De deur op een kier

III

Mocht je het vriendschap noemen? Misschien zagen ze elkaar daarvoor te weinig, vier of vijf keer in de maand. Harry was dan altijd heel hartelijk en royaal, er dadelijk voor zorgend, dat er ook gezelschap voor Chris werd opgescharreld. Maar die avontuurtjes bleven onbevredigend, hij had niet het grote overwicht van Harry. Was dat alleen een zaak van geld? Want Harry kon ze gemakkelijk kleineren en bevelen, hij voelde zich sterk met zijn dikke portefeuille. Zouden die meiden ook zo tegen Harry hebben opgezien als hij nog maar reiziger in papierwaren was geweest, en hij voorzichtig had moeten omspringen met zijn kleine provisie? De macht straalde van Rusman uit, hoe meer hij bulderde van het lachen aan de bar, hoe meer hij plaagde, de band commandeerde, des te meer keken ze tegen hem op.

Het was fascinerend zoveel macht te bezitten. Maar de één had het nodig, de ander niet. Cnossen, de bleke, gemoedelijke directeur van een reclamebureau, die ook over goed geld beschikte, keek altijd geboeid naar Harry's optreden, maar zelf bleef hij bescheiden, hij had genoeg aan de trots op zijn zaak: hij was als loopjongen begonnen. Hij benijdde Harry zijn

[p. 84]

durf niet eens. Harry zorgde ervoor, dat Cnossen hem teksten liet schrijven, het was lucratief werk. Zelf droeg hij hem ook steeds meer klusjes op, zelfs filmvertalingen. En ook dat leverde heel wat op! Was het enkel uit vriendschap?

Hij kwam in het geld, maar het was duur verdiend geld, het kostte hem moeite er afstand van te doen, en zijn gebaren aan de bar waren nooit zo imponerend als die van Harry, zijn gelach en gecommandeer bleef iets benepens houden, het bleef een tweede plan. En zijn avonturen bevredigden hem weinig. Maar zijn omgang met Harry werd in die tijd frequenter, en dat had tenminste het voordeel, dat hij minder op zijn kamer was aangewezen. Eénmaal overviel Harry hem daar, op een avond, toen hij overal naar Chris had lopen zoeken, hij keek verbaasd rond en vroeg: - Woon jij zó? Dat is nou ook weer niet nodig. Een week later had hij een zonnige kamer voor Chris. Natuurlijk moest Ottolander toen een breed feest geven, daarzonder kon Rusman zich de afsluiting van een geslaagde actie niet voorstellen. Het werd een hele partij tot vier uur in de ochtend, met allerlei meiden, met collega's, en met Lou Koppenol, die er net op tijd de lucht van had gekregen. Het liep allemaal goed af, en toen Ottolander de volgende avond om half acht moe van de krant thuis kwam - met het plan dadelijk naar bed te gaan - werd er even later op zijn deur geklopt.

Het was een jonge vrouw in een blauwe rok en een witzijden blouse. Ze keek om zich heen en zei vrijmoedig, als een inspectrice die beroepshalve overal toegang heeft: - Nou, die bende is weer aan kant.

- Welke bende?

- Van vannacht.

Hij stelde zich zuur voor en ze antwoordde, bijzonder duidelijk, dat haar naam Selma Tinholt was.

- Is dat een gewoonte, die feestjes?

- Ik had mijn kamer pas ingericht en...

- O... ís hij al ingericht.

Hij vroeg kwaadaardig: - Wat kan ik voor u doen?

- Minder rumoer maken. En snurkt u altijd zo?

- U is de eerste vrouw, die...

[p. 85]

- Ik denk, dat ik er recht op heb.

- Ach, zei Chris nadenkend, dat hadden die anderen natuurlijk ook wel. Maar nou begrijp ik, waarom ze zo bescheiden wegbleven. Bedankt voor de tip. Ze keek hem verbijsterd aan, en het duurde misschien een halve minuut voor ze vroeg: - Is dat uw gebruikelijke soort van humor?

