Algemeen letterkundig lexicon

Frankfurter Schule

Benaming voor een neomarxistische denkrichting in de sociale theorie, filosofie en esthetica, verbonden met het ‘Institut für Sozialforschung’ dat, geaffilieerd met, maar onafhankelijk van de universiteit van Frankfurt, opgericht werd in 1923. Max Horkheimer en Theodor W. Adorno behoorden tot de meest invloedrijke leden ervan; voor de literatuurstudie waren vooral Walter Benjamin en Leo Löwenthal van belang. In het spoor van veel andere Duitse intellectuelen en kunstenaars (zgn. exilliteratuur) verliet de Frankfurter Schule Duitsland toen Hitler aan de macht kwam in 1933, om spoedig onderdak te vinden aan Amerikaanse universiteiten. In 1950 keerde de Schule terug naar Frankfurt (o.m. Horkheimer, Adorno), hoewel sommige belangrijke leden in de States achterbleven (o.m. Herbert Marcuse). Een tweede generatie van Frankfurter theoretici trad op de voorgrond in de jaren 1960 met Jürgen Habermas als leidende figuur. Het Frankfurter Institut werd als zodanig opgeheven met de dood van Horkheimer in 1973, maar het gedachtegoed ervan leeft verder.

Onder Horkheimers leiding was de Frankfurter Schule geëvolueerd in interdisciplinaire zin, waarbij de marxistische traditie in verband werd gebracht o.m. met de freudiaanse psychoanalyse (Marcuse). Men kwam ook tot het inzicht dat het proletariaat volledig gerecupereerd was door het kapitalistische systeem (d.m.v. de cultuurindustrie), waardoor het niet langer in staat was tot zelfemancipatie. Men poogde daarom bij te dragen tot politieke verandering via wetenschappelijk onderzoek en rationeel inzicht (verlichtingsdenken): het centraal project van de Schule was de uitwerking van een zgn. kritische theorie die een koppeling tot stand moest brengen tussen waarheid en ethisch/politiek engagement. De opkomst van stalinisme en nazisme, gevolgd door WO II met zijn holocaust, deed echter Horkheimer en Adorno gaandeweg belanden in een gedesillusioneerde houding van scepsis; literatuur en kunst gingen een steeds belangrijker rol spelen, waarbij ze zich afzetten tegen de opvattingen van de empirische literatuursociologie.

Ondanks haar filosofisch en intellectualistisch karakter heeft de Frankfurter Schule in zijn geheel een belangrijke invloed uitgeoefend, niet in het minst op de ontwikkeling van de zgn. culturele studies.

Lit: A. Arato & E. Gebhardt (red.), The essential Frankfurt School reader (1978) • R. Geuss, The idea of a critical theory: Habermas and the Frankfurt School (1981) • M. Korthals, Kritiek van de maatschappijkritische rede: de structuur van de maatschappijkritiek van de frankfurter schule (1986) • R. Wiggershaus, Die Frankfurter Schule: Geschichte, theoretische Entwicklung, politische Bedeutung (1989²).

francijn

Frankische roman zie Karelepiek