Algemeen letterkundig lexicon

catharsis

Etym: Gr. reiniging < katharos = rein, zuiver.

Term uit de dramatheorie van Aristoteles voor het zuiverend effect van de zelfondervraging van de toeschouwer, teweeggebracht door het bijwonen van een tragedie. De kijker die meeleeft met de tragische held beweegt zich in het spanningsveld van vrees en medelijden met de held en wordt daardoor gezuiverd. Het catharsisbegrip van Aristoteles moet gezien worden als een reactie op de afwijzende mening van Plato dat toneel verwarring teweeg brengt in de ziel doordat het de hartstochten aanwakkert. Volgens Aristoteles is de tragedie precies in staat de emoties tot uiting te brengen en ze daardoor te reguleren.

Deze visie op catharsis steunt op Aristoteles’ Peri Poiètikès, 1449b. De volgende definitie van de tragedie wordt daar gegeven: 

zij is de uitbeelding van een hoogstaande en afgeronde handeling, van een voldoende omvang, uitgewerkt in stijlvormen die ieder aangepast zijn aan de verschillende onderdelen, niet verteld maar geacteerd, en die door medegevoel en angst de zuivering van dergelijke affecten bewerkt. 

De interpretatie van deze passage blijft echter een twistpunt onder de literatuurtheoretici. Sommigen verklaren de catharsis in morele zin, anderen beklemtonen de psychologische of de medische betekenis van de woorden. Volgens nog anderen moet de Aristotelische catharsis echter niet receptioneel verstaan worden als morele, psychologische of medische zuivering (effect op de toeschouwers), maar heeft het begrip in esthetische zin betrekking op de held in de tragedie zelf (effect op het verloop van de tragedie).

In ruimere zin wordt de term catharsis gebruikt voor het zuiverend, therapeutisch effect dat om het even welk soort literair werk (ook verhalend proza en lyriek) kan hebben op de lezer of de schrijver. Zie ook bibliotherapie.

Lit: D. Barrucand, La catharsis dans le théâtre et la psychothérapie (1970) • M. Pinnoy, ‘Aristoteles over catharsis’ in Dietsche Warande en Belfort 118 (1973), p. 22-31 • A.G. van Hamel, Zeventiende-eeuwsche opvattingen en theorieën over litteratuur in Nederland (1973²), p. 82-83 • T.J. Scheff, Catharsis in healing, ritual and drama (1979) • S. Wiersma, ‘Katharsis’ in W. van Peer & K. Dijkstra (red.), Sleutelwoorden (1991), p. 93-98 • M. Luserke (red.), Die Aristotelische Katharsis. Dokumente ihrer Deutung im 19. und 20. Jahrhundert (1991) • M.B. Smits-Veldt, Het Nederlandse renaissance-toneel (1991), p. 56-57 • F. Holssby, Katharsis: Reinigung als Heilsverfahren (2001) • M. Pailler, Le katharsis chez Aristote (2004) • D. LaCourse Munteanu, Tragic pathos. Pity and fear in Greek philosophy and tragedy (2012).

catchphrase

cauda zie staartrijm