- Humor is nooit gebruikelijk.

- Daarom.

Hij vroeg spottend: - Wilt u geen glaasje cola?

Ze aarzelde en zei: - Nou..., voor de goede vriendschap...

- Ik neem een staartje whiskey. U liever ook?

- Nee, ik niet. Drinkt u altijd?

- 's Ochtends thee, 's middags koffie. Melk ook wel es. En 's avonds soms dit, maar 't is zo duur... Ze merkte niet, dat hij haar voor de gek trachtte te houden.

Met een zonnige goedkeuring zei ze: - Ik zie gelukkig, dat u nogal wat boeken heeft.

- O ja... Heb ik in de oorlog gekocht van een gekke onderwijzer.

- U hebt iets tegen onderwijzers?

- Hoezo?

- Ik ben zelf bij het onderwijs.

- Gossie, ik had u eerder op maatschappelijk werkster geschat. Zes en twintig, uit een gezin met drie kinderen, vader dominee, moeder hield van tuinieren.

Ze glimlachte toen toch. - Alleen de leeftijd is goed. Wat doet ú van uw vak?

Chris zei ernstig: - Ik verdien mijn brood bij een cou-ránt.

- O ja?, vroeg ze geïnteresseerd.

- Ik heb een wijkje in West. Vooral met regen is het zwaar werk. Wilt u echt geen kleine whiskey?

- Bepaald niet, zei ze stroef. - Bent u wel eens ernstig?

- Maar al te vaak, zei hij, ik doe maar zo. Eigenlijk ben ik erg melancholiek. Hij dacht: Waarom kan zo'n aardige meid nou niet gezellig zijn?

- Met u is geen gesprek te beginnen, zei ze onzeker.

- Toch wel... Hij deed een poging tot een normalere toon:

[p. 86]

- Laten we het over binnenhuisarchitectuur hebben, dat is een concreet onderwerp.

- Ik denk dat onze smaken teveel verschillen.

- Nou goed, ik ben ook te moe, en een beetje melig. Komt u woensdagavond ècht eens wat praten.

- Donderdag, zei ze.

- Donderdag om acht uur. Thee met koekjes. Naderhand een glaasje wijn. Hij grinnikte toen ze hoekig de kamer verliet. Vijf minuten later sliep hij in zonder nog één ogenblik aan haar te denken. Pas de volgende ochtend, toen hij de gemeenschappelijke douchecel bezet vond, herinnerde hij zich haar, en slordig schreef hij de afspraak in zijn agenda. Jaren later kwam hij die krabbel bij toeval tegen, pijnlijk verbaasd. Was toen die catastrofe begonnen?

De één had medelijden met de ander gehad: het kon eenvoudig niet, vond hij, dat een sterk gebouwd meisje met zo'n gaaf gezicht geslachtloos was: en zij vond het bespottelijk, dat iemand met een dergelijke intelligentie zo slordig met zijn leven omsprong. Ze zagen elkaar niet als werkelijkheden, maar als idealen. Hij dacht: als ze maar eerst weet wat het is. En zij: als hij maar eerst beseft wat hij kan.

- Je begrijpt natuurlijk, dat ik dit allemaal voor je doe uit mènselijke vriendschap.

- Waarom niet uit vrouwelijke?

- Dat zou een te doorzichtige reden zijn.

- Maar een bijzonder heerlijke. Ik kan het je aanbevelen.

- Doe niet zo banaal.

Goed dan, haar stijl was nu eenmaal de ernst. Ze liep zelfs ernstig, op neutrale benen, met weggetrokken billen, en met een klare, opgewekte oogopslag. Het was intrigerend en irriterend tegelijk, dat iets in haar hem belette haar speels te benaderen.

- Alles wat niet opbouwend is, moet je terzijde laten.

Ze was begonnen met zijn kamer aan te pakken, eerst met potlood en papier, een grondplan. - Daar de tafel, daar een paar nieuwe stoelen, daar...

