Vondels zoon en Vondels taal. Joannes Vollenhove en het Nederlands

[p. 69]

Aan de Nederduitsche schryvers

Hoc vincite, cives,

Et prohibete nefas.aant.

Gy schryvers, die op maat, of zonder maat,¹aant.
In 't Nederduitsch naar Febus lauwer staat,²aant.
Hebt nu meer kans, op 't spoor van schrandre pennen,³
Om in dit perk niet zonder prys te rennen.⁴aant.
Maar wort uw schacht tot netter schrift versneên,⁵aant.
Ei leert uw' styl en moederspraack met een⁶
Verbetren, naar het voorschrift van de reden.⁷aant.
Geen misstal dient om d' outheit hier geleden.⁸aant.aant.

Zelf Vondel, 't licht van Neêrlants poëzy,⁹

Van misslag en out misgeloof niet vry,¹⁰aant.
Al haat hy fel 't nootwendig kerkhervormen,¹¹
Hervormt hier sterk, gelyk met beeldestormen.¹²
Ik merk, hoe zyn taalkunde, tot een blyk,¹³
Een baar, dus niew, gebruikt voor 't oude lyk.¹⁴
Luidt gangkelyk te vreemt, hy keurt vergangbaar
Een gangbaar woort, als gangbaar gelt, ontfangbaar.¹⁶
Hy monstert staag het woort toegangklyk uit,¹⁷
Daar beter, naar zyn' zin, genaakbaar sluit.¹⁸
Deugt tallyk niet, ontallyk, naar die wetten,
Mishaagt dit brein ook, met ontelbre smetten:²⁰
't Welk zuiver spreekt van Godts onfaalbaar bladt,²¹aant.
Verzoenbren twist, en onwaardeerbren schat.

Verwerpen wy dan lyk met hem in sterflyk

En tydlyk goet, met loflyk, onbederflyk?
Neen, vat myn zin: met reden wort gewraakt,²⁵aant.
't Geen ieders oor en oordeel billyk laakt.²⁶
En dit 's gering: maar wien zou 't niet vervelen,²⁷
Daar out en goet gebruik veel meer verschelen?²⁸

Wie veegt alom die kladden uit ons blaân,²⁹aant.

Daar de voor den, of den voor de most staan,
Of der voor des, of des voor der? hoe strengelt³¹
Onkunde dit verkeert! hoe giet en mengelt³²
Zy 't onder een, naar eisch niet, noch gestalt³³
Van zaken, maar zo 't los ter penne uit valt!³⁴

1 op maat ... maat: in verzen of in proza

2 naar ... staat: de lauwerkrans van Apollo probeert te verwerven

3 nu, i.t.t. vroeger; op ... pennen: in navolging van scherpzinnige schrijvers

4 perk, i.c. renperk; prys: bekroning; lof

5 schacht: veer, i.c. pen (vgl. ook r. 3); tot netter schrift: om (technisch) fraaier te (kunnen) schrijven; versneên: bijgesneden

6 styl: wijze van formuleren (met aanvankelijke bijgedachte aan styl: ‘pen’; vgl. pennen, schacht)

7 naar ... reden: overeenkomstig wat de rede voorschrijft

8 misstal: gebrek; om d' outheit: omdat het al zo lang bestaat; geleden: verdragen

9 Zelf Vondel: Vondel zelf (vgl. r. 75); 't ... poëzy: de beste onder de Nederlandse dichters

10 misslag: dwaling; misgeloof: verkeerde geloofsovertuiging (met woordspelende bijgedachte aan ‘geloof in de Mis’)

11 't ... kerkhervormen: de noodzakelijke kerkelijke reformatie

12 hier, op het punt van het moedertaalgebruik; beeldestormen, herinnering aan de beeldenstorm uit 1566 die in onze streken de hervorming (r. 11 en 12) zo duidelijk manifesteerde, hier gebruikt als beeld voor ‘schokkende hervorming’

13 taalkunde: taalinzicht; tot een blyk: om een bewijs te leveren

14 baar: draagbaar, evenals lyk in een woordspel gebruikt om het achtervoegsel baar aan te duiden

16 gangbaar: deugdelijk; ontfangbaar: aanvaardbaar

17 monstert uit: verwerpt (bij zichzelf of/en anderen?); staag: steeds; consequent

18 sluit: past

20 smetten: (andere dergelijke) schandvlekken

21 zuiver: helemaal correct

25 vat myn zin: begrijp mijn (i.t.t. zyn' in r. 18) bedoeling; met reden: terecht; gewraakt: verworpen

26 billyk: terecht

27 dit is gering: dit is iets onbeduidends; vervelen: hinderen

28 out (gebruik), vgl. r. 8

29 kladden: smetten; blaân: bladzijden

31 strengelt: verbindt

32 onkunde: onwetendheid

33 naar eisch: naar behoren; gestalt: natuurlijke vorm

34 los: nonchalant (i.t.t. met ‘de reden’, r. 7, 62)

[p. 71]

35

Een man, die slechts genoemt wort, heet den here⁽¹⁾.

 

De brief begint, als waar 't een groet van ere,

 

Myn heer niet, maar myn here. neem van hem,³⁷

 

Of geef hem iet, men spreekt, met luttel klem,³⁸

 

Dus van de heer. wie vint hier toe verschoning?³⁹

40

Den hertog, of den prinse, of grave, of koning

 

Wort dus begroet, of komt dus hier en gins:

 

Schryf hem iet toe, men looft, of laakt de prins.⁴²

 

't Gemeen gebruik leert ieder, zo 'k vertrouwe,⁴³

 

Iet noemen 't werk (gelyk des mans, der vrouwe⁽²⁾)

45

Des afgronts, maar der helle: des gemoets,

 

Der ziele is Duitsch, der zonne, maar des gloets.⁴⁶

 

Hoe wisselt dit wanorde, niet te tomen!⁴⁷

 

Des hels, des ziels, des zons, wort ook vernomen;

 

En voor der wet des wets, al even net,

50

Of bastertspraak den wet zei voor de wet^49-5050.aant.

 

'k Zie uwe Godt⁽³⁾ in 't heilig bladt zich mengen,⁵¹aant.

(1) De heer, most men zeggen, daar een man slechts genoemt, of in nominativo casu iet gezegt wort te doen: en myn heer is een goede aanspraak, die overal in zwang gaat. Wort d' accusativus casus gebruikt (ik spreek hier tot Latynisten, die niet minder, maar gemeenlyk meer dan de gemene man hier dolen) zo verandert het bywoordeken de slechts in den, en men looft of laakt, eert of veracht den heer. Maar wort hem iet gegeven of genomen, dit wort, met een dativus of ablativus casus, den here wel toegeschreven, of van den here verhaalt. En zo most ook met onderscheit de graaf, prins, hertog, of koning in nominativo casu ingevoert, of anders van den grave, of prinse, van den hertog, of koning iet gemelt worden. De dagelyksche onkunde nochtans van onze Nederduitsche letterkunst kent hier geen onderscheit, of maakt het heel averechts.^a35

a35 daar: wanneer; aanspraak: aanspreking; in zwang gaat: in gebruik is; gemeenlyk: gewoonlijk; gemene: gewone; bywoordeken, zie r. 142; toegeschreven: toebedeeld; letterkunst, zie r. 291; averechts: verkeerd

37 neem van hem, t.w. gebruik het woord heer in de zesde naamval (de ablativus of afnemer)

38 geef hem, t.w. gebruik het woord heer in de derde naamval (de dativus of gever); met luttel klem: krachteloos

39 hier toe verschoning: hiervoor een (excuserend) argument

42 schryf toe: reken toe, t.w. gebruik de woorden de prins in de vierde naamval (de accusativus of aanklager)

