De briefwisseling tussen Lodewijk van Deyssel en Albert Verwey

[p. 13]

[4a]

Op 10 september 1894 reisde Van Deyssel vanuit Baarn naar Den Haag om daar Jan Toorop te ontmoeten met wie samen hij in Hoek van Holland de nachtboot naar Londen dacht te nemen. Na zich bij aankomst in de residentie gerestaureerd te hebben, à ƒ1,75, in Central aan de Lange Poten en na zich, à ƒ0,15, te hebben laten scheren, nam hij, à ƒ1,75, op het Plein een rijtuig in huur om zich naar Toorop's huis, Villa Liban aan de Beeklaan, te laten vervoeren. Daar aangekomen bleek er een misverstand in het spel te zijn: Toorop wist niet beter dan dat 13 september was afgesproken als datum van vertrek. Omdat Toorop's logeerkamers bezet waren - een ervan door Israel Querido²² en echtgenote - besloot Van Deyssel uit te wijken naar Noordwijk aan Zee. Het telegram waarmee hij Verwey van zijn komst verwittigde, is niet bewaard gebleven. Wel laat zich aan de hand van Van Deyssel's brieven aan zijn vrouw het verblijf te Noordwijk reconstrueren. Hij maakte er opnieuw kennis met Marie Cremers,²³ die hij in de zomer van 1894 in Baarn had ontmoet. ‘Die jufvrouw Cremers’, zo berichtte hij op 11 september 1894 aan zijn vrouw, ‘had alles opgelet van ons huis, kent de hond, kent het poesje en alles.’ Op 12 september schreef hij naar huis:

‘Gisteren-ochtend op Albert Verweys studeerkamer gezeten, gisteren-middag een wandeling gemaakt met ons vieren (Albert, Kitty, jufvrouw Cremers en ik) door het duin en langs de zee. Om twaalf uur gegeten: karbonaad, snijboontjes, gebakken-aardappelen, bier en wijn, 's middags weêr zoo iets. Gister-avond beneden thee gedronken (wat anders wel eens op de studeerkamer gebeurde). Onder de thee heb ik zitten lezen in een heel oud en aardig hollandsch boek, van Don Quichot de la Mancha. Om kwart voor tienen twee boterhammetjes met kommijne kaas en een glaasje warme wijn, waar je zoo warm en zacht op inslaapt. Om tien uur naar boven op een slaapkamertje met een zachte temperatuur, ofschoon het toch op 't Noorden ligt, maar de wind is Zuid en 't is bizonder zacht dezer dagen. Op dat slaapkamertje staat een prachtig groot hobbelpaard, waarvan

22 Met Israël Querido en diens echtgenote, toen nog verloofde, Jeannette Sjouwerman, had Van Deyssel voor de eerste maal kennis gemaakt te Bergen op Zoom, op 24 januari 1893. Over de relatie Van Deyssel-Querido, zie De briefwisseling tussen Arij Prins en Lodewijk van Deyssel. Uitgegeven, ingeleid en van aantekeningen voorzien door Harry G.M. Prick, 's-Gravenhage, 1971, p. 228-229.

23 Marie Cremers (1874-1960), van wie in 1914 een bundel Verzen en in 1923 de bundel Nieuwe loten zou verschijnen (Verwey's bespreking, uit 1916, van Verzen, werd herdrukt in Proza, IV, Amsterdam, 1921, p. 131-135) heeft in Lichtend verleden, de tweede in 1954 verschenen druk van haar oorspronkelijk onder de titel Jeugdherinneringen verschenen boek, ook over Albert en Kitty Verwey en over Van Deyssel geschreven: a.w., p. 22-27.

[p. 14]

Villa Nova, Albert Verwey's woning te Noordwijk aan Zee. ‘Langs den voorgevel met waranda zijner “Villa Nova” geheeten, woning, was een weg in de richting der zee, terwijl langs den zijgevel, waarin de voordeur zich bevond, de groote straatweg naar Noordwijk-Binnen was, waarover de stoomtram uit Leiden ging. (...) Een voorval in het huiselijk verkeer was, dat toen wij eens met zijn allen in de waranda zaten, de mannelijke leden van het gezelschap op den zeewaartschen weg langs de waranda in wedstrijd er om dongen wie het best met door dat bekeken worden onaangedaan gelaat het hem bekijkend gezelschap der waranda kon passeeren.’ (Lodewijk van Deyssel, ‘Gedenkschriften’, p. 495-496).