- Maar lieve Selma, zoveel geld heb ik niet!

- Dan heb je tenminste iets om voor te sparen! Doe iets nuttigs

[p. 87]

's avonds. Ze had boeken voor hem meegesleept uit de U.B., voornamelijk boeken over de cinematografie. - Heus Chris, je moest nu eindelijk eens een studie schrijven. Over film en de massa.

Hij was er nog aan begonnen ook! Als ze niet samen naar een concert gingen, of als ze 's zondags geen lange wandelingen maakten, las ze op zijn kamer wat hij geschreven had. Ze leerde hem koken, sokken stoppen, ze zei hem welke wasmiddelen hij moest gebruiken. - Wat zouden jullie mannen toch een stuk goedkoper kunnen leven.

En al die tijd kwam hij minder vaak in café's en zag hij Harry Rusman zelden.

- Waar zit je toch?

Hij loog: - Ik heb een vast vriendinnetje.

- Ga je trouwen?

- 't Heeft geen haast.

- Waarom niet? Er gaat niets boven een goed huwelijk.

Hij meende het. Chris moest het net zo goed hebben als hij.

- Kom nog es eten.

Hij was altijd welkom, Paula mocht hem. - Je doet me altijd denken aan mijn broer.

Zag hij eruit als een steile, slavische mof? Eens had ze hem een foto laten zien: een lange, donkere man in uniform, een vent met heldere ogen, die naïef leken, maar waarachter toch iets onkenbaars sluimerde. Hij had medicijnen gestudeerd en was bij Stalingrad gevallen. - Hij had het ver kunnen brengen. Ze wist half dat Harry haar bedroog, maar het leken slechts spelletjes, kwajongensstreken. Waarom deed hij het? Had hij het gevoel door haar van zijn vrijheid te zijn beroofd? En toch kon Chris zich Harry niet zonder Paula voorstellen. Ze was klein, zigeunerachtig, maar fris van blos en geneigd tot veel praten. In Duitsland had ze Rusman door veel narigheid geholpen, ze had de magere kantoorklerk worst en boter toegestopt. Ze had hem zelfs uit het arbeiderskamp losgepraat en hem in het huis van haar moeder ondergebracht. Hij had zich laten vertroetelen als een jonge hond, in dat laatste oorlogsjaar was hij al tamelijk aangekomen.

[p. 88]

Maar op een zondag werd haar moeder in het huis van vrienden getroffen, en sindsdien steunde hij niet alleen op haar, maar zij ook op hem. Ze trouwden na de capitulatie, en Rusmans ouders hadden haar binnengehaald als de levensredster van hun zoon, geen kwaad woord over Paula. Maar ze wisten niets van de ruzies, over de kinderen die Harry voorlopig niet wilde. Het werd een langdurige voorlopigheid. Er kwamen meningsverschillen over alles, ze liepen gemakkelijk op tot ruzies. Een boektitel kon een aanleiding zijn, het aanvangsuur van een radioprogramma. Alleen 's nachts hadden ze niet veel woorden nodig, een bewijs voor haar, dat zijn laat-thuiskomen ongevaarlijk was, alle mannen waren ondeugende jongens.

Als Harry en hij op stap gingen, zei ze altijd tegen Chris: - Zul je goed op hem passen?, haar dikke, duitse klinkers maakten dat nog onwezenlijker en hij knikte dan vaag, glimlachend om het absurde van die vraag. - Laat hem niet tevheel geld oitgeben, Chris, tehois kunnen jullie toch oog drienken?

- Ach mens, we hebben een show vanavond, 't is werk. Conferences with press, hij gaf haar een hartelijke klap op de schouder. Ze was een dierbaar meubel, hij kon haar toch niet missen. Je had nu eenmaal een vrouw nodig in je huis en wie kon dat beter zijn dan Paula?

