activae et contemplativane vitae. voetnoot10 dootlike sonden is geen juiste vertaling voor vitium. Hier is sprake van hoeftsonde en nog beter van ‘hoofdondeugden’. S. Thomas Aq. S. Th. Ia IIae, qu. 84, a. 3. schrijft: ‘Vitium capitale non solum est principium aliorum, sed etiam est directivum, et quodammodo ductivum aliorum’. Het woord vitium beteekent: kwade gewoonte of bedorven neiging, welke uit herhaalde daden is ontstaan en nu de bron is van veel zonden. Ze behoeven echter niet altijd doodzonden te zijn. voetnoot12 vorderen = helpen. voetnoot13 inwenliken, lees: in wercliken (activae... vitae). voetnoot14 tret = komt voort. margenoot17-21 Leg. aur. (Graesse³, p. 330): Missio autem visibilis est, cum in aliquo signo visibili ostenditur. Et notandum quod in quintuplici specie visibili Sp. s. monstratus est. 1^o in specie columbae... 2^o in specie nubis lucidae... 3^o in specie flatus... Vrijwel gelijkluidend: Ludolphus de Saxonia II, c. 89. [tekstkritische noot]19 CH zuden; B ontbr.; - GH ghedriste. 20 CH stont ontbr. 31 CH scromde; B scruemde. 33 B daer hi mede ontsiet. 35 CGHDB nemen mach. 38 GD zo laet wi; B so laten wi. voetnoot19 ghedriefte (niet bij Verdam): hevigheid (Act. Ap. 2:2 tamquam advenientis spiritus vehementis). Vgl. ghedruusch en druust, die in varr. met elkaar afwisselen. voetnoot20 nebbe = snavel. voetnoot21 lijflike = met de zinnen waarneembare. margenoot26-31 Comp. V, c. 39: Timor naturalis, quo quilibet naturaliter timet nocumentum naturae. Iste non est meritorius neque demeritorius, quia non subjacet libero arbitrio et dicitur naturalis non a natura instituta sed destituta, quia iste timor est pro peccato primorum parentum inflictus; hoc timore Christus naturaliter mori timuit. voetnoot31 scroemde = zag op tegen. margenoot32-35 l.c., c. 39 en 40: Timor servilis quo quis timet peccare principaliter propter poenam... Timor servilis duo facit: Primum est quod praeparat viam charitati; secundum est quod retrahit a peccato metu poenae tantum. voetnoot35-37 zie: capittel 18, 78-80. margenoot39-45 l.c., c. 42: Timor filialis proprie timet offendere Deum, qui etiam si propter peccatum non separatur a Deo, tamen a peccato abstineret ne Deum offenderet... cautela pertinet ad timorem filialem. Sicut enim perfectus cavet peccatum quod Deum offendit, ita per consequens cavet poenam, sed tantum per accidens. [tekstkritische noot]44 C duchtich; B tuuchtich mit ingaen. 55 CGH inghesat. voetnoot40 inghesicht (niet bij Verdam) = inprenting, inspiegeling. voetnoot42 heymelike const, intieme kennis. voetnoot44 tuchtich = deugdzaam. - inhanghen = een bij Ruusbroec meermalen voorkomend woord met de bet. hangen in, onafscheidelijk verbonden zijn met (inhaerere), ook als znw.: terwijl hij onafgebroken zijn oogen op God gericht houdt. margenoot46-71 Vgl. Comp. V, c. 43: Donum pietatis in tribus consistit, scilicet in cultu Dei, in veneratione sacrae scripturae, et in honore proximi. Cultus Dei consistit in professione divinae majestatis... Honor proximi consistit in reverentia superiorum, in conformitate aequalium et in subventione infirmorum. D.v.D. wijkt hier af van het Comp., ofschoon het duidelijk blijkt, dat hij het als bron heeft gebruikt. Als tweede punt geeft hij op: guedertieren an hem selven. voetnoot53 bede an hem stichte = gebeden tot hem richte. voetnoot55 ingheset = instelling. voetnoot56 uutwisinghen = uitleg. voetnoot63 veroordel = verdoeme. [tekstkritische noot]67 CGHD ghesellich. 59 B wese quyt gh. 71 B broekich. 74 C const an sinen gheloven ontbr. 82 GH te meerren ende te breyden. 86 B gheslachte. 88 B verstant. 