Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken

95. Geneeskundige traktaten

Geneeskundige teksten, Vlaanderen, 1351.

Perkament; 2 + 2 + 148 bll.; blad en bladspiegel resp. 220 × 150 mm en ca. 171 × ca. 111 mm; 2 of 3 kol., 50 à 53 rr. per kol. Moderne potloodfoliëring. Eén hand (littera cursiva). Rood-zwarte initialen; rode, soms opengewerkte initialen; rode lombarden; rode paragraaftekens; zwarte titels rood doorstreept. Op fol.

[p. 262]

21v^oa: Explicit antidotarius scriptus anno domini. 1351. in die ypoliti martiris; op fol. 28r^ob: Per johannem de altre; op fol. 148r^o, bovenaan, in een zestiende-eeuwse hand (littera cursiva): Scriptor qui scripsit Cum christo viuere possit Cum nomine aptum godefridus leonijs sit sic vocitatum Notarius et Aromatarius Mechliniensis. Moderne kartonnen band met bruin kalfsleren rug.

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 15.624-41.

Dit handschrift bevat 18 verschillende werken, nl. 17 geneeskundige geschriften en een mystiek gedicht dat blijkbaar door de kopiist als bladvulling is bedoeld. Die werken zijn: 1. De natuurkunde van het geheelal, een anoniem leerdicht over de hemellichamen en de natuurverschijnselen dat nog in acht andere handschriften is overgeleverd (fol. 1r^oa-6r^oc); 2. voorschriften ter bereiding van waters en oliën (fol. 6v^oa-8v^ob); 3. een vertaling van het Antidotarium Nicolai, een Salernitaanse verzameling voorschriften, ook bewaard in hs. Parijs, Bibliothèque Nationale, néerl. 54; 4. opmerkingen over de pols (fol. 21v^oa-21v^ob); 5. een Leringe van orinen, een uroscopisch traktaat, slechts in dit handschrift bewaard, gecompileerd uit De urinis van Aegidius van Corbeil en het Liber urinarum van Isaac Judaeus (fol. 22r^oa-27v^ob); 6. het Liber magistri Avicenne, hier ten onrechte aan Avicenna toegeschreven, een geneeskundig handboek, slechts in dit handschrift voorkomend (fol. 24v^oa-45v^ob); 7. Die nature ende die maniere van alle lieden, een traktaatje over de vier ‘complexien’ naar Hippocrates en Galenus (fol. 46r^oa-47r^ob); 8. een traktaatje over fysiognomiek of gelaatkunde naar Hippocrates (fol. 47v^oa-48r^oa); 9. een Leringe van orinen, een uroscopisch traktaat, gecompileerd uit De urinis van Aegidius van Corbeil en het Liber urinarum van Isaac Judaeus, ook bewaard in de hss. 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 73 J 8; Parijs, Bibliothèque de l'Arsenal, 8216 en Parijs, Bibliothèque Nationale, néerl. 54 (fol. 48r^ob-51v^ob); 10. Dit sijn 24 tekene der doot, een vertaling van de Secreta Hippocratis of Capsula eburna (fol. 52r^oa-52v^ob); 11. het Boec van medicine van Jan Yperman (fol. 54r^oa-73r^ob); 12. een excerpt (vs. 955-1438) uit Die heimelicheit der heimelicheden van Jacob van Maerlant, een leerdicht, bewerkt naar het Secretum secretorum (fol. 74r^oa-75r^oc); 13. excerpten uit Der naturen bloeme van Jacob van Maerlant, bewerkt naar De natura rerum van Thomas van Cantimpré (fol. 75v^oa-77r^oc); 14. Der mannen ende vrouwen heimelijcheit, een leerdicht over de geslachtsorganen van de man en de vrouw (fol. 77v^oa-85v^ob); 15. een chiromantie (fol.

[p. 263]

85r^ob-88v^ob); 16. een mystiek gedicht van 118 verzen uit de school van Hadewijch (fol. 89r^oa-89v^oa); 17. Herbarijs, een werk, waarin een aantal geneeskrachtige kruiden worden beschreven en het gebruik ervan wordt aangegeven, bewerkt naar De medica materia van Dioskorides en Circa instans van Matthaeus Platearius, en 18. de Chirurgie van Jan Yperman, eveneens bewaard in de hss. Cambridge, S. John's College Library, A 19; Gent, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, 1273 en Londen, British Museum, Harl. 1684.

Geheel het handschrift is door Johannes de Altre of Jan van Aalter geschreven. Het afschrift van de vertaling van het Antidotarium Nicolai voltooide hij daags vóór het feest van de H. Hippolytus, dus op 12 augustus, 1351; de andere teksten zal hij ofwel in hetzelfde jaar ofwel kort daarvoor of kort daarna hebben geschreven. In de 16de eeuw behoorde het handschrift toe aan Godefridus Leonijs, notaris en apotheker te Mechelen. In 1818 werd het door de Gentse bibliofiel en botanicus Karel van Hulthem (1764-1832) gekocht van de Londense bibliofiel Richard Heber (1773-1833). In 1837 kwam het, samen met de verzameling-K. van Hulthem, in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel.

