Algemeen letterkundig lexicon

Congoroman

Aanduiding voor romans die zich afspelen in Congo tijdens of vlak na de koloniale periode, en die vooral door Vlaamse schrijvers (bijv. Gerard Walschap, Jef Geeraerts, Mireille Cottenjé) en voor Vlaamse lezers werden geproduceerd. In de 21^ste eeuw kon dit genre rekenen op hernieuwde aandacht van critici onder invloed van de postkoloniale literatuurstudie en vanuit bredere antikoloniale en antiracistische maatschappelijke tendensen (denken we maar aan de niet aflatende controverse rond de figuur van Koning Leopold II en de black lives matter-beweging). Ook meer algemene historische studies als Adam Hochschild’s King Leopold’s ghost (1998), Ludo De Wittes De moord op Lumumba (1999), David van Reybroucks Congo: een geschiedenis (2010), of Mathieu Zana Etambala’s Veroverd. Bezet. Gekoloniseerd. Congo 1876-1914 (2020) confronteren België met zijn koloniale verleden en aldus met het cultureel geheugen ervan, dat o.m. via de letterkunde vorm kreeg.

Traditionele Congoromans wilden de lezer niet alleen exotisme en avontuur bieden maar ook informatie, weliswaar vanuit een paternalistisch en koloniaal standpunt. Ze gaven lezers in het thuisland een beeld van het leven van de Vlaamse missionarissen, ambtenaren, ondernemers en avonturiers die, bij hun pogingen om geloof, welvaart en ‘beschaving’ te brengen in het ‘duistere’ continent, het hoofd moesten bieden aan ‘primitieve’ bevolkingen, moeilijke leefomstandigheden, ziekte, eenzaamheid en andere gevaren. De wreedheden van het koloniale regime werden grotendeels verzwegen en de Afrikaanse personages kregen amper een eigen stem: ze waren vooral de begunstigden (soms weerspannig maar meestal dankbaar) van het nobele Belgische beschavingswerk. Frans Beckers (1905-1993), die schreef onder de pseudoniemen Frans Demers en Johan Mark Elsing, was een typische vertegenwoordiger van deze traditionele Vlaamse Congoliteratuur. Zijn toneelstukken en romans geven kritiekloos uiting aan het beschavingsideaal.

Cyriel Buysses De zwarte kost (1898) is een vroeg voorbeeld van een meer kritische opstelling. Andere schrijvers stelden het hele kolonisatieproject als zodanig ter discussie: bijv. Henri van Booven (Tropenwee, 1904), Jan Schoup (Blanke boeien, 1934) en René Poortmans (Moeder ik sterf, 1937). In de jaren 1950 komen cultuurpolitieke en ethische kwesties steeds meer aan de orde. Uit die periode dateren o.m. Oproer in Congo (Gerard Walschap, 1953), Het onzekere hart (Jacques Bergeyck, 1959) en De nikkers (Piet van Aken, 1959). Ook reisverslagen en ander niet-fictioneel werk over de koloniale kwestie verschijnen in de aanloop naar de onafhankelijkheid van Congo in 1960.

Een aantal Congoromans van na 1960 beschrijven de woelige periode van de onafhankelijkheid; zoals hun voorgangers zijn ze vaak autobiografisch geïnspireerd. Interessant is het werk van Paul Brondeel (bijv. Ik, blanke kaffer, 1970) maar het meest bekend zijn de Congoromans van Jef Geeraerts (bijv. Gangreen I. Black Venus, 1968), die het genre in een nieuwe, modernistische, vitalistische (vitalisme) en moreel-cynische richting stuurde en in latere decennia sterk bekritiseerd werd om de beeldvorming van vrouwen en Congolezen. Ook uit die periode dateert Dagboek van Carla (1968) van Mireille Cottenjé. Congoromans van de voorbije decennia, zoals Koen Peeters’ De mensengenezer (2017), integreren het Congolese perspectief op nieuwe manieren.

De Congoroman staat centraal in het bredere concept van de Congoliteratuur, die ook andere genres omvat zoals strips (bijv. het sterk bekritiseerde Kuifje in Congo, 1931), reisverhalen (bijv. Lieve Joris, Terug naar Congo, 1987), theaterteksten (bijv. David van Reybrouck, Missie, 2007), enz. Ook werk van niet-Nederlandstalige auteurs kan vermeld worden; hier neemt Joseph Conrads novelle Heart of Darkness (1899) een prominente plaats in.

Lit: De Afrika-roman in Vlaanderen, themanummer Vlaanderen (1989) • J. Vermeulen, De Centraal-Afrikaanse woordkunst en de Nederlandse Afrika-literatuur (1988) • ‘Koloniale literatuur’ (‘Schrijversgewijs’. Vlaamse schrijvers 1830-heden) • L. Renders, Koloniseren om te beschaven. Het Nederlandstalige Congoproza van 1596 tot 1960 (2019) • L. Renders & J. Dewulf (red.), The Congo in Flemish literature: An anthology of Flemish prose on the Congo, 1870s-1990s (2020).

congeries

congres