89 G tusschen g.e.q., tusschen w.e.l., twisken e.e. sc. voetnoot70 onwaerde = smaad. voetnoot71 broocachtich = in gebreke blijven. margenoot72-76 l.c. V, c. 44: Ad quod requiruntur tria: primum est quod habeat rationes, quibus se defendat ab impugnantibus fidem suam; secundum est, quod a malo abstineat; tertium, quod bene et prudenter temporalia administret. - Verdere uitwerking niet in Comp. voetnoot79 vorderen = bevorderen, begunstigen. voetnoot82 breden = vergrooten. margenoot84-89 l.c. V, c. 44: Proprius actus scientiae doni est docere recte conversari in medio nationis pravae et perversae... Item per donum scientiae scit homo quid sit et a quo sit et ad quid sit... Item per donum scientiae scitur ne sub specie boni malum lateat. voetnoot86 venijnde = zedelijk vergiftigde; slacht = soort, (vooral, doch niet uitsluitend Oostmnl.). [tekstkritische noot]92 HB ghearghert. 94 B grootelic. 97 C ovel en qualic en; GH oevel ende q.e.; D evel ende q.e.; B niet qualiken en minne. 100 CGH vracke; D vraecke; B vrecke. 102 C daer in versteent was. 103 CH dispensier; G dispensiet. 106 C sinket; G sencket; HD zencket; B sincket. 108 CB ghemoede. 109 B plechtich. 112 CH vierich. 113 C voervallet. voetnoot95 archs (lees: ende) quades. margenoot98-104 Luc. 19 (Zacheus); Matth. 9 (Mattheus); Matth. 21, Luc. 15 (die verloren soon); Luc. 16. (die rike vrake); I Kon. 25 (Nabal); Tob. (Tobias); Gen. 11 vv (Abraham). voetnoot99 overbrenghe = verkwiste. voetnoot100 karichlic = gierig. voetnoot102 toeverlaet = te groot vertrouwen daarin stellen; - verstorven = versteend (I Kon. 25:37 et emortuum est cor ejus intrinsecus et factus est quasi lapis). margenoot106-139 Voor de behandeling van ‘die vierde gave des gheests, dat hiet een gave des raets’ heeft D.v.D. geen gebruik gemaakt van het Comp. voetnoot109 plichtich = plichtgetrouw (in deze bet. niet bij Verdam). voetnoot110 bestercken = versterken (niet bij Verdam). voetnoot111 cloot = bol. voetnoot113 voorvallen = overkomen. [tekstkritische noot]114 CH bouc; - CHG wat hi. 121 CH des monts twee uutende scepen (H scepene); B utende rade. 122 CHG kan hi die loghen. 132 C ponteliken; GB punteliken; H poynteliken; D = A. 137 CDA ghedrift; GH ghedrist; B gedruft. margenoot118 Jud 17:6. voetnoot120 over een draecht = overeenstemt; midden: met den. voetnoot122 can (lees: hi). voetnoot123 twivel verclaren = twijfel oplossen. margenoot128 Matth. 5:37. voetnoot129 des over een sijn = zijn 't daar over eens. voetnoot130 duegende = voortreffelijke; - plichtighen - verplichte. voetnoot131 beraet... die wel boven hem is: van overleg tot groote dingen, dat boven zijn macht is (dus door den H. Geest ingegeven) naar buiten blijk geeft. voetnoot132 puntliken stonden ende stede = juiste tijd en plaats. voetnoot133 bestaet = volhardt. voetnoot136 opdrachtich = ondernemend (bij Verdam alleen in ongunstige bet.). voetnoot137 in ghenuechliken ghedrift, door toereikenden prikkel ghedrift = de kracht, waardoor men gedreven wordt (niet bij Verdam). [tekstkritische noot]139 GH te stride te varen; B t.s.t. trecken. 142 CGHB degheliker vr. DA die gheliker. 145 CH ommoets; GDB onmoets. 147 CDA matich; GHB maticht; - CGHDB snoeyde. 149 CHA hoechmoet; GDB hoemoet. 150 B die gheheel werelt. 153 CHGD borghe stormet; B h. winnet ende beclymmet. margenoot138 II Kon. ii:i. voetnoot138 plaghen... varen. Bij het ww. plegen kan in het mnl. de infinitief zonder te gebezigd worden. Stoett², § 281. margenoot140-181 Comp. V wijdt geen hoofdstuk aan het donum fortitudinis. Vgl. echter Thomas Aq., Summa Theologica IIa IIae, qu. 139, a. i (c): Animus hominis a Spiritu sancto movetur ad hoc quod perveniat ad finem cujuslibet operis inchoati et evadat quaecumque pericula imminentia. voetnoot145 onmotes = mismoedigheid. voetnoot147 op reden set - gewoonlijk is redene de uitdrukking voor wat met de zedewet overeenkomt - zijn leven inrichten volgens de eischen van matigheid en betamelijkheid. margenoot148 I Joes. 2:16. voetnoot149 intrecken van oghen (concupiscentia oculorum) = de begeerlijkheid - het tot zich trekken - der oogen. margenoot150 Prov. 16:32. voetnoot151 ofslaen = afsnijden, afhouwen. margenoot157 mit enen vollen moede van betrouwen. Thomas Aq. S. Th. IIa IIae, qu. 139, a. i, ad. i: fortitudo quae est virtus perficit animum ad sustinendum quaecumque pericula, sed non sufficit dare fiduciam evadendi quaecumque pericula; sed hoc pertinet ad fortitudinem quae est donum Spiritus sancti. [tekstkritische noot]160 B spitse gaet. 162 CHG wittachtelic; D wittachtelicke; B witteliken. 