Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken

81. Birgitta van Zweden, Openbaringen

Birgitta van Zweden, Revelationes caelestes, boek I-III, Middelnederlandse vertaling, en andere teksten, Noord-Brabant (birgittinessenklooster Marienwater te Rosmalen bij 's-Hertogenbosch), ca. 1490.

Papier; 4 + 201 bll.; blad en bladspiegel 275 × 200 mm en 200 à 208 × 140 à 160 mm; 2 kol., 36 à 44 rr. per kol. Moderne foliëring. Eén band (littera bastarda). Opengewerkte rood-blauwe initialen met rood, paars en blauw of rood en blauw of alleen rood penwerk; afwisselend rode en blauwe lombarden; rode titels. Op fol. 201v^ob, in een zestiende-eeuwse hand (littera bastarda): Dit boeck hoort toe in het cloester van Mariawater ghemeijndelijck ghenaempt Coudenwater buijten Tschertoghenbossche. Moderne bruin kalfsleren band op houten borden; voor- en achterplat met drievoudige filets en losse stempeltjes versierd; twee koperen sloten.

Nijmegen, Universiteitsbibliotheek, 197.

De visioenen van de H. Birgitta van Zweden (ca. 1302-1373), stichteres van de Orde van de H. Zaligmaker, zijn door Petrus Olovson, subprior en later prior van het cisterciënserklooster Alvastra, alsook door Petrus van Skänninge en Alphonsus van Vadaterra, uit haar mond opgetekend en onder de titel Revelationes caelestes in het Latijn vertaald. Alphonsus van Vadaterra verdeelde de 700 openbaringen in acht boeken, waaraan later de Revelationes extravagantes, de Regula sancti Salvatoris en de Sermo anglicus de Virginis excellentia zijn toegevoegd. De Revelationes caelestes bestaan uit openbaringen over het leven en het lijden van Christus, over het leven van de H. Maagd en andere heiligen, over bekende figuren, die voor Gods rechterstoel waren gedaagd, en over de inrichting en de statuten van Vadstena, het eerste klooster van de Orde van de H. Zaligmaker.

In 1434 werd Marienwater of Coudewater, het eerste birgitinessenklooster in de Nederlanden, te Rosmalen bij 's-Hertogenbosch gesticht. Aanvankelijk was Marienwater een vrouwenklooster, maar in 1450 werd het een dubbelklooster, zoals de regel voorschreef. Vermoedelijk werden de Bulla canonizationis beatae Birgittae van paus Bonifatius IX, de Confirmatio canonizationis beatae Birgittae van paus Martinus II, de acht boeken van de Revelationes, de

[p. 225]

Revelationes extravagantes, de Regula sancti Salvatoris en de Sermo anglicus kort na 1450 door een pater of door paters uit Marienwater in het Middelnederlands vertaald. Al die vertalingen zijn bewaard gebleven. Het hier besproken handschrift bevat de Bulla canonizationis beatae Birgittae, de Confirmatia canonazionis beatae Birgittae en de eerste drie boeken van de Revelationes; hs. Nijmegen, Universiteitsbibliotheek, 199 de vier laatste boeken van de Revelationes, de Regula sancti Salvatoris, de Sermo anglicus en de Revelationes extravagantes; hs. Uppsala, Universiteitsbibliotheek, C 803 c de Bulla canonizationis beatae Birgittae, de Confirmatio canonizationis beatae Birgittae en de eerste vier boeken van de Revelationes, voorafgegaan door het leven en de mirakelen van de H. Birgitta; bovendien bevatten de hss. Kopenhagen, Koninklijke Bibliotheek, Thott 108, 4^o en Uden, Abdij Maria Refugie, B 1 het vierde boek van de Revelationes. Hs. 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 75 E 77 bevat een andere vertaling van de Sermo anglicus en hs. Deventer. Athenaeumbibliotheek, 101 D 7 een andere vertaling van het eerste boek van de Revelationes, waarschijnlijk een afschrift van een Middelnederduitse vertaling. Afzonderlijke openbaringen en de Regula sancti Salvatoris bevinden zich bovendien nog in verschillende handschriften.

Een passieverhaal, getiteld Die passie ons liefs heeren die hij selver gheopenbaert heeft der heiligher vrouwen sinte birgitta, komt in een langere en een kortere versie voor. Dit verhaal is niet aan de Revelationes ontleend en is als een pseudo-Birgittijns werk te beschouwen. De langere versie bevindt zich in de hss. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 3045-49 en IV 202; Düsseldorf, Landes-und Stadtbibliothek, C 93; Gent, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, 1365; Leiden, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Letterk. 219 en Uden, Abdij Maria Refugie, B 2; de kortere versie in de hss. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 3026-30, 4904-06, II 166 en IV 397; Gent, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, 1748; Haarlem, Bisschoppelijk Museum, S.J. 165; Karlshamm, Coll. O. Smith, 1 (fotokopie Leiden, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, B.P.L. 2563); Leiden, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Letterk. 223; Luik, Universiteitsbibliotheek, 2328; Utrecht, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, 2 D 23; Vaalbeek (olim Sint-Truiden), Minderbroedersklooster, a 8 1 en Wenen, Österreichische Nationalbibliothek, Ser. nov. 12.886. Een Middelnederduits afschrift van de langere versie bevindt zich in hs. Berlijn, Staatsbibliothek der Stiftung Preussischer

[p. 226]

Kulturbesitz, Ms. germ. oct. 350, een Ripuarisch afschrift in de hss. Darmstadt, Hessische Landes- und Hochschulbibliothek, 1848 en Keulen, Stadtarchiv, G.B. 8^o 129. Een gelijkaardig passieverhaal, afwijkend van het vorige en eveneens aan de H. Birgitta toegeschreven, bevindt zich in hs. Stockholm, Koninklijke Bibliotheek, A 91. Het hier besproken handschrift heeft toebehoord aan het bovengenoemde klooster Marienwater te Rosmalen bij 's-Hertogenbosch. Toen de bewoners van dit klooster in 1713 Marienwater verlieten en zich in Maria Refugie te Uden vestigden, namen zij hun handschriften en boeken mee, zoals blijkt uit de handschriften van Marienwater, die zich thans nog in de Abdij Maria Refugie te Uden bevinden. Dit handschrift heeft aan Mgr. P.J.M. van Gils (1869-1956) toebehoord. Vermoedelijk hebben de zusters uit de voornoemde abdij het aan hem of voordien aan iemand anders geschonken of verkocht. Het maakte deel uit van de handschriften en boeken, die in 1948 door Mgr. van Gils aan de Universiteitsbibliotheek te Nijmegen zijn geschonken.

C. Jungmark, Eine pseudo-Birgittische Christus-Passion, I. Die mittelniederdeutsche Version, Göteborg, 1916; Middelnederlands geestelijk proza. Verzameld door C.C. de Bruin en ingeleid door C.G.N. de Vooys, Zutphen, 1940, p. 37-40, nr. 22 en p. 332, nr. 22.