Gouda

[p. 9]

Inleiding

Wat valt er nog toe te voegen aan de kleine bibliotheek die over de geschiedenis van de stad Gouda is volgeschreven? Het antwoord op deze vraag hangt af van wat men wil weten. Tegenwoordig wordt veel waarde gehecht aan de documentatie van gegevens over de bouwkundige, stedenbouwkundige en kunsthistorische geschiedenis van de stad, maar die documentatie is per definitie oneindig. Men moet altijd selecteren, want niet alles is de moeite van het vermelden waard. Uit de selectie blijkt wat de auteur belangrijk vond, maar hierbij moet men ook bedenken dat het verzamelen van gegevens een eigen geschiedenis heeft, want wat we nu de moeite waard vinden, werd vroeger soms helemaal niet als waardevol gezien. Vroegere historici hadden vaak een ander doel en het is daarom niet altijd terecht dat moderne historici hun voorgangers verwijten te weinig gedocumenteerd te hebben, niet alleen op schrift, maar ook op tekening. Zo was er tot ver in de negentiende eeuw nauwelijks belangstelling voor zoiets als de geschiedenis van het woonhuis of voor historische bouwconstructies. En dat geldt ook ten aanzien van de belangstelling voor de sociale verhoudingen in samenhang met de wooncultuur, voor de topografie, de archeologie, de historische geografie en de waterbeheersing. De belangstelling voor dit soort aspecten is betrekkelijk nieuw in het stadsonderzoek.

Het woord ‘beschrijving’ in de titel van dit boek leidt soms tot misverstanden, omdat daarmee een nauwkeurige en systematische opsomming van de monumenten wordt gesuggereerd, zoals notarissen een boedel beschrijven. Maar in de historiografie betekent het woord ‘beschrijving’ iets anders, namelijk de schriftelijke neerslag van een historisch onderzoek. Zo heet het bekende werk van M.Z. Boxhorn uit 1634: Toneel ofte Beschrijvinge der Steden van Hollandt. Het ‘toneel’ is een vertoning, een weergave van het historisch onderzoek.

De eerste stadsbeschrijving van Gouda werd in 1714 gepubliceerd door Ignatius Walvis, pastoor van de parochie van Sint Jan Baptist aan de Gouwe. Hij vond dat zijn beschrijving geen oneerlijke ‘loftuytinge’ op Gouda mocht zijn, maar kon zich toch niet onttrekken aan de traditie van de encomium, de lofrede op de stad. Zijn boek opent met een onvervalste laudatio: Gouda heet standvastig, mag de zesde stoel in de Staten van Holland bezetten, bezit een schone haven die in roem zijn weerga niet kent, en zelfs vorstendommen bejegenen de stad met eerbied. Het is een schande, schreef Walvis in zijn voorrede, dat er van Gouda nog geen beschrijving is verschenen, terwijl bijna alle Hollandse steden die al wel hadden. Aan deze misstand heeft Ignatius Walvis met zijn boek van 1714 een einde gemaakt, want de stad was, zo stelde hij, een beschrijving waard met haar ‘twee rijke waterstroomen, vermaakelijke landouwen ende vrijheren en regten, haare brave inboorlingen, zee- en letterhelden, eerste slaakers van 's lands druk en voorstrijders der gemeene vrijheid’. Zijn stadsbeschrijving is tot nu toe een belangrijke bron gebleven, maar toen het werk verscheen, eiste de gereformeerde kerkeraad een publicatieverbod van ‘dat vuijle paapse boek’. De raad was van mening ‘dat sodanige paapze stoutigheden geweert en in een land van gereformeerde overheden niet meugen toegelaten worden van sulcke, die vrijheijt van conscintie alhier in soo eene ruijmte wort gegunt’ (P.H.A.M. Abels in: Klein, Bibliografie, 1999, 18).

Het boek van Walvis bevat ook veel dat moderne lezers niet willen weten en wat ze wel willen weten, staat er vaak niet in. Datzelfde geldt ook voor het werk van Cornelis Johan de Lange, vrijheer van Wijngaerden en Ruigbroek, die in zijn stadsbeschrijving van 1813 over zijn zeventiende-eeuwse voorgangers schreef: ‘Veel wierd in dien tijd, toen men de vaderlandsche geschiedenissen en die der steden wilde gaan beschrijven, te boek gesteld, hetwelk bij naauwer onderzoek in later tijd gebleken is, van loutere vertellingen en verminkte overleveringen onder het gemeen ontleend te zijn geweest.’ Het is de bekende klacht van elke nieuwe

[p. 10]

generatie historici en het is niet te verwachten dat dit soort klachten ooit zullen ophouden.