43 gemeen: gewoon

(2) Gelyk by de woorden, die masculini generis, van manlyken aart of geslachte zyn, in dativo, accusativo, en ablativo casu het bywoort den past, zo vereischenze altyt des in genitivo. Aldus pryst of mispryst men den man, den vader, den arbeit, den regel, enz. maar spreekt van de deugt of ondeugt des mans, des vaders, des regels. Desgelyx heeft de genitivus ook het byvoegsel des van de woorden, die men neutra mag noemen, daar anders het voor komt: gelyk het gemoet, des gemoets, het werk, des werx, het gebiedt, des gebiedts, het verdriet, des verdriets. Maar de genitivus casus van de vroulyke woorden, foeminina in 't Latyn genoemt, wort altyt met een der uitgedrukt; en kan des zo weinig gedogen, naar den aart onzer sprake, als elders den mag gebruikt worden by de zelve woorden: gelyk of men van den moeder, den zuster, den wet, den deugt, den waarheit, met een ongehoorde bastertsprake, dit of dat verhaalde. ^a44

a44 [bywoort, zie r. 142; daar: waar; bastertsprake, zie r. 50

46 Duitsch: Nederlands

47 Hoe ... tomen: Wat veroorzaakt dit een wanorde, die niet te beheersen valt

49-50 even net, Of: juist alsof

50 bastertspraak: onzuivere taal

(3) De pronomina of voorwoorden, myne, uwe en zyne worden wel gevoegt by foeminina, vroulyke woorden: als myne moeder, of zuster; uwe of zyne deugt, wysheit, schult, of bescheidenheit: hoewel myn, uw, en zyn om de welluidentheit daar ook wort geleden, voornamelyk in gedichten. By de masculina gebruikt men altoos myn, uw, of zyn; als myn vader, of broeder; uw mont, of beker, of drank, of yver, of arbeit; zyn raat, zyn stoel, of zetel, zyn op- of ondergang: waar van de dativus, accusativus en ablativus casus in proze gemeenlyk mynen, uwen of zynen vereischen. Als of ik zeide; ik eer mynen vader, of geve dit mynen vader, of ontfang het van mynen vader; ik heb dit uwen zone toegelegt, of verneme iet van uwen zone, van dien raat, of van dien arbeit. Maar foeminine voorwoorden passen geensins by masculine woorden: neem dat men zeide, myne vader, of myne zoon, uwe mont, of uwe arbeit, of zyne troon. Dit klinkt even zo valsch, als of iemant van mynen moeder, uwen wysheit, of zynen deugt, of schult sprak: een ongeluit, dat alle Nederlantsche oren strax moet vervelen. ^a51

a51 wel: terecht; geleden, zie r. 8; ongeluit: zie r. 157; strax, zie r. 296; vervelen, zie r. 320 .pa 72;

51 't heilig bladt: de Bijbel; mengen: indringen.

[p. 73]

 

Al zou men daar geen myne Godt gehengen,⁵²

 

Schoon uwe ook by geen' Vorst, noch man behoort,aant.

 

Maar beter by een vrou en vroulyk woort.

55

Het zy men spreek' van vorst, of van vorstinne,⁵⁵

 

Van 's konings troon gewage, of koninginne,

 

Van deugden, of gebreken, 't voorwoort haar⁽⁴⁾.aant.

 

Melt eveneens, zo hier gebruikt, als daar,⁵⁸

 

Haar goet, hare eer, haar schandt. wie kan 't behouwen,⁵⁹

60

By mans geschikt, daar 't mans beschryft, als vrouwen?⁶⁰aant.aant.

 

Men bidt, of men beveelt een' mensche alleen,⁶¹

 

Gelyk een groot getal. gedoogt dit reen?⁶²

 

Zou ga en gaat, zou geef en geeft niet schelen,⁶³

 

Of spreek en spreekt? raakt dit niet een', dat velen?⁶⁴

65

Spoorbyster brein, op dat men misverstant⁶⁵

 

Verhoede, heeft een' vont hier by der hant,⁶⁶

 

Maar ruim zo slecht. het schryft voor geeft ook gevet,⁶⁷

 

Verandert spreekt in spreket, leeft in levet;

 

En neemt het lest voor meer dan een getal.⁶⁹aant.aant.

70

Dus weet men tydt te merken, noch geval.⁷⁰

 

Het zy de zoon⁽⁵⁾, of voor, of van den zone

 

Iet wort gemelt, de kroon, of glans der krone,

 

Men vint geen keur hierin: 't gereetste wort,⁷³

 

Zo 't inviel, slechts uit mont of schacht gestort.⁷⁴aant.

75

Die zelf⁽⁶⁾, of zelfs, of zelve, of zelven schreven,aant.

52 gehengen: toelaten

55 Het zy men: Of men nu ...; voorwoort: (bezittelijk) voornaamwoord

(4) Haar voegt alleen by vroulyke, maar hun by manlyke namen en woorden. Haar goet en hun goet, hare zwakheit en hunne kracht dient hier onderscheiden. En dus most men in dativo en ablativo casu van mannen, en dingen, die masculyn zyn, zeggen, dat hun iet toegebragt, of benomen wort, of iet van hun komt, of wort bedreven. De accusativus pluralis wort aldaar door hen betekent, met eos in 't Latyn overeenkomende.aant.

58 Melt: bericht, zegt; eveneens: op dezelfde manier

59 behouwen: laten staan

60 geschikt: geplaatst; daar: omdat het immers; beschryft: aanduidt

61 bidt: verzoekt; een' ... alleen: één enkele persoon

62 gedoogt dit reen: laat het verstand, de ratio dit toe

63 niet schelen: geen onderscheid maken

64 raakt: heeft betrekking op

65 Spoorbyster: Dolend (vgl. r. 3); misverstant: onjuiste interpretatie; onenigheid

66 vont: kunstgreep

67 ruim: wel

69 het lest: het laatste, t.w. vormen als gevet; een: één

70 weet: is in staat; merken: door eigen vormen uit drukken; geval: naamval

(5) De zoon luidt wel, als een nominativus, en den zoon, als een accusativus. Maar den zone past men iet toe, of van den zone haalt of verhaalt men iet: een onderscheit, dat in meer diergelyke woorden, hoewel niet overal, desgelyx wort vernomen. Maar gelyk de kroon, de ziel, de spreuk of breuk, de hel of de straf al foeminine woorden, heel fraai in nominativo casu dus kort worden opgehaalt, zo willen deze in genitivo wel gerekt zyn, en der krone, der ziele, der spreuke, der straffe, enz. is daar een goet geluit. Zo geeft of neemt men ook, in dativo en ablativo, de krone, of van de krone, de ziele, of van de ziele, enz. Immers luidt dit best in proze: want de poëzy gebruikt hier, gelyk doorgaans, met recht meer vryheit. ^a71

a71 past toe: schenkt; desgelyx: op gelijke wijze; opgehaalt: genoemd; Immers: In elk geval; best: het best

73 vint: neemt waar; keur: keuze, onderscheid; 't gereetste: wat het eerst te binnen schiet

74 Zo: zoals; uit ... gestort: mondeling of schriftelijk er uit gegooid (zie r. 34)

(6) Zelf, voor ipse of ipsa gebruikt, is de nominativus singularis numeri, en zelfs de nominativus en accusativus pluralis. Zelve en zelven zyn een accusativus singularis, een dativus en ablativus van beiderlei getal; het eerste by vroulyke, het ander by manlyke woorden passende. Een ander woort is de zelve, voor idem en eadem by ons genomen, daar zo licht niet in gedoolt wort.

[p. 75]

 

Of na⁽⁷⁾, of naar, was 't overal omteven.⁷⁶ aant.aant.

 

't Zy wert⁽⁸⁾, of wiert, of wort 't voorleên, of iet,⁷⁷aant.

 

Dat noch gebeurt, ontvouw', men scheit dit niet.⁷⁸aant.

 

Men onderscheit de vaders niet van vaderen.

80

'k Lees, broederen, of herderen vergaderen,⁸⁰

 

Daar beter broêrs, of herders passen zou.aant.

 

Wat woestheit brengt dit kleedt dus uit zijn vou?⁸²

 

Wat schoolkint kon dien misgreep ooit verbloemen?⁸³

 

Wie geeft⁽⁹⁾ of neemt altoos met iet te noemen?⁸⁴aant.aant.

85

Dus vint men en in geen gemene praat,⁸⁵

 

Maar deftig werk, daar 't lam en ledig staat;⁸⁶

 

Als hy en wou, of gy en zult niet doden.

