De laars op de nek

Roman 1939-1944

[p. 180]

[IX]

En op een ochtend, nadat dagen lang een storm uit het Westen het land geteisterd had en grauwe wolken, die het uitzicht op een ruimere hemel belemmerden, onafgebroken over steden en dorpen joegen, nadat eindelooze regens de lage weilanden in moerassen veranderd en het water in grachten en kanalen onrustbarend hadden doen stijgen, zagen de menschen dat het lente geworden was. Zij openden vensters, deuren en gordijnen en zagen een blauwe hemel, waarin nog maar enkele witte wolkjes dreven, achterblijvers van de grijze legioenen, die naar het Oosten waren vertrokken.

Het is lente, zeiden de menschen, zij aten jonge radijs, malsche kropsla en versche kaas en zij spraken over het groote voorjaars-offensief, dat nu wel spoedig losbreken zou. Op de Fransch-Duitsche grens werd nog niet gevochten, de kranten meldden alleen maar kleine onbeteekenende schermutselingen, waarbij slechts enkele dooden vielen. Maar wat beteekenen een paar dooden, als de lentewind over de wereld waait, de zon de aarde verwarmt en de velden rijp maakt voor de groote slag, waarin millioenen zullen vallen? Zoo rustig was het aan het front, dat de Engelschen er een lied op gemaakt hadden en zongen, dat zij hun wasch aan de Siegfriedlijn te drogen hingen. Radio Londen liet het door de aether klinken en Berlijn antwoordde met: Wir fahren gegen Engeland.

Nu zal het toch wel gauw komen, dachten de menschen en zij luisterden gespannen naar het zoemen van de vliegtuigmotoren, die 's nachts over de stad vlogen en de Nederlandsche neutraliteit schonden. Het afweergeschut vuurde, een paar blindgangers kwamen in de stad terecht, maar de vliegers lieten zich niet verjagen. De regeering zond protesten naar Londen en Berlijn, van beide kanten werd beleefd geantwoord en de vliegers keerden terug. Ook achter de Oostgrens bracht de lente nieuw leven: daar werden Duitsche troepen geconcentreerd. In Nederland bouwde men bunkers met vuuropeningen op het Oosten, werden de wegen van tankversperringen voorzien en bruggen ondermijnd.

Het leed van ons volk is bijna geleden, nog even geduld, dacht Heinrich Stampfer en hij keek naar zijn gekleurden Hitler, die zweeg als een sfinx. Hij weet het en hij zal het doen, dacht Heinrich.

[p. 181]

Als het zoover komt, als Nederland met Duitschland in oorlog komen mocht, verklaarde Mussert, de leider der mannen, die gezworen hadden alles voor het vaderland te zullen geven, dan zal ik niets ter verdediging van dit land ondernemen, maar met over de borst gekruiste armen blijven toezien. Zoo, met gekruiste armen, doch met het geweer aan de voet, stonden de soldaten aan de kust en bij de grenzen. Aan alle kanten was het onveilig, maar het grootste gevaar dreigde in het Oosten, waar een staatshoofd regeerde, dat gezegd had, geen territoriale eischen binnen Europa meer te hebben en de kleine naties te zullen eerbiedigen.

‘Wij kunnen dus binnenkort een inval van de Duitschers verwachten,’ zei Gerard van Tuin.

Voor Mirjam Gompertz beteekende het aanbreken van de lente, dat zij haar woning voor het vieren van het Paaschfeest in orde moest gaan brengen. Ies interesseerde zich niet voor al deze mesjokkaas met matzes en jomtoufdik ongedeesemd brood en gebak, maar als zijn vrouw zich al deze last en moeite op haar hals wilde halen, moest zij het zelf weten. Zij schrobde, boende en ploeterde de geheele dag, opdat er toch maar vooral geen korreltje gegist brood zou zijn achtergebleven, als straks de matzes kwamen.

‘Het is een feit dat de Joden, vooral in vroeger tijden toen zij er de kans voor kregen, het bloed van Christenkinderen in hun paaschbrood gedaan hebben,’ zei Hopman Gerritsen tot zijn kompanen van de W.A. en de mannen huiverden.

In Redens' tuin bloeiden de eerste crocusjes en ook de narcissen deden het al aardig. Mooi, dacht hij, terwijl hij wat onkruid uittrok. Alsof er geen belangrijker dingen op de wereld waren dan een stadstuintje met een stuk of wat bloemetjes.

‘Jij hebt nog je bloemen,’ zei van Tuin, ‘maar wat moet ik op mijn drie vierkante meter zolderkamer beginnen? Nu Stevens de huizen verkocht heeft, weet ik met mijn vrije tijd geen raad meer.’

‘Wacht maar,’ antwoordde Redens, ‘binnenkort gebeurt er wel iets.’

