Van Aladdin tot Zwaan kleef aan. Lexicon van sprookjes: ontstaan, ontwikkeling, variaties

Oedipus

Een zwangere vrouw droomt dat ze met haar zoon is getrouwd. Wanneer haar zoon geboren wordt zet ze hem in een houten kist, legt er geld bij en een brief met het verzoek het kind op te voeden, en laat de kist de rivier afdrijven. Een visser pikt de kist op en voedt de jongen op.

Wanneer deze achttien jaar geworden is, vindt hij de brief van zijn moeder en verlaat hij het huis op zoek naar zijn familie. Onderweg komt hij bij een herberg waar hij werk kan krijgen. Hij trouwt met de eigenares van de herberg. Na enkele jaren ontdekt zijn vrouw in de spullen van haar man de brief die ze destijds zelf heeft geschreven: haar man is haar zoon zoals in de droom. Ze zegt het aan haar man/zoon, die zich vervolgens terugtrekt in een kasteel op een eiland. De sleutel gooit hij in de rivier. Jaren later wordt hij opgezocht door een groep priesters. Zij vinden de sleutel van het kasteel in een gevangen vis (vergelijk het »Vrouwtje van Stavoren), halen hem uit het kasteel en verheffen hem tot paus.

Dit verhaal is een Hongaarse zigeuner-versie van het Oedipussprookje (at 931) zoals die in 1971 in Hongarije werd opgetekend. Het Oedipussprookje is in vele variaties in diverse delen van de wereld uit de mondelinge overlevering opgetekend, onder andere in Oost-Europa en Finland. In Nederland en Vlaanderen is het als mondeling verhaal niet aangetroffen.

Het sprookje dankt zijn bekendheid aan de tragedie Oedipus Rex van Sophokles (ca. 430 v.C.). Oedipus is hier de zoon van Laios, koning van Thebe, en Iokaste. Laios wordt voor de geboorte van zijn zoon gewaarschuwd dat deze hem zal vermoorden. Na de geboorte brengt hij Oedipus met samengebonden voeten (Oedipus betekent ‘gezwollen voeten’) weg naar een onherbergzame plek. Daar wordt hij gevonden door een herder die hem aan de koning van Korinthe geeft. Oedipus groeit daar op als zoon van het koningspaar, maar vangt op zeker moment op dat hij niet hun kind is. Om uitsluitsel hierover te krijgen gaat hij naar het orakel van Delphi waar hij te horen krijgt dat hij zijn vader zal doden en zijn moeder zal trouwen. Op weg naar Thebe komt hij, zonder dit te weten, zijn echte vader Laios tegen. Hij krijgt met deze man ruzie over de vraag aan wie op deze smalle weg de voorrang toekomt, en doodt hem. In de buurt van Thebe stuit hij op de sfinx die iedereen een raadsel opgeeft en degenen die dat niet kunnen oplossen vermoordt. Oedipus lost het raadsel op, waarna de macht van een sfinx gebroken is. In Thebe wordt hij als redder verwelkomd en trouwt hij met Iokaste, zijn moeder. Na een aantal jaren wordt Thebe door de pest geteisterd. Het orakel van

[p. 266]

Delphi verklaart desgevraagd dat dit komt doordat de moordenaar van Laios zich in Thebe bevindt. Vervolgens komt uit dat Oedipus de moordenaar is en dat hij getrouwd is met zijn moeder. Iokaste pleegt zelfmoord en Oedipus steekt zichzelf de ogen uit.

Het Oedipus-thema is later, in de 1e eeuw v.C., door de Romeinse auteur Seneca in diens drama Oidipus gedramatiseerd. De stukken van Sophokles en Seneca zijn in latere tijden door tal van auteurs vertaald, onder andere door Joost van den Vondel, of bewerkt of herschreven, onder andere door Friedrich Hölderlin. In 1927 werd de verhaalstof door Igor Strawinsky muzikaal bewerkt tot de opera Oedipus Rex. Het verhaal is verschillende malen verfilmd: oedipus the king (Philip Savalle, Engeland 1967) en edipo re uit 1967 van de regisseur Pier Paolo Pasolini.

In de meeste versies doodt de zoon conform de voorspelling zijn vader. Sigmund Freud duidde in zijn Traumdeutung (1900) het sprookje als uiting van de heimelijke wens van jongetjes om hun moeder te trouwen.

ton dekker

studies: at 931; em s.v. Ödipus; Edmunds 1985; Freud 1961-73, ii/iii, pp. 254-271; Karpati 1984; Moormann/Uitterhoeve 1987, pp. 193-195; Puchner 1984; Scherf 1995, i, pp. 330-333; ii, pp. 831-834; Tubach 1969, nr. 2846.