 

Voegt en iet by 't ontkende, of by 't verboden?

 

Geen ^*koppelwoort wort meer gebruikt dan en,⁸⁹

90

Waarom ik 't lang in gene talen ken.⁹⁰

 

Dit wort gerekt: men vint veel letterkloeken,⁹¹

 

Die, als belust om pennewerk te zoeken,⁹²

 

Door ende⁽¹⁰⁾ 't werk verzwaren zonder endt.⁹³ aant.

 

Schreef ieder een, als elk zich wel gewent⁹⁴

95

Te spreken, daar dit lang geteem van ende⁹⁵

 

Geschuwt, en kort van voorspoet en elende,⁹⁶

 

Van groot en klein gewaagt wort, huis en hof,

 

Van wit en zwart, van fyne en grove stof,

 

'k Wist in veel werx veel letters uit te vagen,⁹⁹

100

En menig boek in min papiers te dragen.¹⁰⁰aant.aant.

(7) Na geeft onderscheit van tydt en gevolg te kennen: als of ik zeide, David heerschte na Saul, na verloop van eenige jaren. Naar betekent somtyts een' regel of voorschrift, daar iet naar geschikt wort; als naar het bevel, of naar het gebruik iet doen: somtyts een beweging naar een plaats of poging om iet te verkrygen; als dat iemant naar Amsterdam, of naar den Haag reist, of dingt naar schone pryzen. Deze woorden, al te slordig voorwaar ondereen gemengt en verschikt, schelen in onze tale, gelyk κατα en προς of εις gemeenlyk van μετα in 't Grieksch verscheelt, secundum van post in 't Latyn, à of selon by de Franschen.^a76

a76 gevolg: opeenvolging; verschikt: verschoven

76 was ... omteven: maakte het helemaal niets uit.

(8) De koning wort gekroont, terwyl die eer hem noch gebeurt op zynen kroondag. Hy wert gekroont ziet op het voorledene. Anders zegt men, eer hy, wanneer, of toen hy gekroont wiert. Wort is d' indicativus presentis temporis, wert een præteritum imperfectum, maar wiert subjunctivi en ook optativi modi.

77 't voorleên: het gepasseerde, i.c. de verleden tijd

78 ontvouw': meedeelt; scheit: onderscheidt

80 vergaderen: komen bijeen

82 Wat woestheit: Wat voor verwildering, barbarij; brengt uit zijn vou: brengt in wanorde

83 misgreep: vergrijp; verbloemen: vergoelijken

(9) De nominativus en accusativus pluralis, in deze woorden, vaders, broeders, herders, en meer diergelyke, overeenkomende, behoren van een' genitivus, dativus, en ablativus zo wel by ons te verschelen, als men onderscheit van casus, of gevallen, hier verneemt in de Latynsche en andere talen.

84 geeft of neemt, vgl. r. 37-38

85 gemene: gewone

86 deftig: plechtstatig; lam en ledig: krachteloos (hinderlijk) en nutteloos

* Coniunctio.

89 meer: vaker

90 lang: als een lang woord

91 gerekt: verlengd, i.c. langer gemaakt dan het in het dagelijks taalgebruik is; letterkloeken: letterhelden

92 pennewerk: werk voor de pen

(10) In den dagelykschen ommegang wort en gedurig gebruikt, en ende bykans nooit; ten waar d' uitkomste of het slot van een zake hier door wiert betekent. Maar lieden, die eer gezint, of gewoon zyn het qualyk geschreven of gedrukte dan het gemene gebruik hier te volgen, kiezen het lang en lamme ende voor 't korte en, ja schryven of spreken liever met een ongemakkelyke tale aldus: de rechtvaardigheit ende de billykheit, de kracht ende de rykdom ende de heerschappy ende de heerlykheit.^a93

a93 gedurig: voortdurend; gemene, zie r. 43; lamme, zie r. 86

93 zonder endt: almaar.

94 als: zoals; gewent: gewoon maakt

95 daar, i.c. in welk correct spreken; geteem: zeurderig gepraat

96 kort: kortweg

99 werx: boeken; vagen: vegen

100 te dragen: onder te brengen

[p. 77]

 

Maar tong en pen verschillen al te vremt.

 

De tong spreekt recht: de trotse veder stemt¹⁰²

 

Dit tegen, en gebruikt een taal, die anders^102-103103

 

Niet waar bekent by onze Nederlanders.

105

In zuiver Duitsch zegt ieder een, hy quam,

 

Hy woont te Delft, te Leiden, t'Amsterdam.

 

De schryfpen, staag belust op vreemde zwieren,¹⁰⁷

 

Verkiest hier tot⁽¹¹⁾ voor te in haar papieren.aant.

 

't Boek Daniels, 't huis Davids gaat in zwangk,¹⁰⁹

110

Naar kerkgebruik: 't waar anders bastertklank,¹¹⁰

 

By elk gemydt, door elx gebruik veroordeelt.¹¹¹aant.

 

Vraag man⁽¹²⁾ of kint, (dat strekt hier beter voorbeelt)¹¹²

 

Wiens goet? wiens ramp? 't heet Jakobs heil, of kruis:¹¹³

 

't Heet Daniels, 't heet Davids boek, of huis.aant.

115

't Verschil van hem⁽¹³⁾ en zich, altoos te kennen¹¹⁵

 

By Grieksche, by Romeinsche, en andre pennen,¹¹⁶

 

Heeft uit by ons: daar vinde ik, hy verneêrt,¹¹⁷

 

Of hy verhoogt hem zelven. Hoe vermeert¹¹⁸aant.

 

Men reis op reis de woorden, tot geen voordeel,¹¹⁹

120

Noch spraaksieraat, maar by gebrek van oordeel!¹²⁰aant.

 

Gelyk, wanneer luidt wel : maar zo hier als¹²¹aant.

 

Wort bygeflanst, dan klinken my te valsch¹²²

 

Twee woorden, eens van zin: het quetst myne oren¹²³

 

Gelyk als, en wanneer als, staag te horen.¹²⁴

125

Gelyk de welke, alom schier ingestopt,aant.

 

Daar die met zyn dry letteren beknopt¹²⁶

 

De zaak vertoont, my duizentmaal verveelde.¹²⁷aant.

 

En als ik die en dat myn' geest verbeelde,¹²⁸

 

Daar 't past, gelyk den wagen 't vyfde radt,¹²⁹

130

Hoe vinde ik ons papieren dan bekladt!¹³⁰

 

De zee die bruist, het licht dat schynt, heeft reden

 

In dichtren zelfs tot noothulp niet geleden.^131-132

102 spreekt recht: spreekt zoals het behoort te zijn (wellicht met een bijgedachte aan: velt vonnis over goed en fout); trotse: op deftigdoenerij beluste; hooghartige

102-103 stemt dit tegen: keurt dit af

103 anders, t.w. wanneer die ‘trotse veder’ dit niet ‘tegenstemde’

107 staag: steeds weer

(11) 't Is niet te begrypen, daar 't een goede taal is, by alle menschen in 't gebruik, dat iemant te Dordrecht, te Haarlem, te Delft, te Leiden, of t' Amsterdam woont, waarom dit in d' opschriften der brieven en andere schriften verandert worde, en liever daar geschreven, tot Dordrecht, tot Haarlem, tot Delft, tot Leiden, tot Amsterdam, enz.^a108

a108 opschriften: adressen; schriften, zie r. 289

109 gaat in zwangk: raakt in gebruik

110 Naar: in navolging van; bastertklank: taalgebruik van vreemde herkomst (vgl. r. 50)

111 gemydt: gemeden; elx gebruik, i.t.t. kerkgebruik (r. 110); vgl. het voorkomen van gebruik in r. 28, 43, etc.

(12) Geen Nederlander in de zeventien Lantschappen zou zeggen, dit is het boek, of het goet Davids; of, zo de man Jacob, Jan, of Pieter mogt heten, dit is het huis Jakobs, of Jans, of Pieters.^a112

a112 Lantschappen: provincies

112 strekt: is.