Bibliotheca Hulthemiana, VI, Gent, 1836, p. 45-50, nr. 193; J.F. Willems, Over de gelaetkunde, een tractaetjen van omtrent het jaer 1351, Belgisch Museum, 3 (1839), p. 231-235; J.F. Willems, Brokken uit een oud geneesboek der XIV^e eeuw, Belgisch Museum, 6 (1842), p. 105-108; F.A. Snellaert, Chiromantie of handwaerzeggerij, Belgisch Museum, 10 (1846), p. 266-284; F.A. S(nellaert), Gelaetkunde, Belgisch Museum, 10 (1846), p. 285-290; Sterre- en natuurkundig onderwijs, gemeenlijk genoemd: Natuurkunde van het geheel-al, en gehouden voor het werk van zekeren Broeder Gheraert. Een Nederduitsch oorspronkelijk leerdicht uit het laatst der XIII^e of het begin der XIV^e eeuw. Uitgegeven naar vijf zeer oude handschriften, met gebruikmaking van vier latere maar zeer nauwkeurige afschriften, met eene inleiding en aanteekeningen door J. Clarisse, Leiden, 1847; La chirurgie de maître Jean Ypermans, le père de la chirurgie flamande (1295-1351). Mise au jour et annotée par J. Carolus, Gent, 1854; La chirurgie de maître Jehan Yperman, chirurgien belge (XIII^e-XIV^e siècle). Publiée pour la première fois, d'après la copie flamande de Cambridge par C. Broeckx, Antwerpen, 1863, p. 14-24; Traité de médecine pratique de maître Jehan Yperman, médecin belge (XIII^e-XIV^e siècle), publiée pour la première fois d'après la copie flamande de la Bibliothèque Royale de Bruxelles par C. Broeckx, Antwerpen, 1867; Middelnederlandsche gedichten en fragmenten, uitgegeven door N. de Pauw, I, Gent, 1893-97, p. 121-190; De ‘Cyrurgie’ van Meester Jan Yperman. Naar de handschriften van Brussel, Cambridge, Gent en Londen uitgegeven door E.C. van Leersum, Leiden, [1912]; Jacob van Maerlant's Heimelijkheid der heimelijkheden. Opnieuw naar de handschriften uitgegeven en van inleiding en aantekeningen voorzien door A.A. Verdenius,

[p. 264]

Amsterdam, 1917; J. Munk, Een Vlaamsche leringe van orinen uit de veertiende eeuw, Leiden, 1917; Eene Middelnederlandsche vertaling van het Antidotarium Nicolai (Ms. 15624-15641, Kon. Bibl. te Brussel). Met den Latijnschen tekst der eerste uitgave van het Antidotarium Nicolai, uitgegeven door W.S. Van den Berg, Leiden, 1917; R. Lievens, Een nieuw mengeldicht uit de school van Hadewijch, Leuvense Bijdragen, 47 (1958), p. 65-85; W.F. Daems, De Middelnederlandse vertalingen van het Antidotarium Nicolai, Scientiarum Historia, 5 (1961), p. 1-19; L.J. Vandewiele, Een Middelnederlands traktaat over fysiognomiek, Scientiarum Historia, 6 (1964), p. 49-65; L.J. Vandewiele, Dit sijn. 24. tekene der doot die Ypocras met hem dede graven, Biologisch Jaarboek Dodonaea, 32 (1964), p. 393-401; A van Panthaleon van Eck-Kampstra, Jacob van Maerlant's ‘Der naturen bloeme’. Twee notities over handschriften, Het Boek, 36 (1964), p. 226-227; De ‘Liber magistri Avicenne’ en de ‘Herbarijs’, Middelnederlandse handschriften uit de XIVe eeuw (Ms. 15624-15641 Kon. Bibl. te Brussel). Uitgegeven en gekommen-tarieerd door L.J. Vandewiele, Brussel, 1965, 2 dln.; R. Jansen-Sieben, De Natuurkunde van het geheelal. Een 13de-eeuws Middelnederlands leerdicht, Brussel, 1968, 2 dln.; W. Braekman en G. Keil, Die ‘Vlaamsche leringe van orinen’ in einer niederfränkischen Fassung des 14. Jahrhunderts. Randbemerkungen zur Gliederung des mittelalterlichen Harntraktats, Niederdeutsche Mitteilungen, 24 (1968), p. 75-125; W.L. Braekman, ‘Den mensche te bekennen bi vele tekenen’. Het Mnl. prozatraktaatje over fysiognomie en zijn bron, Scientiarum Historia, 12 (1970), p. 113-142.