Doch er gebeurde niets. Er werden alleen maar een stuk of wat schepen door duikbooten tot zinken gebracht, waarbij een paar honderd zeelieden om het leven kwamen. Maar dat was geen gebeurtenis van belang in een wereld, die op het punt stond zichzelf te vernietigen. Een getorpedeerd of een op een mijn geloopen schip was zelfs geen dagbladsensatie meer, omdat de lezers aan deze voorvallen reeds gewend waren en op belangrijker dingen wachtten.

Tot nu toe hadden de Nederlanders nog niet veel van de oorlog

[p. 182]

gemerkt. Er was een overvloed van levensmiddelen, de modemagazijnen etaleerden zomerjurken en Degen werkte een reclamecampagne uit voor de vereeniging van hotelhouders, om de vacantiegangers, die nu niet over de grens konden, er toe te bewegen, hun vacantie aan zee of in de bosschen door te brengen.

‘Verleden jaar zat ik in Miami,’ zei Lex de Jong, ‘maar dit jaar zullen wij het met Muiderberg of Zandvoort moeten doen. Hier kan dat tenminste nog; in Duitschland maken de Joden het water te vuil.’

Zij zaten in Berger's auto, die met een vaart van meer dan negentig kilometer over de nieuwe verkeersweg naar Den Haag voortsnelde.

‘Hoe laat verwacht monsieur le Ministre ons?’ vroeg Tom.

‘Half drie,’ antwoordde Berger, het gaspedaal nog een weinig dieper indrukkend. ‘Dat de gezant ons hiervoor ontvangen wil, is een goed teeken. Wij maken een mooie kans.’

‘'t Zal tijd worden,’ vond Lex. ‘Wij hebben nog niet veel successen kunnen boeken.’

‘Behalve dan de tien mille, die van Gelderen heeft toegezegd.’

‘Ik geef er nog geen tientje voor. Alles bluf.’

‘Bluf, ja,’ herhaalde Berger. ‘Of onze Joden zijn te bang òf ze denken het met bluf te kunnen doen. In het dwarsboomen zijn ze groot.’

‘Hoe staat het nu met de samenwerking met het Comité voor Joodsche Interessen?’ vroeg Blok.

‘Komt ook geen bliksem van terecht. Dokter Godschalk vreest concurrentie en is gekrenkt, omdat wij hem niet als den door God uitverkoren leider van de Joden beschouwen willen. Hij heeft mij gevraagd, welke positief Joodsche doelstellingen de Liga heeft en ik heb hem geantwoord, dat wij wel andere kopzorgen hebben en wij voorloopig alleen maar trachten de dreigende ondergang af te wenden.’

‘Een houding, waarin hij natuurlijk te weinig positief Joodsch ontdekken kon.’

‘Waarschijnlijk. Ik heb de indruk, dat hij het heelemaal niet zoo erg vindt, dat de Joden een beetje op een hoop gedreven worden. Misschien voelt hij zelfs wel iets voor een zacht terreurtje, juist voldoende om de afvalligen weer op het goede pad te brengen.’

‘Toch een gevaarlijk mannetje; hij heeft veel invloed bij de rijke Joden.’

‘Op veel medewerking van die kant behoeven wij niet te rekenen, tenzij wij tam worden en van de Liga een Joodsche kegelclub of een wandelvereeniging maken. Alle menschen zijn

[p. 183]

bang, beschouwen ons als communisten of minstens als bommengooiers en probeeren ons met een kluitje in het riet te sturen. Omdat een dergelijke houding niet alleen veilig, maar bovendien voordeelig is, laten de rijken er zich gemakkelijk door Godschalk toe overhalen.’

‘Alleen de arme bliksems van Uilenburg en Marken, wien niets anders overblijft dan straks voor hun naakte leven te vechten, melden zich bij honderden aan,’ zei Berger met een zucht.

‘En wat kunnen we voor de kerels doen, zonder geld, zonder invloed, zonder macht?’

Niemand antwoordde en gedurende enkele minuten was alleen het zoemen van de motor en het zingen van de banden op de gladde asphaltweg hoorbaar.

Een stelletje Don Quichote's, ridders van de droevige figuur zijn wij, dacht Tom. Wij vechten tegen windmolens, tegen onwetendheid en kwaadwilligheid, wij hebben ons tegen tanks, vliegtuigen en kanonnen te verdedigen, met geen ander wapen dan het woord. Maar wij kunnen schreeuwen zoo hard wij willen, het kanon blaft harder en wij kunnen blijven protesteeren, maar straks zal niemand meer naar ons luisteren. Alleen Frankrijk en Engeland kunnen ons redden.

République Française, stond op het metalen schild, boven de ingang van het witte gezantschapsgebouw, waarvoor de auto stopte. Tom dacht aan New York, het kroegje in de drie en veertigste straat en de Fransche matrozen, die de Marseillaise zongen. Frankrijk, het eeuwig jonge, machtige Frankrijk, zou het land en de Joden redden, als de Duitscher hier binnen viel.