113 't heet: ze zeggen

(13) Dit scheelt in 't Nederduitsch, gelyk αυτω van εαυτω, αυτον van εαυτον in 't Grieksch, of illi, illo en illum van sibi en se in 't Latyn verscheelt. Al te ongerymt wort iemant gezegt hem dit of dat te doen, die zich zelven alleen weldoet, of misdoet. Want door hem wort altyt een ander persoon gemeent. Zo is 't wat anders, dat Saul, David vervolgende, hem zoekt te doden, en heel wat anders, dat hy zich zelven om brengt. ^a115

a115 ongerymt, zie r. 190

115 te kennen: te onderscheiden.

116 pennen, zie r. 3

117 Heeft uit: bestaat niet meer

118 vermeert: doet ... in aantal toenemen (i.c. door de toevoeging van zelven aan hem)

119 reis: keer; tot geen: niet tot

120 spraaksieraat: taalverfraaiing; by ... oordeel: doordat duidelijke (grammaticale) uitspraken ontbreken

121 luidt wel: is welluidend

122 bygeflanst: slordig bijgezet

123 eens van zin: overeenkomend in betekenis; quetst: doet ... onaangenaam aan

124 staag, zie r. 107

126 beknopt: bondig

127 verveelde: ergerde

128 myn' geest verbeelde: me voorstel

129 radt: wiel

130 bekladt: ontsierd

131-132 heeft ... geleden: heeft rede (of: wie nadenkt) in (het werk van) schrijvers zelfs niet toegelaten als noodoplossing

[p. 79]

 

O stopwoort dat, hoe dik, hoe menigwerf

 

Verdriet my uw geluyt, ons taalbederf!

135

Byzonder daar de welke is voorgetreden,¹³⁵

 

En dat zo fraai zyn post dan komt bekleden.¹³⁶

 

Men zegt, daar wys of dwaas wort opgehaalt,¹³⁷

 

De welke dat verlicht is, of verdwaalt:¹³⁸

 

Of wort een zaak gemelt, hoe menigvuldig¹³⁹

140

De welke dat! wie hoort dien galm geduldig,¹⁴⁰

 

Daar die voldoet, en geensins minder gelt?¹⁴¹

 

Het bywoort dat wint schier onendig velt.¹⁴²

 

'k Hoor, eer dat, of wanneer dat iet gebeurde;

 

Waarna, waar door dat iemant juichte, of treurde;

145

Waarop dat, of waarom dat iemant badt,

 

Of dankte; en vraag, wat nadruk geeft hier dat?¹⁴⁶

 

'k Zie daar, by elk een plaatswoort wel gerekent,¹⁴⁷

 

Dus pronken, daar 't geen plaats, noch iet betekent.¹⁴⁸

 

De welke dat wort dan de welke daar⁽¹⁴⁾.

150

Ook paart men hier en daar te wonderbaar.¹⁵⁰

 

Wat taal is 't, die ons in d' uitheemsche brieven¹⁵¹

 

Komt week op week met niewe maar gerieven?¹⁵²

 

Daar is hier iet gelukt, of iet gefaalt:

 

Daar is hier iet verboôn, of ingehaalt:¹⁵⁴

155

Daar is hier een gezant, of bo gekomen.

 

Is hier ook daar? is 't beide aleens? 'k moet schromen¹⁵⁶

 

(Wie niet met my?) voor zulk een ongeluit.¹⁵⁷aant.

 

Zo is 't dat is een term, die 't vonnis sluit,¹⁵⁸

 

Na lang verhaal, der vierschare, of plakkaten¹⁵⁹

160

En raatbesluit van hoven en van Staten¹⁶⁰

 

Maar ieder mengt in dagelykschen styl

 

Dees taal (hoe zouze een nette en scherpe vyl¹⁶²

 

Afvylen!) en zo is 't dat vult de rede¹⁶³

 

Tot walgens toe, daar zo den zin voldede.¹⁶⁴

165

Schoon aan dit Duitsch, zo spreekt hy, niets ontbreekt,¹⁶⁵

 

Men went zich aan zo is het dat hy spreekt.

 

't Woort zynde strekt, als hebben, hadden, zullen,¹⁶⁷aant.

 

Een hulpwoort, daar geen blaân mê staan te vullen,¹⁶⁸

 

Indien het zaak en zin ontberen kan.¹⁶⁹

170

Ei zegme toch, waarom ontbeert men dan

135 Byzonder: met name; voorgetreden: voorafgegaan

136 post: plaats

137 opgehaalt: in herinnering gebracht

138 verlicht: helder; verdwaalt: verward

139 gemelt, zie r. 72

140 galm: (overdreven) klankenhoeveelheid

141 voldoet: voldoende is; gelt: waarde bezit

142 bywoort: toegevoegde woord

146 nadruk: hulp achteraf

147 plaatswoort: plaatsaanduidend woord; gerekent: geacht

148 betekent: aanduidt

(14) Als men zegt, by voorbeelt, de welke daar, of die daar zo of zo gevoelen, de welke daar, of die daar dit en dat doen, de welke, of die daar zeggen, enz. zo geeft het plaatswoort daar, het lapwoort dat hier in gelyk, geen plaats nochte iet in 't minste te kennen, maar schiet 'er slechts over. ^a149

a149 schiet ... over: is er slechts overbodig

150 paart: voegt bijeen; wonderbaar: wonderlijk

151 uitheemsche brieven: geschriften (bladen) uit den vreemde

152 maar: tijding

154 ingehaalt: ingevoerd; in beslag genomen

156 aleens: hetzelfde; schromen: bang zijn

157 ongeluit: onaangenaam geluid

158 Zo ... dat: Derhalve; term: gepaste bewoording; 't vonnis sluit: het einde van de gerechtelijke beslissing inluidt

159 verhaal: betoog; vierschaar: rechtbank; plakkaten: verordeningen (object bij sluit)

160 raatbesluit: door een raad genomen besluit

162 -ze, t.w. Dees taal, object bij Afvylen; nette: zorgvuldige; de vijl is een van de attributen waarmee vrouwe grammatica dikwijls werd afgebeeld

163 de rede: hetgeen men zegt

164 den zin voldede: de betekenis voldoende uitdrukte

165 Schoon: Hoewel; Duits, zie r. 45

167 strekt: dient (tot)

168 hulpwoort: hulpwerkwoord; blaân, zie r. 29; staan te vullen: moeten gevuld worden

169 het, object; zin: betekenis

[p. 81]

 

By zaken⁽¹⁵⁾, net gesproken, of geschreven,¹⁷¹

 

Met vlyt bezorgt, met dapperheit bedreven,¹⁷²

 

Dit hulpwoort niet? waarom dit schier altoos¹⁷³

 

Hier bygelapt, heel kracht- en vruchteloos?¹⁷⁴

 

Men spreekt, om iet naawkeurig te beperk[en,]^I.1

 

Van 't zelve goet of quaat, de zelve werken.

 

De zelve man of vrou wort dus met reên^I.3

 

Klaar uitgedrukt: zo meent men anders g[een.]^I.4

I.5

Maar van de zelve, of't zelve blykt te zelden

 

Het recht gebruik, daar 't geen verschil komt meld[en]^I.6

 

Van iemant, of iet anders. d'Arbeit slaaft^I.7

 

En slooft zich met een taal, te slecht bescha[aft,]^I.8

 

Vergeefs af, daar dit zelve woort onendig^I.8-9

I.10

Herschreven wort: als of men dus nootwendi[g]^I.10

 

Persoon of zaak, om misverstant t'ontvliên[,]^I.11

 

Staag op een niew den lezer most bediên[.]^I.12

 

Noem eens een' mensch, wie zal 't voor andren nemen,

 

Al schuwt men van den zelven lang te temen?^I.14

I.15

En is een werk klaar uit genoemt, wie faalt^I.15

 

Hoewel men strax het zelve niet herhaalt?^I.16aant.

 

Daar het, of dit, of dat alleen zo vaardig^I.17

 

Op 't werk zou slaan, een mensch wel ruim zo aardig

 

Door hem of haar verstaan wiert. Zeker 't waar

I.20

Een netter styl, en echter even klaar.^I.19-20I.20

 

't Woort geen of gene ontkent, geensins te laken,^I.21

 

Verscheidenheit van menschen, of van zaken;^I.22

 

Maar walgt myn oor met smakeloos geluit^I.23

 

Daar 't overschiet, en niet met al beduidt.^I.24

I.25

Een schryver, die zyn bladen wil stofferen^I.25

 

Met kennis, kan de gene licht ontberen.^I.26aant.