[p. 15]

Kitty Verwey-van Vloten met haar twee oudste dochters, Liesbet (1891-1948) en Mea (1892-1978), in augustus 1894. ‘Kitty was mooi met haar violette ogen, losse roodblonde krullen, waarin de wind speelde (in die tijd liep niemand buiten zonder hoed) en in haar jakjes van Fins weefsel. De mode was toen nog stijf en ingeregen. Als ik 's avonds met hen theedronk op de met zwierige nachtschaderanken begroeide veranda die over de velden naar Noordwijk-binnen uitzag en er naast het ietwat rommelige theeblad een kannetje irissen stond, vergeleek ik Kitty met deze bloemen, die ook iets los en flodderigs hadden. Hun twee kleine meisjes Liesbet en Mea sliepen dan al. Verwey had iets zachts en goedaardigs en ik vond het woord “goedertieren” op hem van toepassing. Af en toe kon hij, naar buiten kijkend, zijn handen wrijven en zeggen: “Ja, ja, 't leven is aardig!”’ (Marie Cremers, ‘Lichtend verleden’, Amsterdam, tweede druk, 1954, p. 25).

[p. 16]

Joopie²⁴ zoû watertanden, een konijn van speelgoed en een poppenledikantje.

Ik ga voort met aldoor voorteeken-droomen te hebben. Van-nacht heb ik gedroomd dat ik in dicht donker groen eikgewas stond, dat hoe langer hoe meer aan alle kanten tegen me aan drukte. Ik vond op den grond allemaal rouw-enveloppen met adressen door mijn moeder aan mij geschreven, maar de postzegels waren er afgescheurd. Terwijl ik mij

24 Van Deyssel's toen zesjarige zoon Joseph Willem Lambertus Alberdingk Thijm (1888-1970). Op 1 oktober 1894 schreef Van Deyssel, vanuit Londen, aan zijn vrouw: ‘Ik heb tot nu toe drie maal gedroomd van het jongentje in zijn blauwe pakkie, ééns dat hij dood was en dat ik daarover op een brug mijn handen lag te wringen. Je hebt zijn haar toch niet laten knippen? In verband met je verblijf te Amsterdam verdenk ik je, eigenlijk gezegd, daar wel een beetje van. Je hebt zeker gedacht dat, als ik thuis kwam, het wel weêr goed aangegroeid zoû zijn. Ik vind het heel akelig, hoor.’ En op 5 oktober 1894: ‘Ons jongentje zal wel een heel stuk gegroeid zijn. Als zijn háar maar niet geknipt is!’ Dit laatste bleek bij thuiskomst gelukkig niet 't geval. Of, om met Thomas Mann te spreken (Der Tod in Venedig, Hoofdstuk III): ‘Man hatte sich gehütet, die Schere an sein schönes Haar zu legen.’ Van Deyssel was namelijk in de jaren negentig zeer geporteerd voor een Little Lord Fauntleroy-kapsel, genoemd naar dat van de hoofdfiguur uit het in 1886 verschenen gelijknamige boek van Frances Hodgson Burnett (1849-1924). Zijn neef en vriend Alphons Diepenbrock dacht er blijkbaar niet anders over, want op 24 oktober 1894 berichtte hij aan zijn aanstaande vrouw Elisabeth de Jong van Beek en Donk, over de op 10 september veertien jaar geworden Pieter van der Meer de Walcheren (1880-1970): ‘Piet ziet er uit als een kleine God. Hij heeft nu lange haren, dat staat hem prachtig; de kinderlijke ernst als hij cello speelt had je moeten zien, het was heerlijk.’ (Alphons Diepenbrock, Brieven en Documenten/Bijeengebracht en toegelicht door Eduard Reeser, dl. II, 's-Gravenhage, 1957, p. 221).
Wat het hobbelpaard betreft, dat zou niet alleen Joopie Alberdingk Thijm maar om 't even welke jongen hebben doen watertanden. Mea Verwey vertelt erover, in de herinneringen en beschouwingen die zij onder de titel 1 uit 7 bij Uitgeverij Tor, Amsterdam, 1968, liet verschijnen: ‘Het meest geliefde stuk speelgoed van ons allemaal was een hobbelpaard. Henriëtte van der Schalk had het, bij haar vertrek uit Noordwijk, aan ons ten geschenke gegeven. “Kit”, zei ze tegen mijn moeder, “van geen ding heb ik als kind zoveel plezier gehad als van ons hobbelpaard en daarom wil ik nu jullie kinderen een hobbelpaard geven.” Het hobbelpaard had de grootte van een klein veulen, en echt haar. Verder natuurlijk leidsels, stijgbeugels, een zadel. Het haar sleet er af, door het veelvuldig gebruik, maar dat hinderde niet.’ (a.w., p. 67).

