Oranje en Alva's tyranniek bewind

[XXXIII]

Was het zwakheid, verdeemoediging, die het gevolg was van een reeks van tegenslagen, waaraan geen einde scheen te komen, waardoor hij het inzicht verworven had, dat er zooiets als een straffende en wrekende gerechtigheid moest bestaan? Wonderlijk was de menschelijke natuur, die vandaag alles aan een scherp en niets ontziend onderzoek van verstand en rede onderwerpt en daarbij tot de slotsom komt, dat de mensch een zelfstandig denkend en handelend wezen is, wiens lot alleen bepaald wordt door een samenloop van gebeurtenissen en krachten, welke door het verstand begrepen kunnen worden, om morgen, als onrust en tegenspoed zijn zelfvertrouwen aan het wankelen hebben gebracht, verstand en rede uit te schakelen en zich gelaten over te geven aan het geloof aan onbekende invloeden, die buiten en boven den mensch en zijn werk staan. Van het eene uiterste naar het andere: van een onvoorwaardelijk geloof in de rede naar een toestand, waarin aan alles getwijfeld wordt, behalve aan die ééne zekerheid, dat de rede een volkomen onbetrouwbare leidsvrouw is. En toch was er de geschiedenis van eeuwen om te bewijzen, dat de wrekende gerechtigheid een verzinsel was van menschen, die zich met de ellende van het leven trachtten te verzoenen,

[p. 192]

door zichzelf wijs te maken, dat het goede beloond en het kwade bestraft zou worden. Juist de niets-ontzienden, de onbetrouwbaren en huichelaars ging het meestal voor de wind, terwijl zij, die hun medemenschen recht wilden doen wedervaren, bijna altijd het slachtoffer van dit streven werden. Waar en wanneer had hij de misdaden begaan en de zonden bedreven, welke de oorzaken geweest mochten zijn van de straf, die hij nu moest ondergaan, van de tegenslagen en moeilijkheden, die thans zijn deel waren? Of het een of het ander: of alles geschiedde volgens wetten en beschikkingen, welke voor den mensch onnaspeurlijk waren of alles, wat hij thans ondervond, was een schakel in een keten van met elkander verbonden gebeurtenissen, welke hij geheel kon volgen. In het eerste geval kon hij niets anders doen dan berusten en afwachten, in het tweede geval kon hij trachten het verdere verloop van de gebeurtenissen te beïnvloeden. Alles scheen klaar en duidelijk, oorzaak en gevolg waren bekend en hij kon niet anders doen dan erkennen, dat de toestand, die thans ontstaan was, het noodzakelijk en logisch gevolg was van zijn eigen gedrag in het verleden. Maar met de erkenning van dit feit was het raadsel van zijn tegenslagen niet opgelost, was het niet verklaard, waarom het juist zóó en niet anders gegaan was. Er bleef een factor x over, een onbekende invloed, waaraan hij in zijn beschouwingen en berekeningen geen plaats kon geven. Hij had weinig geluk gehad.

Oranje legde de ganzenschacht neder, waarmede hij in gepeins verzonken zijn naam op een voor hem liggend stuk papier geschreven had. Willem... prins van Oranje, graaf van Nassau, stadhouder zonder gewesten, leider zonder volgelingen, voegde hij er in gedachten aan toe. Om dezen ging het dus en al het andere zou bijzaak zijn... Ongetwijfeld, maar niet op de wijze, zooals zijn vijanden beweerden. Hij had recht op zichzelf en op het verdedigen van zijn belangen. Maar een leugen was het,

[p. 193]

dat alleen eerzucht en eigenbelang de drijfveeren zijner daden zouden zijn. Zijn ijdelheid en eerzucht zou hij op een meer doeltreffende en zeker op een veiliger manier hebben kunnen bevredigen, als hij van het begin af de kant van den koning gehouden had. Niet onder, maar naast en zoo mogelijk boven den koning wil Oranje staan, zeiden zijn vijanden. Zagen deze dwazen en leugenaars dan niet in, dat een dergelijk streven slecht paste bij iemand, die genoodzaakt was zich de vernederingen der burgers te laten welgevallen en met het volk gemeene zaak te maken? Hij had geen geluk gehad, maar was het niet juister te erkennen, dat het een onbegrijpelijk wonder geweest zou zijn, als hij geslaagd was? Een berooide banneling tegenover een vorst, die over onuitputtelijke reserves beschikte, een troep slecht betaalde huurlingen tegenover een beproefd, geregeld leger, een burgerij, die niet onder de vuist van den verdrukker vandaan kwam en op wier hulp hij was aangewezen. En tenslotte het nadeel, dat de opstandige beweging, al deed men ook nog zooveel pogingen om dit te verbergen, noodzakelijk een anti-katholiek karakter moest dragen. Dit alles had weinig met geluk of ongeluk te maken, dit waren omstandigheden, welke niet door de factor x beïnvloed werden. Met zijn huwelijksmoeilijkheden was het niet veel anders gesteld. Dat het met Anna zoover gekomen was, had hij voor een deel aan zichzelf te danken, maar hij was stellig niet zoo schuldig als zijn ontrouwe vrouw, haar verwanten en zijn vijanden beweerden. Een huwelijk uit berekening. Maar hoeveel huwelijken werden in zijn omgeving en in zijn stand anders dan uit berekening gesloten? 't Was waar, dat hij Anna te veel vrijheden veroorloofd had, dat hij minder zorgen aan haar besteed had, dan haar als vrouw toekwamen. Maar onjuist was het, hem ervan te beschuldigen, dat hij haar loszinnigheid bevorderd had door haar de raad te geven wat afleiding te zoeken en ridderromans, in plaats van