 

Hy veegt dit uit, als nodeloos, of hem^I.27

 

Behaagt hier voor een woort van kracht en klem.

175

Poëten zelfs (geen middelbare tonen¹⁷⁵

 

Kon Godt of mensch in hun gedicht verschonen,¹⁷⁶

 

Als Flakkus zong: want heilig was die kunst¹⁷⁷aant.

 

Van outs geschat door goddelyke gunst,¹⁷⁸

 

En zwanger van een godtheit: maar poëten,¹⁷⁹

180

Poëten zelfs) of rymers, die zo heten,¹⁸⁰aant.

 

Verlegen om te vinden maat en rym,¹⁸¹aant.

 

En hecht aan een te smeren, als met lym,¹⁸²aant.aant.

 

Bezwalken d' eer der kunst met dees gebreken,

 

En wanen noch Parnassus taal te spreken.¹⁸⁴aant.

185

Zy stoppen hun gedicht met woorden dicht,

 

Die aardigheit byzetten, noch gewicht.¹⁸⁶

 

Zy lappen 't staag met komen, doen, en maken,¹⁸⁷aant.aant.

 

En mogten 't werk voorwaar veel nutter staken.¹⁸⁸

 

Hoe hore ik, daar een woort de zaak bediedt,¹⁸⁹

190

Noch ruim zo ongerymt myn oorverdriet¹⁹⁰

 

Aan twee of meer in rymeloze schriften,¹⁹¹

 

Als stonden die geen' Aristarch te ziften!¹⁹²aant.

 

Wat schriften? daar zich Themis heiligdo[m,]^II.1

 

Of stadt, of staat van dient. Men pronkt[ze alom]

 

Met klanken op, die gansch onnut, by nieman[t]

 

Schier gangbaar zyn, met slecht verhaal, d[at] iema[nt]^II.4

II.5

Een zaak verrecht ofheeft ofhad gehadt[.]

 

O smetten van zo menig deftig bladt!^II.6

 

Wie moet van dit onnut gehadt niet gruw[en,]

 

Wie zulk een pest van zuivre spraak niet schuwen[?]^II.8

 

Niet minder spilt men ydle galmen in^II.9

II.10

't Ontvouwen van des hemels wit, en zin[.]^II.10

 

Daar komt een groot Profeet u onderwyzen.

 

d'Apostel komt iet laken, komt iet pryzen[.]

 

Hy komt doorgaans in brieven van zyn han[t,]

 

Als quam hy uit een stadt gereist, of lant.

II.15

Hoe komt hier komt te pas? wort zo niet grondig^I.15

 

Een text verklaart? en luidt dit niet spitsvondig?^II.16

 

Geleertheit zelf bederft ons taalsieraat.¹⁹³

 

Want zo 's mans brein Latyn, of Fransch verstaat,

195

Of luttel Grieksch, wat breekt die schoolgeleertheit,¹⁹⁵

 

Dat elk haar kenne, al wints met taalverkeertheit!¹⁹⁶

 

Daar schryft men dan al 't ydel graviteit

 

Voor deftigheit, conduite voor beleit.

 

Wie toestemt, avoüeert. teelt iemant kinders,

200

Hy procre-eertze, als waar het eerste iet minders.

 

Dees spreekstyl kiest moment voor ogenblik,²⁰¹

 

Voor schepsel creatuur, horreur voor schrik.

 

Noemt huichelaars en hypokryten teffens,²⁰³

 

Den grontslag en het fondament hier neffens.

205

Waartoe goet Duitsch en Onduitsch dus gepaart,²⁰⁵

 

Het klare door een duister woort verklaart?

 

Toepassen sluit: waar toe hier appliceren?²⁰⁷

 

Bevelen klemt: wat helpt dan ordonneren?²⁰⁸aant.

(15) Indien men, naar het gemene, doch quade gebruik, van enige zaken verhaalt, datze, net gesproken, of geschreven zynde, met vlyt bezorgt zynde, met dapperheit verricht zynde, dit en dat uitwerkten, zo doet zynde hier gansch geen' dienst, maar staat slechts ledig, als een overtollig en onnut stopwoort. Wy kunnen 't met veel meer beknoptheit en netheit van styl ontberen, naar 't gebruik van Grieken en Latynen, en ruim zo wel hier spreken, als de Franschen, van het hulpwoort estant en ayant esté zich zo menigmaal dienende.

171 net: keurig

172 met vlyt bezorgt: met toewijding uitgevoerd; met dapperheit: met vastberadenheid

173 hulpwoort, zie r. 168

174 bygelapt: als lapwerk toegevoegd; vruchteloos: zonder zin

I.1 te beperken: af te palen, te begrenzen

I.3 met reên: terecht

I.4 klaar: helder; anders geen: geen ander

I.6 recht: correct; daar: wanneer

I.7 Van: ten opzichte van; slaaft: put zich uit

I.8 slecht: weinig

I.8-9 slooft af: spant in

I.10 herschreven: op schrift herhaald

I.11 misverstant tontvliên: verkeerd begrip te vermijden

I.12 bediên: uitleggen

I.14 schuwt: mijdt; temen: spreken

I.15 klaar uit: ondubbelzinnig; faalt: vergist zich

I.16 strax: meteen

I.17 Daar: terwijl toch

I.19-20 t waar ... styl: het zou waarachtig een fraaier stijl zijn

I.20 echter: toch

I.21 te laken: af te keuren

I.22 verscheidenheit van: onderscheid wat betreft

I.23 walgt ... geluit: het [‘Woort geen of gene’] staat mijn oor tegen met zijn slappe klank

I.24 overschiet: overbodig is

I.25 stofferen: verfraaien

I.26 Met kennis: met inzicht; licht ontberen: gemakkelijk missen

I.27 als nodeloos: overbodig als het is

175 middelbare tonen: klanken (woorden) van een middelmatig gehalte

176 verschonen: excuseren

177 Als: zoals; zong: heeft gedicht

178 geschat: geacht; gunst: begenadiging

179 zwanger: bevrucht

180 rymers: rijmelaars

181 Verlegen: onmachtig

182 bezwalken: bevuilen

184 noch: desondanks; Parnassus taal: dichtertaal

186 aardigheit: gratie; geestigheid; byzetten: verlenen; gewicht: kracht

187 lappen, zie r. 174

188 mogten: zouden kunnen; nutter: beter

189 een: één; bediedt: aanduidt

190 ruim zo ongerymt: wel zo dwaas; myn oorverdriet: verdriet voor mijn oren

191 twee of meer, t.w. woorden

192 Als ... ziften: alsof die niet door een Aristarchus nageplozen behoefden te worden

II.1 Themis heiligdom: de Apollotempel te Delphi

II.4 met slecht verhaal: eenvoudigweg

II.6 deftig: verheven

II.8 schuwen: mijden

II.9 spilt: verbruikt

II.10 des hemels, t.w. God

I.15 grondig: zeer

II.16 verklaart: helder gemaakt; luidt: klinkt; spitsvondig: scherpzinnig, helder

193 Geleertheit, mogelijk ook: de geleerde; ons taalsieraat: de luister van onze taal

195 breekt: braakt, produceert; schoolgeleertheit: schoolkennis, mogelijk ook: schoolgeleerde (zie r. 193)

196 Dat: opdat; haar, t.w. de schoolgeleertheit; al wints: allemaal aan opgeblazens

201 spreekstyl: wijze van spreken

203 teffens: te zamen

205 Waar toe: Met welk doel; Duitsch, zie r. 45

207 sluit: is correct

208 klemt: dwingt

[p. 83]

 

Zocht taalkunde in veel talen kunst te leen,²⁰⁹aant.

210

Beknoptheit, geest, en kracht van styl en reên,²¹⁰aant.

 

En wysheit van out Latium en Grieken,²¹¹aant.

 

Wat steeg men hoog ten hemel op die wieken!