[p. 17]

boos maakte dat al die papieren in 't bosch lagen, kwam Henk Vos²⁵ er aan, en zijn lijfje zag er uit als een groot rauw stuk ossenvleesch en daarom heen regen zich aan draden allemaal oude kiezen en tanden die, geloof ik, uit mijn mond afkomstig waren. Gisterennacht heb ik gedroomd dat wij op een vierwielig wagentje zaten en Vos zat op de bok. Toen brak het wagentje in tweeën en de voorste helft met de voorste twee wielen reed een anderen kant op als de achterste helft. Dit gebeurde twee maal achter mekaâr met twee verschillende wagentjes.

In de duinen groeyen heele mooye bramen, waarvan wij er gisteren geplukt hebben; zij zien er precies uit als trossen druiven heel in 't klein, met zoo'n doffen fluweelachtigen gloed er op. Je hebt uit de duinen, waar we gisteren geweest zijn, een prachtig gezicht naar alle kanten. Je ziet Haarlem, Heemstede, Oegstgeest, Leiden, Rijnsburg, Katwijk en den vuurtoren van Scheveningen.

Morgen om een uur of half twee ga ik hier vandaan, dineer bij Toorop en ga 's avonds met de familie Toorop op de boot. Albert heeft er ook nog over gedacht meê naar Londen te gaan, maar hij is er van teruggekomen. Ik zou dat anders heel pleizierig gevonden hebben. Nu gaat hij ook morgen weg, maar naar 't Gooi: Bussum, Laren, Naarden en Soest.

(...) Ik ben vandaag en gisteren vroeg op geweest en om acht uur aan 't ontbijt. In den ochtend voel ik me een beetje bekookt, maar na de koffie doe ik hier altijd een dutje en dan voel ik mij 's middags weêr frisch als een kippetje. (...) Ik heb mijn koffertje in Den Haag laten staan; mijn reisdeken heb ik hier, maar die ligt nog opgerold. Voor het Tijdschrift heeft een kolonelsdochter uit Arnhem, Drabbe,²⁶ verzen ingezonden. -

[13 september 1894] Tegen half vier zijn wij [op 12 september - H.P.] gaan wandelen, Albert en ik, nu niet naar de zee maar landwaarts, voorbij verschillende mooye buitens. Wij hebben toen gesproken over Herman Gorter, die zoo als je je zal herinneren, een paar weken in Augustus hier is geweest, maar hij was maar stil voor zich heen en is weinig bij de Verweys geweest. Hij is het liefste altijd met zijn vrouw alleen. Wies vooral houdt niet veel van menschen-zien. Toen wij de buitens voorbij waren, op den terugweg, waren er heele mooye vergezichten over de weilanden en de duinen in de verte. In de verte op en tegen de duinen aan, zag je het huis van Verwey liggen, en ik moest denken aan ons huis in Houffalize,²⁷ want zoo als je het daar van daan zag lijkt de streek wel wat op die bij Houffalize. Dit had ik op onze wandeling van eergisteren ook al gedacht, toen wij op het hooge duin staande die heele streek als een vallei onder ons zagen liggen.