De kamers met gobelins, wit gelakte deuren en raamkozijnen en met marmeren schoorsteenmantels in Louis Quinze-stijl, waren een stukje Frankrijk, een brokje Parijs. Hier, bij den toekomstigen bondgenoot en beschermer waren zij thuis, konden zij zich even veilig voelen. Straks zou de gezant hen ontvangen en ongetwijfeld zou hij zijn medewerking verleenen, om de film ‘Bekentenissen van een Nazi-spion’, waarvan de openbare vertooning door de nog altijd deerniswekkend neutrale regeering verboden was, naar Nederland te krijgen. Tom had de film drie maal in Amerika gezien, waar zij sedert weken iedere avond voor stampvolle en geestdriftige zalen werd vertoond. Een prachtig stuk propaganda, dat naar authentieke gegevens een beklemmend en verontrustend beeld gaf van het wroeten der nazi-spionnen. De Liga had het weten te regelen, dat de film in besloten kring vertoond kon worden en dat duizenden het ontzettende, onzichtbare gevaar zouden leeren kennen, dat hun vrijheid en leven bedreigde. Maar de Joodsche voorzitter van de Bioscoopbond, die het ongehoord

[p. 184]

vond, dat men hem een dergelijk onbeschaamd voorstel deed, had uit de hoogte geantwoord, dat hij zich voor illegaal geknoei niet leende en geweigerd de eenige in het land aanwezige copie ter vertooning vrij te geven. U zult wel van opvatting veranderen, als straks de nazi's uw deur intrappen, had Berger gezegd, maar dan zal het te laat zijn. Dokter Godschalk heeft het bij het rechte eind: deze Liga is een gevaar, had de voorzitter gedacht en hij had te kennen gegeven, dat het onderhoud geëindigd was. Het filiaal van Warner brothers te Parijs bezat nog een Fransche copie, maar deze zouden zij alleen onder goedkeuring en met medewerking van den Franschen gezant naar Nederland kunnen krijgen.

‘Monsieur le Ministre wenscht u te ontvangen.’

Zij volgden den bode naar boven, waar de gezant hen met een joviale handdruk ontving. Baron de Vitrolles was een man van in de zestig, gemoedelijk, traag en praatzaam, die meer de indruk maakte van een in goede doen gekomen reiziger in wijnen dan van een vertegenwoordiger van een der oudste en machtigste staten der wereld. De gerimpelde handen gezellig gevouwen boven zijn buikje, luisterde hij, soms even het hoofd knikkend, naar Berger's uiteenzetting.

‘Geen slecht plan,’ vond Zijne Excellentie, toen hij alles gehoord had, ‘maar is het werkelijk zoo'n mooie film?’

‘Meer dan mooi,’ antwoordde Tom. ‘Het is een indrukwekkende film.’

‘Zoo, zoo. Ik voor mij houd niet van film, een aardige comedie, een licht pikant blijspel.’

‘Ook voor Frankrijk kan het van nut zijn, dat de Nederlanders eens wat beter inzicht in de nazi-methodes krijgen.’

‘Och, dat geknoei van die Duitschers. Enfin, men zou zien...’

Maar de zaak was dringend, of Zijne Excellentie er spoed achter wilde zetten. Hoe eerder men de film had, hoe beter.

Zeker, zeker, dat begreep de gezant. Over een dag of veertien ging de chef van de propaganda-afdeeling naar Parijs en die kon deze affaire dan meteen even bespreken.

Veertien dagen, een eeuwigheid, dacht Berger en keek Tom beteekenisvol aan. Of het niet een beetje vlugger kon, waagde hij te vragen.

Monsieur le Ministre glimlachte, nam de huistelefoon en ontbood monsieur Garin. Ook monsieur Garin was een beminnelijk man, die welwillend luisterde, maar wiens gelaat een ernstige uitdrukking kreeg, toen hij hoorde waarom het ging.

Of het Zijne Excellentie bekend was, dat het hier ging om de vertooning van een film, die door de Nederlandsche autoriteiten

[p. 185]

verboden was. Verrast maakte Zijne Excellentie bolle wangen en blies. Aha, dat veranderde de zaak, dat, enfin, men zou zien, onderzoeken wat er gedaan kon worden. Over veertien dagen ging de chef naar Parijs.

Het onderhoud was geëindigd en monsieur le Ministre nam beminnelijk afscheid.

‘Als dat Frankrijk is, als deze diaconiemannetjes de nazi's moeten overwinnen en Europa redden, dan staat het er beroerd met ons voor,’ zei Tom.

Toen zij weer in de wagen stapten, kocht Blok een avondblad en na het even ingekeken te hebben, wees hij zwijgend op een bericht op de voorpagina: Alle militaire verloven zijn ingetrokken.

Op de terugweg spraken zij bijna niet. De motor zoemde in mineur: Aux armes, citoyens, formez vos bataillons!

Achter een nieuwe betonnen bunker, die terzijde van de weg in het weiland stond, ging de voorjaarszon rood onder......