 

Hoe monsterde elk met yver kintsch geluit²¹³aant.

 

En dwaas gezwets van bastertgalmen uit!²¹⁴

215

Hoe wiert de styl, nu zenuwloos, gesteven!²¹⁵aant.

 

Hoe gingenwe, als een zwerm van byen, zwevenaant.

 

Door d' eêlste blaân der netste aaloutheit heen!²¹⁷aant.

 

Wat leiden wy daar by Romers, of t'Atheen,²¹⁸

 

Een' voorraat op, als wakkre honigbyen,²¹⁹

220

Een' schat, een' stroom van honiglekkernyen!²²⁰aant.

 

Hoe rook ons werk, in 't rymeloos of rym,²²¹

 

Vol zins, vol krachts, vol luisters, naar dien tym!²²²aant.aant.

 

Nu zoekt men by uitheemschen och niet minder,²²³

 

By d' ouden 't minst, en brengt van daar slechts hinder;²²⁴

225

Misvormt ons taal, gelyk van brein misdeelt,²²⁵aant.

 

Naar talen, daarze in aart te wydt van scheelt.²²⁶aant.

 

Wat Prisciaan zou dit niet droef betreuren²²⁷aant.

 

In 't Neêrduitsch, en dees blaân van spyt niet scheuren?²²⁸

 

'k Zwyg andre taalvermenging: heel bequaam²²⁹

230

Noemt Nederlant een' mensch met enen naam.²³⁰

 

Men kent by ons geen wissling noch verstelling²³¹

 

Van slotklank, voor 't Latynsche school een quelling.²³²

 

Waartoe dan in Neêrduitschlant dit Latyn²³³

 

Dees ydle pronk met taalgeleertheits schyn,²³⁴

235

Verwaantheid van schoolmeestren, bars van troni,²³⁵

 

Dat Simon nu Simone, dan Simoni,

 

Simonis ook, somwyl Simonem heet?

 

Dus blykt ons, hoe een man 't Latyn ook weet²³⁸

 

Van 't laagste school: maar zo een Nederlander^238-239

240

Dit nabootst, och hoe neemt hy 't een voor 't ander²⁴⁰

 

Uit misverstant! hoe stelt hy zich, als zot,²⁴¹

 

Den Latynist, die dit verstaat, ten spot!²⁴²aant.

 

Noch blyve ik by gebreken, daar iet netters²⁴³

 

Door wys gebruik van lettergreep en letters

245

Te vinden waar. Hoe deerlyk wort gefaalt,²⁴⁵

 

Daar onkunde in de gansche spreekwys dwaalt!²⁴⁶

 

Hoe hinkt die styl, zo kreupel! hoe vergissen

 

Zich meesters! Let slechts op gelykenissen,²⁴⁸aant.

209 taalkunde: wie talen beheersen (vgl. geleertheit in r. 193); kunst: (praktische) kennis

210 geest: levendig vernuft; reên: spreken

211 wysheit, wellicht als scientia i.t.t. kunst (r. 209) als ars

213 monsterde uit, zie r. 17; met yver: ijverig; kintsch: kinderlijk, onnozel

214 dwaas gezwets: dom gebabbel in de vorm van; bastertgalmen, zie r. 110 en 140

215 wiert, zie r. 77; zenuwloos: krachteloos; gesteven: krachtig

217 blaân: bladeren én bladzijdes (zie r. 29, 168, 217); netste aaloutheit: voortreffelijkste antieken

218 leiden op: zouden bijeenbrengen; Romers, Atheen, zie r. 211

219 wakkre: ijverige

220 honiglekkernyen: heerlijkheden, met honing bereid

221 in ... rym: proza of poëzie

222 zins, zie r. 169 (en 25, 123, 164); luisters: pracht

223 by uitheemschen: bij (hedendaagse) buitenlanders; niet minder, object bij zoekt: niets geringers (dan by Romers, of t'Atheen)

224 d'ouden, zie r. 211, 218; van daar, t.w. van de uitheemschen; hinder: schadelijks

225 Misvormt: berooft van zijn eigen vorm; gelyk ... misdeelt: alsof men niet met verstand was begiftigd

226 Naar: naar het voorbeeld van; aart: eigenschappen; scheelt: verschilt

227 Wat Prisciaan: Welke taal-kundige; droef: bedroefd

228 blaân, zie r. 217; spyt: ergernis; verdriet

229 Zwyg: spreek niet over; bequaam: doelmatig

230 enen: één

231 wissling: verandering; verstelling: wijziging (onduidelijk is of er verschil bedoeld wordt met beide ‘veranderingen’)

232 quelling: grote moeilijkheid

233 Neêrduitschlant: Nederland

234 ydle ... schyn: zinloos gepraal met het bedrieglijke vóórkomen van taalkennis

235 Verwaantheit: zelfingenomenheid; ijdelheid; bars ... troni: streng van gezicht

238 Dus: Zo

238-239 t Latyn Van ... school: (de regeltjes van) het Latijn van de laagste klas

240 't een, t.w. de ene naamvalsvorm

241 misverstant: onkunde

242 verstaat: doorziet

243 netters: fraaiers

245 deerlyk: jammerlijk

246 onkunde dwaalt: onkunde rondwaart, of: onkundigen míslopen; spreekwys: manier van uitdrukken

248 gelykenissen: (dichterlijke) vergelijkingen

[p. 85]

 

Den glans⁽¹⁶⁾ des styls, welsprekentheits sieraat,aant.

250

Borduursel, als van gout- en zilverdraat.

 

Maar zynze dit, men dientze net te passen,²⁵¹

 

Geen⁽¹⁷⁾ vreemde stof noch kleur hier in te lassen.²⁵²aant.

 

Een werkwoort^*, met een naamwoort^** hier gepaart,

 

Zy enerlei van eigenschap en aart.²⁵⁴

255

Wil iemant van de zon dit kunstwerk halen,²⁵⁵

 

Hy blyf by 't stuk: hy spreek' van licht en stralen,²⁵⁶

 

Van luister of van glans. Maar by de zon

 

Past onverstant, 't geen beter beke of bron,²⁵⁸

 

Of boom, of bloem, of vee misschien zou voegen

260

Wat Cicero gaf zulk een klank genoegen?²⁶⁰aant.

 

De dichter⁽¹⁸⁾ slaat de voeglykheit niet ga,²⁶¹

 

By wien Godt kroont met balsem van gena.

 

Pryst snaren eens, zo ongelyk van tonen.²⁶³

 

Men plag met gout, of met laurier te kronen:

265

Maar balsem riekt: men zalft en heelt 'er mê.aant.

 

Noch is dit kunst by wiltzang, die de zee²⁶⁶

(16) Cicero gelykt in zyn III boek van den Redenaar gelykenissen en woorden, die eigentlyk iet anders betekenende, tot iet anders worden overgebracht, by een kleedt, dat tot nootwendig gebruik tegens koude eerst gevonden, namaals ook gebruikt is tot sieraat des lichaams; ja zegt, datze een groot sieraat van een rede zyn, en geen spreekstyl schoner, noch die meer luisters daar bybrengt.