Om vijf uur waren wij thuis en moesten wij eten. Er was een soort van bitterkoekjespudding toe of eigenlijk was het een soort van melkkost waarin bitterkoekjes ronddreven.

25 Henk Vos was in Baarn de naaste buur van Van Deyssel. Híj was de ‘vaste arbeider in dienst van den Heer De Jong Schouwenburg’, voor wie en voor wiens gezin Van Deyssel op 11 maart 1899, in een overigens tenslotte toch niet verzonden brief, de hulp van Frederik van Eeden inriep. Zie De briefwisseling tussen Frederik van Eeden en Lodewijk van Deyssel. Bezorgd en toegelicht door H.W. van Tricht en Harry G.M. Prick. Tweede, herziene druk, 's-Gravenhage, 1981, p. 337-339.

26 Zie noot 38.

27 Zie in deel I pag. 24, noot 15. Aldaar ook, op p. 28, een foto van het vooraanzicht van de Villa des Chéras te Mont-lez-Houffalize.

[p. 18]

Kitty heeft het Baedeker-reisboek van Londen van Van der Schalk²⁸ voor mij ter leen gekregen, je weet wel, zoo'n rood boekje zoo als ik ook voor Duitschland en België heb. Het is alleen jammer dat dit een beetje héel oud is, van 1868, dus 25 jaar oud. In dien tijd zal er wel een boel in Londen veranderd zijn. Na den eten, van zes tot zeven, weêr naar de studeerkamer en om zeven uur naar beneden om thee te drinken. Om acht uur kwam je brief (...) Wil je zoo lief zijn tweemaal in de week mijn schoenen te laten afvegen? Nog beter zoû het zijn om ze allemaal zoo lang op zolder te laten staan, in die kast waar dat groene gordijn voor is, want daar is het, geloof ik, veel drooger. (...) Het stuk van Aletrino²⁹ is hier ook goed aangekomen. (...)

Gisteravond heb ik verder beneden weêr zitten lezen in dat zelfde boek van Don Quichot en ben om tien uur naar bed gegaan en heb aan een stuk doorgeslapen van half elf tot half zeven. Mijn droomen wist ik niet meer.- Van-morgen om tien uur zijn Albert Verwey en jufvrouw Cremers samen vertrokken, zij naar Amsterdam en hij naar Bussum, Laren en Soest. Hij zal jou misschien ook nog even goeyen-dag komen zeggen. Ik ben nu met Kitty en de kinderen alleen thuis. Van-middag om 2.45 ga ik weg en dineer vandaag bij Toorop.’³⁰

***

28 De betreffende Baedeker was afkomstig uit de bibliotheek van Henriëtte van der Schalk's vader, wijlen Mr. Theodoor Willem van der Schalk. Een veel recentere uitgave van Baedeker's London zou Van Deyssel worden nagezonden door zijn vriend de acteur Arnold Ising Jr. (1857-1904); zie De briefwisseling tussen Lodewijk van Deyssel en Arnold Ising Jr. Uitgegeven, ingeleid en van aantekeningen voorzien door Harry G.M. Prick, 's-Gravenhage, 1968, p. 222 en p. 223.

29 Het begin van Aletrino's roman Martha . Op 11 september 1894 had Van Deyssel aan zijn vrouw laten weten: ‘Alleen als er brieven komen, die alléén over dingen van het tijdschrift handelen, stuur ze dan maar naar Verwey.’

30 Samen met Toorop vertrok Van Deyssel op 13 september om tien uur 's avonds uit Den Haag om op 14 september te zes uur 's morgens in Harwich, en te acht uur in Londen, te arriveren. Een retour Den Haag-Londen kostte toen ƒ20,-. Voor bijzonderheden over Van Deyssel's verblijf te Londen, zie Lodewijk van Deyssel, Gedenkschriften. Voor de eerste maal volledig naar het handschrift uitgegeven, ingeleid en van aantekeningen voorzien door Harry G.M. Prick, Zwolle, 1962, p. 408-441 en p. 717-730; voorts De briefwisseling tussen Frederik van Eeden en Lodewijk van Deyssel, a.w., p. 234-235.