Oranje en Alva's tyranniek bewind

[XXIX]

Mr. Paulus Buys, pensionaris van Leiden, had als Staten-afgevaardigde van Holland de besprekingen over de nieuwe belasting bijgewoond. Met de godsdienststrijd had hij zich nimmer ingelaten en zoowel het verzet van het volk, als Oranje's pogingen om Alva's heerschappij ten val te brengen, hadden zijn geestdrift voor de zaak van de vrijheid niet kunnen wekken. Ook behoorde hij niet tot de trouwe Katholieken, die, voor het behoud van

[p. 164]

kerk en godsdienst, gelaten het Spaansche juk droegen. Hij was onverschillig en onpartijdig gebleven, tot op het oogenblik, waarop Alva's voor de welvaart des lands noodlottige belasting hem dwong partij te kiezen. Het waren vooral de rijke kooplieden, die hun bestaan door de tiende penning in gevaar gebracht zagen en Buys, die tot deze stand behoorde en hem vertegenwoordigde, begreep, dat de tijd, waarin men straffeloos ter zijde kon blijven staan, voorbij was en dat er thans gehandeld zou moeten worden. De oogen schenen hem opeens open te zijn gegaan en plotseling zag hij het leed en het onrecht, waaronder het volk der Nederlanden reeds gedurende een reeks van jaren gebukt ging. Wel had hij vele gevallen van kettervervolging van nabij meegemaakt, was hij er getuige van geweest, dat landgenooten als straf voor hun opstandigheid en afvalligheid waren verbrand en opgehangen, maar een geest van verzet had dit alles niet in hem kunnen wakker maken en het gevoel van medelijden, dat hij voor de slachtoffers van de Spaansche terreur gevoeld had, was niet veel dieper geweest dan de voorbijgaande gewaarwording van deernis, welke hij ondervonden had, toen hij eens een koe onder slachtershanden had zien sterven. Thans echter, nu hoogere belangen op het spel stonden dan het leven van zijn opstandige landgenooten, maakte zich een felle verontwaardiging van hem meester en was hij bereid, een werkzaam aandeel aan het verzet te nemen. Omdat het onmogelijk was in het land zelf iets te doen en omdat er ook over de grenzen geen beweging meer bestond, die bij machte was tegen Spanje op te treden, had Buys besloten zich in verbinding te stellen met den eenigen man, van wien voor de toekomst iets verwacht mocht worden, met Willem van Oranje. De prins had, om zijn lastige schuldeischers te ontloopen, Dillenburg verlaten en bevond zich op het tijdstip, toen de pensionaris hem zou gaan bezoeken, te Arnstadt in de nabijheid van Gotha.

[p. 165]

Het verheugde Oranje met een zoo invloedrijk man als de Leidsche pensionaris over de zaken des lands te kunnen spreken, maar meer voldoening nog schonk hem het feit, dat Alva's belastingvoorstel zooveel beweging veroorzaakt en tegenkanting ondervonden had. Wat hij nimmer met zijn pamfletten en brieven had kunnen bereiken, scheen zijn vijand thans tot stand te zullen brengen, waar het hem, ondanks alle moeite welke hij zich daarvoor getroost had, nimmer gelukt was het volk der Nederlanden aaneengesloten en eensgezind tegenover Spanje's macht te stellen, scheen Alva thans door het heffen van de tiende penning, de gevaarlijkste tegenstander van zijn eigen zaak te zullen worden.

- Wij kunnen ons vergissen, zei hij, maar de kans is groot, dat deze belasting Spanje's macht over de Nederlanden zal doen wankelen. Hopenlijk, dat men thans begrijpen zal, hoe verkeerd het was mijn soldaten geen kwartier te verleenen.

- Velen zien dit thans zeker in, antwoordde Buys. Uwe Excellentie kan als vaststaand aannemen, dat vele steden thans gaarne bezetting zouden opnemen.