251 -ze, t.w. gelykenissen; dit, t.w. wat in r. 249-250 is vermeld; net: naar behoren; passen: inkleden

(17) 't Is een nutte les van Quintiliaan in zyn Redeneerkunstig Onderwys, VIII, 6, van gelykenissen sprekende, en oneige spreekwyzen, αλληγοριαι en μεταφοραι in 't Grieksch, inversiones en translationes van hem genoemt, dat vooral hier dient gelet, dat men ophoude met dat zelve slag van gelyknisse, of oneige tale, daar men mê begost heeft; den misslag van velen bestraffende, die het begin van een onweder ontleent hebbende, met een' brant of neêrstortinge eindigen; 't welk een zeer lelyk wangevolg van zaken by hem geacht wort. Hy brengt tot een beter voorbeelt de kunstige gelykenissen en oneige taal by van Horatius, Lukretius, Virgilius, en Cicero, de driften onder andere des volx in de stadtskeuren zo wispelturig en verwart beschryvende, dat geen meir, geen Euripus, zo grote en zo verscheide opschuddingen, beroernissen, baren en barningen kon onderworpen zyn; terwyl de tusschenkomste alleen van enen dag of nacht, ja een klein luchtje van geruchte alles daar beroerde en veranderde. Ook heeft men zulk een voorbeelt by Plautus in zyne Menechmen; daar iemant, die den dag met eten en drinken vermakelyk wil doorbrengen, een' voorslag doet van den dag, (naar het oude lykgebruik) te verbranden, en een graf daar voor op te zoeken; en zyn pluimstryker, dit toestemmende met de zelve gelykenisse, bybrengt, dat de dag, half verlopen, al half doot is, strax gereet om 'er den brant in te steken. Vossius nochtans tekent hier op aan in zyn Redeneerkunstig werk, IV, 6, dat deze regel niet overal vast gaat, en twee of dry verscheide oneige spreekwyzen wel byeengevoegt worden met zonderlinge aardigheit. Maar de verscheidenheit, van hem bygebragt, uit poëten inzonderheit, van niet al te ongelyke gelykenissen, (verscheide verwen gelyk, die de schilderkunst niet te hardt tegens elkandere laat afsteken, maar bequamelyk byeenvoegt, of lieflyk verdryft en onder een dommelt) sluit vry wat beter dan de wanschapenheit en monsters van al te harde en oneffe gelyknissen en spreekwyzen, die onze lantsgenoten en Duitsche poëten al te wonderlyk en ongerymt menigmaal onder een werpen.^a252

a252 wangevolg: verkeerde opeenvolging; wispelturig: onstandvastig; vermakelyk: aangenaam; voorslag: voorstel; lykgebruik: lijkritueel; pluimstryker: vleier; strax, zie r. 296; vast gaat: onaantastbaar is; zonderlinge aardigheit: bijzondere charme; inzonderheit: met name; verwen: kleuren; onder een dommelt: dooreen mengt; sluit, zie r. 18; oneffe: manke; onder een: dooreen

252 vreemde ... kleur: niet bijpassende onderwerpen of bijkomstigheden.

* Verbum

** Nomen

254 enerlei ... aart: overeenkomend in gebruikssfeer en (semantische) kwaliteit

255 dit kunstwerk, zie r. 248-250

256 't stuk: het onderwerp

258 Past onverstant: plaatst de domme; beke etc.: aan beek etc.

260 Wat Cicero: Aan welke voortreffelijke taalgebruiker

(18) In een gedicht, my onlangs ter hant gekomen, vinde ik dit staaltje van ongerymt overspringen, in den ommetrek van ene zelve rede, uit d' ene gelykenisse in d' andere, elders veel menigvuldiger en erger vernomen. ^a261

a261 in de ommetrek: binnen

261 slaat ... ga: heeft geen aandacht voor wat past.

263 ongelyk van tonen: niet overeenkomend in toon, niet op elkaar afgestemd (vgl. r. 251-252)

266 Noch: Ook; kunst by wiltzang: kunst bij beneden-de-maatse poëzie

[p. 87]

 

En aarde en lucht en vier dus kloek en schrander^266-267267

 

In enen aâm durft slingren door elkander.

 

Dees netheit van 't gelyken siert zo fraai²⁶⁹

270

Een rede of schrift, gelyk Esopus kraai

 

Met al haar bonte, alom geleende veren²⁷¹

 

De vogelvlucht hoogmoedig komt trotseren.²⁷²aant.

 

Ook wort op kunst noch regel niet gelet,²⁷³

 

Die 't woordenheir net in slagorden zet.²⁷⁴

275

Dit⁽¹⁹⁾ was de zorg van welbespraakte volken,²⁷⁵aant.

 

Nu los verzuimt by dieze in Duitsch vertolken.²⁷⁶

 

Men slaat geen acht, wat voor, of achter voeg',

 

Wat schikking, als muzyk, het oor vernoeg',²⁷⁸

 

Van woorden, nooit getelt, noch net gemeten,²⁷⁹

280

Maar, 't valt, zo 't valt, slechts overhoop gesmeten.²⁸⁰aant.

 

Maar bleef, och bleef ons letterkunst van hoon²⁸¹

 

En schennis vry! Een man stelt zich ten toon²⁸²

 

Met kindertaal, of ruim zo erg te doemen.²⁸³aant.

 

Ik smet alrê myn dicht veelsins door 't noemen:²⁸⁴

285

En breng alleen van dit grof laken by²⁸⁵

 

Wat staaltjes, tot bewys van zyn waardy;²⁸⁶

 

Maar zwyge 't meest der feilen, die onendig²⁸⁷

 

Ons moederspraak ontluistren snoodt en schendig.²⁸⁸

 

O jammer! 'k zie de schriften dus bekladt,²⁸⁹

290

Die elk geleert en wys en treflyk schat.²⁹⁰

 

Onkunde van de letterkunst, gelastert²⁹¹

 

Al 't aardtryk door, houdt Neêrlants taal verbastert.²⁹²

 

d'Onduitscheit en de taalsmet van het lant²⁹³

 

Week enigsins voor 't licht van uw verstant,

266-267 de zee ... vier, de vier hoofdstoffen

267 kloek en schrander: op ferme en scherpzinnige wijze

269 netheit: fraaiheid; gelyken, zie r. 248

271 geleende: gestolen

272 vogelvlucht: vlucht vogels; hoogmoedig: arrogant; trotseren: tarten

273 kunst: (grammaticale) vaardigheid; gelet: aandacht gegeven

274 Die ... zet: die de woordenmenigte op juiste wijze in goede orde plaatst

(19) Hoe naukeurig by d' ouden gelet zy op een bequame en aangename schikkinge van een rede, uit een' voeglyken ommetrek, verbintenisse, afmetinge en schikkinge van woorden en lettergrepen bestaande, ρυθμος by Aristoteles, numerus en numerosa oratio by de Latynisten genoemt; hoe deze kunst by Thrasymachus Chalcedonier eerst gevonden, door Gorgias Leontyner vermeert, door Isokrates met veel vlyts en lofs voltooit zy; wat kracht hier in vernomen zy niet alleen tot vermaak, maar ook tot beweginge des gemoets; wat lessen van voeglykheit hier staan waar te nemen, en wat misslagen en ongeluit te myden, kan kortelyk gezien worden by Aristoteles in zyn Redeneerkunstig Onderwys, III, 8, overtreflyk by Cicero in zynen Redenaar, aan Brutus geschreven, en Quintiliaan, IX, 4, behalve de niewe meesters der welsprekentheit, Jovita Rapicius, en Vossius, IV, 2, 3, 4, en Nikolaas Caussin in zyn werk van heilige en menschelyke Welsprekentheit, VII, 4-10. Maar by onze redenaars en schryvers wort gemeenlyk nergens minder op gelet: en de vertalers inzonderheit van uitheemsche schriften schikken de woorden eer averechts, gelykze die daar vinden, dan naar den aart onzer tale. ^a275

a275 bequame, zie r. 229; schikking, zie r. 278; voeglyke ommetrek: gepaste vorm; vermaak: genoegen; beweginge: aandoening; voeglykheit: gepastheid; overtreflyk: uitstekend; behalve: alsmede; schikken: plaatsen; averechts, zie r. a35; aart, zie r. 226

275 welbespraakte: welsprekende, of: van een goede taal voorziene.

276 Nu etc., bijv. bep. bij zorg; los, zie r. 34; verzuimt: veronachtzaamd; vertolken: overbrengen

278 Wat schikking: welke ordening

279 getelt: afgepast; net gemeten: nauwkeurig afgepast

280 valt: komt terecht; overhoop: dooreen

281 letterkunst: verzorgd taalgebruik; literaire producten (zie echter r. 291)

282 stelt ten toon: presenteert zich

283 of ... doemen: iets wat als even erg af te keuren valt

284 smet: bevuil; veelsins: op velerlei wijze

285 laken, gebruikt als stofnaam (vgl. ‘staaltjes’), wellicht met de bijgedachte aan laken: afkeuren

286 zyn, t.w. ‘grof laken’

287 zwyge ... feilen: doe er het zwijgen toe met betrekking tot het grootste deel van de fouten; oneindig: als maar door

288 snoodt en schendig: op schandelijke en jammerlijke wijze

289 jammer: rampspoed; schriften: geschriften; bekladt, zie r. 130

290 treflyk schat: voortreffelijk acht

291 Onkunde: Gebrek aan kennis; letterkunst: grammatica, kennis van de taalregels (zie r. 281); gelastert: veroordeeld

292 Al ... door: over heel de aarde; verbastert: bedorven (m.n. door de invloed van vreemde talen)

293 d'Onduitscheit: wat niet tot het taaleigene behoort; taalsmet: taalbezoedeling

[p. 89]

295

O Spiegels⁽²⁰⁾, ô Stevynen⁽²¹⁾, ô de Groten⁽²²⁾.aant.aant.