In deze Geïllustreerde Beschrijving zijn verschillende disciplines vertegenwoordigd, maar ze zijn allemaal gericht op de stad als bouwwerk, niet of nauwelijks op de economische, sociale en politieke achtergronden. Evenmin kon nieuw onderzoek worden gedaan naar egodocumenten, die zo belangrijk blijken te zijn voor de geschiedenis van de mentaliteit, zoals onder meer blijkt uit het werk van Rudolf Dekker van de Erasmus Universiteit in Rotterdam. Uit de Goudse geschiedenis kennen we het achttiende-eeuwse regentendagboek van Willem Frederiksz van der Hoeve, dat in 1957 met uitgebreide toelichting werd uitgegeven door Jan Smit. Deze uitgave van de Oudheidkundige Kring ‘Die Goude’ is van groot belang geweest voor deze beschrijving en het is niet overdreven te stellen dat Jan Smit naast zijn werk als militair, wiskundige en jurist ook een bewonderenswaardig historicus is geweest.

Een stadsgeschiedenis van Gouda waarin alle aspecten van het stedelijk leven aan bod komen, moet nog worden geschreven en zal ook worden geschreven als het aan de Oudheidkundige Kring ‘Die Goude’ ligt. In de onlangs gepubliceerde bibliografie over de geschiedenis van Gouda (Klein, Bibliografie, 1999), die helaas niet meer voor deze beschrijving kon worden benut, heeft de Kring een ‘intregrale stadsgeschiedenis van Gouda’ aangekondigd. Het begrip ‘integraal’ betekent in dit verband dat de samenhang tussen de ontwikkelingen op de verschillende terreinen van het stedelijk leven wordt bestudeerd. Aan dit ambitieuze Goudse project werken ook auteurs van deze beschrijving mee en ter ondersteuning ervan werd in 1999 inzage gegeven in het hoofdstuk ‘Ruimtelijke en architectonische veranderingen binnen de singels’ uit het derde deel van deze beschrijving.

Deze Geïllustreerde Beschrijving bestaat uit een verzameling hoofdstukken van verschillende specialisten, die te zamen een beeld proberen te geven van de manier waarop de stad vorm heeft gekregen. Dit beeld is noodgedwongen fragmentarisch omdat het de weerslag is van de uiteenlopende benaderingen van de auteurs, maar ze stellen vragen die bij vroegere historici niet opkwamen. Zo werd het kadastrale minuutplan uit 1828 tot nu toe zelden door Goudse historici gebruikt, hoewel het een onmisbare bron is voor de kennis van de topografie. Met behulp van deze stadsplattegrond, in combinatie met andere bronnen, heeft J.C. Visser het ontstaan en de groei van de stad nauwkeuriger dan ooit tevoren kunnen beschrijven en het was ook deze plattegrond die enkele Goudse archeologen in 1991 op het idee bracht dat de ronde waterloop van de Molenwerf weleens een restant van een motte zou kunnen zijn.

Een stadsbeschrijving is per definitie een multidisciplinaire onderneming en door de toegenomen specialisatie is bijna niemand meer in staat alle benodigde vakgebieden te overzien, laat staan te beheersen. Zo zijn de bijdragen van de historische cartografie en de historische geografie onmisbaar gebleken voor de studie naar de groei van de stad in het landschap. In de bijdrage van C.W. Hesselink-Duursma is een poging gedaan de resten van het oude landschap in de stadsuitbreidingen in kaart te brengen, met fascinerend resultaat. Zij heeft met haar kennis van de topografie ook een belangrijke bijdrage geleverd aan de vervaardiging van een kaart waarop de belangrijkste fabrieken uit de negentiende eeuw zijn gelokaliseerd. Historici hadden tot nu toe wel veel over de negentiendeeeuwse industrie geschreven, maar ze hadden zich daarbij nooit in de topografie ervan verdiept. Hetzelfde geldt voor de geschiedenis van de waterstaat, een onderwerp dat voor het begrip van de stadsgeschiedenis van groot belang is, maar dat voor de gemiddelde geschiedschrijver te specialistisch is.