Na een paar maanden met Selma ging Chris er weer eens heen. - Wij hebben bloemenkool, houd je davan? Met witte worstjens.

- Kom moeder, zet de borrel es koud, zei Rusman, hij vreet maar wat er is. Moet je horen, Chris. Laura. Dat's nog es een plaat, en hij liep naar het gramofoonapparaat en liet de pick-up zakken. Hij zong zachtjes mee: But she's only a dream. Fijne plaat.

Aan tafel had hij grote verhalen over zijn avonturen in het nachtleven.

- Oude leugenaar!, zei Paula.

Waarschijnlijk was het allemaal waar wat hij zei, enkel sterk aangedikt, hij was een meester in het liegen van de waarheid.

- Je hebt gelijk, zei hij, ik bedrieg je nooit, ik zal je altijd de waarheid vertellen, Paula! Waar of niet, Chris?

[p. 89]

Het was een wederzijds spel van hen om Chris in hun gesprekken te sleuren, een soort touwtrekken en Chris was de knoop in het midden.

- Je bent niet zo'n slechte, zei Chris.

Altijd ruzie om niets. Moest Harry onophoudelijk een nummer opvoeren? Haatte hij het om zomaar stil te zijn?

Met de tram gingen ze naar de stad, Rusman had toen nog geen auto. Er was inderdaad een voorstelling in de showroom die avond, met een paar directeuren van betere theaters, en daarom waren er geen meisjes. Later gingen ze de ronde doen. - Laura wil ik horen, riep Rusman, kunnen jullie dat spelen, jongens?

Het orkest begon al slaafs, midden in een ander nummer, de dansers op de kleine vloer keken misprijzend, de barkeepers lachten.

- Zijn er nog vrijkaartjes, meneer Rusman?

- Ik kom ze woensdag wel even brengen. Schenk nog es in, Niek.

- Op het huis, meneer.

Ook naderhand in het Casino wilde hij Laura horen.

- Die lady-crooner is een hoer. Maar ze kan zingen. En hij zong weer:

- But she's only a dream...

Hij was niet in stemming om te dansen die avond.

- Ken je Kingma?, van die papiergroothandel? Die heeft een dòchter, zeg!

Dronken ze die avond nog meer dan anders?

Plotseling voelde Chris zich ontnuchterd. Hij zag iets, dat niet waar kon zijn: op de dansvloer bewoog zich met ervaren gemak een donkere, stevige vrouw, die op Katrien leek. Ze was goed opgemaakt, haar dikke, precieus gegolfde haar glansde in het limonade-achtige licht. De vrouw - of was het Katrien toch? - droeg een afslankende cocktail-dress met een lage v-hals, en door de gestrekte stand in de hooggehakte schoenen waren haar benen sterk en slank, en ze keek koel naar het goedmoedige gezicht van de wat wazige man, wiens beerachtige lichaam gespannen zat in het uniform van een hogere marine-

[p. 90]

officier. Pas toen de vrouw eensklaps lachte, met die grote, volle mond, zag hij dat het Katrien was.

- Herejé, dacht hij, ik had haar moeten schrijven, ik wist niet...

- Dat's een beste stoot, zei Harry, ga je der op af?

De muziek hield op met een trompetsolo, die brak als een groen verroeste naald, en ze zaten nog niet, toen Chris al voor hen stond. Ze was maar even verrast en stelde hem toen als vanzelfsprekend voor aan de marine-man. - Meneer Dagevos. - Komt u toch bij ons zitten, zei de man. - Steward! Wat wil jij nog drinken, Cat? Hij zei het op zijn engels. - Drie whiskey, steward.

- We zijn verloofd, zei ze.

- Kennen jullie elkaar nog van vroeger?, informeerde de man intiem en ongecompliceerd.

Ze vertelde het hem in een paar woorden, zonder de persoonlijkste details.

- Ha, het verzet! Well done, brother. Ja, ik herinner me nou de naam.