 

Maar 't loflyk wit is strax niet heel beschoten.²⁹⁶

 

Hooftschryver van den Staat, gelauwert Hooft,²⁹⁷aant.

 

Gy helpt ons trou. uw eer blink', nooit verdooft.²⁹⁸

 

Maar wie u niet recht nastapt, doolt licht grover.²⁹⁹

300

Ook bleef na u noch werk voor andren over.

 

En och wat raat? taalkunde, die het stuk³⁰¹

 

Verstaat, geeft toe, en buigt zich onder 't juk^301-302

 

Van 't erfgebruik. 't Hof met Onduitsche termen³⁰³

 

Houdt d' overhant. De Latynist, och armen,³⁰⁴aant.

305

Braveert dus met veel wysheit, minst verstaan.³⁰⁵aant.aant.

 

De preekstoel, dien 't welspreken past vooraan,³⁰⁶

 

Spreekt Fransch, Latyn, Hebreewsch met Duitsche woorden.³⁰⁷aant.

 

Spreekwyzen, die uitheemschen toebehoorden,³⁰⁸aant.

 

Gaan voor, al zou de kerk, gepropt met volk,³⁰⁹

310

Des leraers zin niet vatten zonder tolk.³¹⁰

 

Waartoe vergeefs de tydt hiermê gesleten?³¹¹

 

Het wort veellicht ons luttel danks geweten:³¹²

 

Schoon billykheit noch heuscheit zich niet stoort,³¹³

 

Of belgziek stoot aan een vrymoedig woort,³¹⁴

315

Dat niemants lof hier poogt te na te spreken³¹⁵,

 

Te betren eer myn eige taalgebreken.³¹⁶aant.

 

't Waar endloos werk, 't geen niet, of luttel sluit,³¹⁷

 

Te noemen. Schei hier uit, myn dicht, schei uit.³¹⁸

 

De zuivring van dien stal in al zyn delen³¹⁹

320

Zou Herkles kracht vermoejen en vervelen.³²⁰aant.

(20) Henrik Laurenszoon Spiegel, een andere Ennius of Pakuvius in 't Nederduitsch, is in zynen Hartspiegel en zedevormenden Almanak loflyk voorgegaen, tot zuiveringe en verbeteringe zo wel van de sprake, als van de zeden; hoewel geensins de volmaaktheit hier bereikt hebbende, noch vry van hardigheit, gelyk niemant kan vreemt geven in die tyden der voorgaande ewe.

(21) Simon Stevin, een groot taalkundige en taalverbeteraar, by den Drost Hooft hierom hoog geacht, heeft dit ys ook niet weinig gebroken, veel niewe vonden uitvindende in zyne wiskundige werken, om onze Duitsche spraak van bastertwoorden en onduitscheit aldaar te schuimen. In zyn boek van de Weegkunst en Waterwigt, in den jare 1586 te Leiden uitgegeven, beweert hy vooraf met een geleerde rede en geen geringe redenen, dat de Duitsche taal, vry out van oorsprong, in beknoptheit van uitdrukkinge, rykdom van koppelwoorden, bekwaamheit om kunsten te leren, en kracht op het gemoet van dieze horen, niet alleen geen Fransche, Italiaansche, en Spaansche, maar zelf ook geen Grieksche en Latynsche talen hoeft te wyken, ja die alle overtreft; hare uitheemsche verachters ook bondig wederleggende.

(22) Hoe Hugo de Groot, in 't Grieksch en Latyn veel meer anders en veel gelukkiger arbeidende, de netheit van zyne moedertale ook gezocht en onduitsche termen geschuwt hebbe, kan zyne Inleiding ter Hollantsche Rechtsgeleertheit uitwyzen, met zyn Bewys in Nederduitsch dicht van den Christelyken Godtsdienst.^a295

a295 vreemt geven: bevreemden; taalkundige: kenner van de taal; schuimen: ontdoen; redenen: argumenten; koppelwoorden: samenstellingen; kunsten: vaardigheden, artes; netheit: fraaiheid

296 wit: doel; strax: meteen; beschoten: getroffen

297 Hooftschryver: Voornaamste schrijver

298 verdooft: verflauwd

299 licht grover: gemakkelijk erger

301 taalkunde: de taalbekwame (zie r. 209)

301-302 het ... Verstaat: zijn zaakjes eigenlijk goed kent

303 erfgebruik: erfelijk gebruik

304 overhant: overmacht; Latynist: beheerser van het Latijn

305 Braveert: pronkt; minst verstaan: het minst (of: zeer weinig) begrepen

306 dien: waaraan; welspreken: correct spreken; vooraan: als eerste

307 Duitsche, zie r. 45

308 Spreekwyzen, zie r. 246

309 gepropt: vol

310 Des leraers zin: wat de predikant bedoelt

311 gesleten: verdaan

312 Het, t.w. r. 316; veellicht: wellicht; ons ... geweten: ons nauwelijks in dank afgenomen

313 Schoon: hoewel; billykheit: wijsheid (de verstandigen); heuscheit: wellevendheid (de wellevenden)

314 belgziek: lichtgeraakt; vrymoedig: openhartig

315 lof: goede naam; te na spreken: afbreuk doen aan (met woorden)

316 eer: eerder, liever

317 sluit: voegt; in orde is

318 Schei uit: Eindig

319 delen: onderdelen, opzichten

320 vermoejen: uitputten; vervelen: te zwaar vallen.

a35 daar: wanneer; aanspraak: aanspreking; in zwang gaat: in gebruik is; gemeenlyk: gewoonlijk; gemene: gewone; bywoordeken, zie r. 142; toegeschreven: toebedeeld; letterkunst, zie r. 291; averechts: verkeerd

a44 [bywoort, zie r. 142; daar: waar; bastertsprake, zie r. 50

a51 wel: terecht; geleden, zie r. 8; ongeluit: zie r. 157; strax, zie r. 296; vervelen, zie r. 320 .pa 72;

a71 past toe: schenkt; desgelyx: op gelijke wijze; opgehaalt: genoemd; Immers: In elk geval; best: het best

a76 gevolg: opeenvolging; verschikt: verschoven

a93 gedurig: voortdurend; gemene, zie r. 43; lamme, zie r. 86

a108 opschriften: adressen; schriften, zie r. 289

a112 Lantschappen: provincies

a115 ongerymt, zie r. 190

a149 schiet ... over: is er slechts overbodig

a252 wangevolg: verkeerde opeenvolging; wispelturig: onstandvastig; vermakelyk: aangenaam; voorslag: voorstel; lykgebruik: lijkritueel; pluimstryker: vleier; strax, zie r. 296; vast gaat: onaantastbaar is; zonderlinge aardigheit: bijzondere charme; inzonderheit: met name; verwen: kleuren; onder een dommelt: dooreen mengt; sluit, zie r. 18; oneffe: manke; onder een: dooreen

a261 in de ommetrek: binnen

a275 bequame, zie r. 229; schikking, zie r. 278; voeglyke ommetrek: gepaste vorm; vermaak: genoegen; beweginge: aandoening; voeglykheit: gepastheid; overtreflyk: uitstekend; behalve: alsmede; schikken: plaatsen; averechts, zie r. a35; aart, zie r. 226

a295 vreemt geven: bevreemden; taalkundige: kenner van de taal; schuimen: ontdoen; redenen: argumenten; koppelwoorden: samenstellingen; kunsten: vaardigheden, artes; netheit: fraaiheid