168 CGHDB o.t. wesen. 174 B Judas Machabeus. 179 CGHD aenghesicht. voetnoot158 aenhout = volhoudt. voetnoot159 Dese drie doen menige, dat hi van der spitse geit = deze drie berokkenen menigeen, dat hij van den top afglijdt. margenoot162 II Tim. 2:5. margenoot164 I Kon. 14:13 (Jonathas). voetnoot164 cliften = kloven. voetnoot166 is: tusschengevoegd; onmoet: moeilijkheden. voetnoot167 set hem te kive = stelt zich te weer; opvallen = wedervaren. margenoot169 Ps. 30:25. Deze opmerkingen en teksten herinneren sterk aan Comp. V.c. 36, waar gehandeld wordt over de fortitudo als virtus cardinalis: In resistentia tentationum. Apostolus: Non coronabitur nisi qui legitime certaverit; In sustinentia tribulationum: Viriliter agite, etc. margenoot171 Seneca, Epist. 94: Audentes fortuna iuvat. voetnoot171 die aventuer = de fortuin, het geluk. margenoot173 II Mach. 15:15-16 en I Mach. 3:4. margenoot177-194 Comp. V, c. 46: Intellectus est cognitio Dei collative, scilicet in comparatione ad creaturas. - Behalve eenige zwakke reminiscenties wijkt D.v.D. ook bij de behandeling van het donum intellectus geheel af van het Comp., dat in een zeer kort kapittel sapientia en intellectus te zamen bespreekt. - Job, 12:7-8. [tekstkritische noot]182 B die g. gheheel w. 185 CGHD spellen. 188 CD doghende; G doeghende; H dueghende; B doechdelic. 195 CGH secte; D = A; B ghesette. 196 B tartare ontbr. 202 CGHDB scriftuur. 203 C pauwes; GD pawes; H pauwese; B paeusen. 206 CGHD ysopo; B ysope. voetnoot187 scickenis = ordening, regeling. voetnoot188 dughende = edel. voetnoot195 wijst voer alle ewe = onderricht boven alle wetten; - sette: verordening. voetnoot197 tucht der eren = fatsoen. margenoot201-202 l.c.: Intellectu cognoscitur Deus per illuminationem de auditis in Scriptura. voetnoot204 ghedicht = alles wat te boek wordt gesteld; hier: commentatio, (vgl. Ruusbroec (bij Verdam) los ende ledich... van allen gedichte (ab omni commentatione). margenoot205 III Kon. 4:33. [tekstkritische noot]213 B besocht. 217 B aldustanich. 225 B als mit Gode te soenen van broke d.s. ontbr. 226 D ende die t.l.; B ende die te beleven. 228 C te warden; D te werden; B te worden. 229 B toent alleen. 233 CGHDB e.w. dat laechste (B lelicste); A ende uut. voetnoot212 bevinden = doorleven. voetnoot213 versocht = ondervonden. margenoot214 II Cor. 12:2. voetnoot218 in haren gronde = in haar wezen. margenoot219 Ps. 50:8. margenoot222-225 Comp. V.c. 46: Per sapientiam dulcedinem ejus gustamus. Verder wijst het Comp. geen punten van overeenkomst aan. voetnoot225 mit Gode te soenen van broke der sonden = zich met God te verzoenen na de zonde. - broke = misslag, misschien ook: de breuk, door de zonde tusschen God en den mensch ontstaan, weder herstellen. voetnoot226 duecht te wercken...: deugd te beoefenen en daarnaar te leven. voetnoot230 ghedeylt = gescheiden. voetnoot231 den, lees: des. voetnoot232 ontfallet = verliest. voetnoot233 uut, lees: wert. [tekstkritische noot]247 CB staren; GH starren; DA sterren. 251 CGHD die haer verbrant om verjonghet t.w.; die hem selve v. om verjoecht t.w. 256 CGHD met (GD mit) sinen starte delghet achter (GD after) na. 259 B tot Ih. en was. 262 H ghecochte; B ghebruucte. 264 B hoe suet. margenoot238 Apoc. 4:6. margenoot240 Ps. 31:5. margenoot244 Prov. 3:13. voetnoot255 recht neemt = de wet toepast op zich zelf. margenoot262-263 Ysidorus seit - maar Comp. V, c. 46: Unde sapientia dicitur quasi sapor virtutum condita. margenoot264 Sap. 12:1. [tekstkritische noot]265 G opdattu moechste; H opdattu die mochste. 268 A dien weelde. 269 B vruchtbaerheit. 273 G creften; H crachten. 2 G in sinen scole ontbr.; H in den berghe. 9 GHA woude optrecken. 14 CH wael. margenoot266 Sap. 16:20-21 margenoot268 Prov. 8:31. margenoot269 Ps. 35:9. voetnoot274 claer = rein. margenoot277 Eccli. 1:14.

Vorige Volgende

Dat XIX capittel van den seven gaven des heilighen Gheests.