- Ik heb het al eens verteld, verduidelijkte ze Chris. Hij kwam er niet achter wat ze precies had verteld, hij zat er maar een beetje bij.

- Als jullie even dansen willen, zei Dagevos.

- O graag, zei Chris beleefd.

- Een tango, zei ze.

-Ja, mijn sterke punt niet.

Ze probeerden in elkanders ritme te komen, het duurde even en ze zwegen al die tijd. Ze had een fris, prikkelend parfum, dat hij van vroeger niet kende, en zijn ervaren hand voelde door haar jurk heen, dat ze dunnere onderkleren was gaan dragen. Ze was nog dezelfde goeie Katrien, maar met meer houding, haar oude kracht was naar buiten gekomen, en had haar sterk en mooi gemaakt.

- We hebben een beetje een feestje, zei ze, hij gaat overmorgen weer uit.

- Voor lang?

- Een paar maanden. Dan gaan we trouwen.

- Werkelijk? Is hij niet veel ouwer?

[p. 91]

- Ja, heel wat, zei ze. - Maar hij houdt van me. En ik van hem. Hij zei niets, hij voelde spijt om de verloren kans. Op deze Katrien had hij verliefd kunnen worden. Was hij het misschien al?

- Kom je hier veel? vroeg ze.

- Och, de laatste maanden niet.

- Je ziet er niet goed uit, zei ze, zo slap. Leef je wel geregeld?

- Juist wel, zei hij. - Ik ben eigenlijk een huismus geworden.

- Getrouwd?

- Welnee! Hij zei sentimenteel: - Ik heb mijn kans voorbij laten gaan, en hij keek haar aan met een veelzeggende glimlach.

- Je meent het, zei ze lachend.

- Het had toch gekund?

Ze keek even ernstig naar hem, met de oude vriendschap.

- Misschien wel, maar de mensen veranderen. Daar is niks aan te doen. Je ontgroeit elkaar.

- Ben jij míj ontgroeit?

- Ach, wat geeft het. Laten we geen tweede dans doen, dat's niet leuk voor Dick.

- Nee, zei hij gewillig.

- 'n Tango is niks voor mij, zei Dagevos. - Ik dans eigenlijk nooit. Ik ga wel eens, in Singapore of zo, maar alleen om te kijken naar die taxi-girls. Zou het waar zijn? Hij moest eensklaps denken aan Collée, die ook kapitein was geweest. Moest Dagevos ook altijd zo lang op reis?

- Waar gaan jullie wonen?, vroeg hij.

- Weten we nog niet, zei Dagevos met vrolijke hopeloosheid, waar het uitkomt, 't is moeilijk, hoor.

Wat deed het er ook verder toe, ze zou nooit een tweede Tine Collée worden.

- Hoor nou es, zei ze, een ouwerwetse wals. Kom Dick.

- Ik ga maar, zei Chris. Ze namen heel hartelijk afscheid, maar hij merkte best dat het haar niets kon schelen en Dagevos nog minder.

- Wat kijk je besodemieterd, zei Harry.

- Mag ik soms?

- Tut-tut. 'n Blauwtje zeker?

[p. 92]

- Laten we nog wat gaan zuipen op mijn kamer, zei hij.

- Mijn karakter, zei Harry.

Om half vier zei Harry: - Ik zal je de woorden leren: - Footsteps, that just sound in the hall. Ze waren mistig beginnen te zingen, twee ouwe jongens, die niet in de goede stemming waren.

Om vier uur werd er geklopt, het was Selma.

- Chris! In 's hemelsnaam! Ze keek afkeurend naar het tafreel en vroeg toen verbijsterd: - Je bent toch niet drònken?

- Donder op, zei hij schor. Leave us alone, please. Het klonk als een kwade Dagevos.

Ze verdween schichtig, geheel overrompeld.

- That's the right spirit, zei Harry. En toen, bijzonder wazig:

- Toch een aardige griet. En bijna lallend: - Je moest gaan trouwen, jonge... Het was de toon van een goeie vriend.