[p. 194]

bijbel-verhalen te lezen. Als het dan juist was, dat strenge godsdienstzin een waarborg voor vrouwelijke trouw en kuischheid was, dan moesten de Spaansche en Portugeesche dames toonbeelden van deugd en aanhankelijkheid zijn. Zijn jarenlang verblijf aan het hof had hem op dit punt wel anders geleerd. Neen, noch zijn toeschietelijkheid, noch het lezen van Amadis de Gaula was de oorzaak van Anna's overspeligheid geweest.

Oranje wierp een blik op het papier met aanteekeningen, dat naast hem op een stoel lag. Jan Rubens, oud-schepen van Antwerpen, in welke stad hij hem vroeger meermalen ontmoet had. Zooeven had hij als een schuldbewust zondaar voor hem gestaan, had hij gesmeekt om het behoud van zijn leven, dat hij, volgens het Duitsche recht, verbeurd had. Een lafaard, een slappeling, die alle verantwoordelijkheid voor het gebeurde van zich af trachtte te schuiven en Anna van alles de schuld gaf. Na korte tijd met hem gesproken te hebben, had hij den man naar zijn kerker terug laten brengen, omdat hij diens armzalige houding niet langer had kunnen aanzien. Natuurlijk ging Anna niet vrij uit, hij kende haar karakter voldoende om zich de rol te kunnen indenken, welke zij gespeeld moest hebben. Maar een man diende voor de gevolgen van zijn daad te staan en niet alle schuld te werpen op een afwezige vrouw, die zich niet verdedigen kon. Rubens ter dood laten brengen? Hij was zelf mede schuldig aan alles, wat hier gebeurd was en deze Rubens was tot op zekere hoogte zijn slachtoffer. Welk nut leverde hem de dood op van dezen man, die getrouwd was en wiens vrouw al het mogelijke deed om zijn leven te redden? Een rechtszaak en een onvermijdelijk daaruit voortvloeiend doodvonnis kon aan deze ellendige gebeurtenis alleen maar meer ruchtbaarheid geven. Een terechtstelling in het geheim beteekende niets anders dan een moord. Maar kon hij de beleediging van zijn naam en eer dan ongewroken laten? Wat deze eer

[p. 195]

betrof, zij was reeds meermalen in opspraak geweest en de dood van dezen Rubens zou haar toch niet zuiveren van de leugens, waarmede zijn vijanden haar hadden bezoedeld. Zooeven, toen de kerel voor hem op de knieën lag en hem door onwaarheden van zijn onschuld trachtte te overtuigen, zou hij hem in een opwelling van drift en spijt hebben kunnen dooden. Duidelijk had hij gevoeld, dat er een enkel oogenblik geweest was, waarop hij hem het leven had kunnen benemen. Maar deze aanval van woede was snel voorbij gegaan en thans, nu hij rustiger geworden was, ondervond hij een gevoel van voldoening en verheugde het hem, dat hij dezen man niet tot slachtoffer gemaakt had van een opwelling van verbittering, waarvan deze Rubens niet alleen de oorzaak was.

De deur werd geopend en onhoorbaar trad de moeder van den prins het vertrek binnen. Zij was reeds tot bij de tafel genaderd, toen Oranje haar aanwezigheid bemerkte. Even keken moeder en zoon elkander aan en in beider blik was begrijpen en meegevoel.

- Een brief van zijn vrouw, Maria Pepeling, sprak zij, een opgevouwen blad papier op de tafel leggend. Zij smeekt om genade voor haar man.

Zonder hem te openen nam Oranje de brief op en liet zijn vingertoppen langs de vouw van het papier glijden.

- Een beklagenswaardige vrouw.

Oranje knikte bevestigend het hoofd en vroeg, wat de overige familieleden van het gebeurde zeiden.

- Men verwacht, dat ge den man aan den rechter zult overleveren.

- En gij, moeder?

Juliana legde haar handen op de schouders van haar zoon en terwijl zij hem aankeek, vulden haar oogen zich met tranen.

- Ik ben het met de anderen niet eens. Gij hebt het zwaar, mijn jongen, ik weet het, vervolgde zij. Maar ik

[p. 196]

vertrouw, dat ge moedig stand zult houden en niets doen zult, waarvan ge later spijt zoudt kunnen hebben.

- Moeder, het is moeilijk... Soms is het zoo eindeloos zwaar.

- Het zal alles voorbij gaan, Willem. Niets is zoo zwaar of het kan met God's hulp gedragen worden door hem, die gelooft en vertrouwt. Er zullen betere tijden aanbreken, dan zal alles vergeten zijn.

- Ook de daden, waarvan ik later spijt zou kunnen hebben?

- Deze deed ge niet en ge zult ze ook nimmer doen.

- Mijn brave, beste moeder... Neen, ge behoeft niets meer te zeggen, ik weet voldoende. Ge kunt gerust zijn; Rubens' leven zal gespaard worden.