Gouda werd in de middeleeuwen gebouwd en was aan het einde ervan voltooid. Daarom ligt de nadruk in dit boek op de middeleeuwen. De huidige vorm van stad is niet te begrijpen zonder kennis van de verschillende fasen in haar ontwikkeling. Zo zijn in de huidige plattegrond van de stad nog de sporen te zien van de kloosters die na de Reformatie werden afgebroken. Het kasteel werd al in 1577 afgebroken, maar de herinnering eraan leeft nog voort in de plek die later in een park veranderde. Elke stad bestaat uit een chaotische stratificatie van het verleden, waaruit de historicus sommige stukjes gebruikt om zijn eigen legpuzzel te maken en het is hovaardig te menen dat er een definitieve en volledig objectieve beschrijving ooit mogelijk zou zijn.

Een beschrijving van de architectuurgeschiedenis van een stad kan niet worden beperkt tot wat er nu staat, want dat is slechts de dunne laag van het heden die een lange geschiedenis bedekt van wat allemaal verdween. Het middeleeuwse landschap

[p. 11]

rond de stad is grotendeels verdwenen onder het zand van de buitenwijken, maar er zijn nog sporen van terug te vinden die voor de geschiedenis van de stad van even grote waarde zijn als een zestiende-eeuws sleutelstuk in een gemoderniseerd huis. Dit soort relicten uit het verleden zijn op zichzelf niet zo belangrijk, maar ze betekenen veel als herinneringstekens. Ze roepen op tot het stellen van allerlei vragen over hun herkomst en daarnaast kunnen ze ook een stemming teweeg brengen die te vergelijken is met wat men ondergaat bij het lezen van de woorden ‘siste viator’ (blijf staan, reiziger) op een grafmonument.

De Geïllustreerde Beschrijving is niet alleen opgezet om de studie van het bouwkunstige verleden te bevorderen, maar ook om de belangstelling ervoor te vergroten. Dat zou in het geval van Gouda niet nodig moeten zijn, maar iedereen weet dat de historische stad voortdurend onder druk staat. In deze beschrijving is bewust geen aandacht besteed aan de manier waarop en de mate waarin het historisch bouwbestand van Gouda tussen ongeveer 1960 en 1990 werd gedecimeerd. Evenmin is veel geweeklaagd over de soms sterk uit de stedenbouwkundige toon vallende nieuwbouw in de oude stad. Het is niet de bedoeling geweest om in dit boek een kritische beschouwing te wijden aan het vroegere en tegenwoordige monumentenbeleid in Gouda.

Er zou trouwens veel te zeggen zijn voor een dergelijke studie, want het is over het algemeen wel bekend dat de stedelijke overheid van Gouda - en dat geldt ook voor allerlei andere steden - in genoemde periode weinig belangstelling had voor de historische stad, maar het is minder bekend waarom dat zo was. Hoe was het mogelijk dat mooie, eeuwenoude grachten werden gedempt, dat de Haven werd gesloten, dat nog in 1961 het Hofje van Buytenwech werd gesloopt en in 1964 de Kleiwegkerk, dat aan de Raam flatwoningen in de plaats van kleine grachtenhuisjes zijn gekomen en dat er ongeveer tien jaar geleden een gigantisch complex tegenover de Kazerne werd gebouwd, bestaande uit kantoren, winkels, woningen en een parkeergarage? In Bouw van 16 november 1990 verklaarden de ontwerpers van dit complex (Atelier PRO) dat het ondanks de grote schaal toch was gelukt om een antwoord te vinden op het ‘fijnschalige stadsweefsel’. Tessel Pollmann tekende hierbij het volgende aan: ‘Deze nogal zonnige beschrijving klopt niet geheel met de werkelijkheid zoals de wandelaar die ziet. Wie vanaf de Blekersingel nu de binnenstad betreedt ziet eerst de forse parkeergarage, en dat is geen leuk gezicht.’ (Pollmann, Herbestemd, 1994, 55). Voor een deel zijn deze ontwikkelingen te verklaren uit de armoede van voor de oorlog, want de angst daarvoor bleef nog lang na de oorlog bestaan en die was vaak de drijfveer om alles aan de economische vooruitgang op te offeren, zelfs toen het wat beter ging in de jaren zestig. De gedachte dat een ongestoord historisch stadsbeeld goed is voor het woonklimaat en dus ook voor de plaatselijke economie, kwam pas op in de jaren negentig van de twintigste eeuw. Wat het oude stadsbeeld betreft, is er veel verloren en weinig gewonnen.