- Te laat. De veldtocht leverde geen enkel voordeel op, de troepen zijn verloopen en talloozen hebben geld van mij te vorderen. De kans om opnieuw een leger te formeeren moet voor het oogenblik uitgesloten worden geacht, tenzij men het daarvoor benoodigde geld bijeen zou willen brengen.

- Het is daarover, dat ik juist met u wilde spreken. Ik ben er zeker van dat velen, die de vorige maal weigerden, thans bereid zullen zijn een flinke bijdrage te geven.

- De geestdrift en offervaardigheid zullen groot moeten zijn, om na deze mislukking voldoende geld voor een nieuwe veldtocht bijeen te krijgen.

- Ik ben ervan overtuigd, dat wij slagen zullen. In de eerste plaats zouden die van Holland en Zeeland hulp moeten verstrekken, daar de groote steden in deze ge-

[p. 166]

westen door de nieuwe belasting het felst worden getroffen.

Nadat Oranje zich volledig door Buys had laten inlichten en deze hem alle medewerking had toegezegd, verklaarde de prins zich bereid opnieuw een poging om een leger bijeen te brengen te ondernemen. Enkele weken na dit onderhoud zond hij Diederik van Sonoy naar de Nederlanden met de opdracht om geld voor een nieuwe veldtocht in te zamelen. In zijn commissiebrief richtte Oranje zich, als stadhouder Zijner Koninklijke Majesteit over Holland, Zeeland, Utrecht en Friesland, tot alle heeren Ridderen, Edelen, Schouten, Burgemeesters, Schepenen en Rentmeesters met het verzoek om geld af te staan of bijeen te brengen voor het financieren van een nieuwe veldtocht. Hij wees in zijn brief op de ellende en de mishandelingen, waaraan het volk blootstond, op het gevaar dat de nieuwe belastingen voor de welvaart opleverden en sprak zijn afkeuring uit over de onverschilligheid, waarmede velen dit alles aanzagen. Hij herinnerde er aan hoe weinig medewerking hij bij zijn eerste bevrijdingstocht ondervonden had en sprak de hoop uit, dat hem thans meer hulp ten deel zou mogen vallen.

Behalve Sonoy, ontvingen later ook Buys en de vroegere pensionaris van Antwerpen, Jacobus van Wesembeke, een commissiebrief. Het was vooral deze laatste, die met groote ijver aan het werk ging en er zijn best voor deed gelden in te zamelen. Als vluchteling, die op Alva's lijst van veroordeelden voorkwam, was het reizen en het voeren van onderhandelingen in de Nederlanden voor van Wesembeke niet van gevaren ontbloot. Niettemin gelukte het hem snel door te dringen tot in het hart van Holland en samenkomsten te beleggen op het kasteel van Swieten, dat op korte afstand van Leiden gelegen was. De toezeggingen, welke Oranje's agenten van de rijke burgers ontvingen, waren, vooral in het begin, zeer bemoedigend, maar hun geestdrift bleek reeds sterk afge-

[p. 167]

nomen te zijn toen het op betalen aankwam. Verschillende steden, die eerst grif een bijdrage hadden toegezegd, kwamen hun belofte niet na en verontschuldigden zich met de van weinig vertrouwen getuigende uitvlucht, dat men overeengekomen zou zijn, dat de prins betaald zou worden, zoodra hij in het veld verschenen zou zijn. De heeren hadden reeds minder behoefte aan een veldtocht en aan verzet tegen Spanje, nu de tenuitvoerlegging van de nieuwe belasting voor eenige jaren verschoven was en er reeds een begin gemaakt was met het innen van de bedragen, waarmede Alva voorloopig genoegen genomen had. Leiden wilde eerst troepen zien alvorens het betaalde, Delft voldeed twee honderd van de overeengekomen vier duizend gulden, terwijl de rijke inwoners van Dordrecht Oranje met een aalmoes van veertig gulden afscheepten. Op deze wijze steunde het overgroote deel van de rijke burgerij de zaak van de opstand, op een oogenblik, toen de druk der Spaansche tyrannie voor het volk schier ondragelijk geworden was.