Lof der geldsucht, ofte Vervolg der rym-oeffeningen

[p. 2]

Gespreck der Geldsucht.

WAer 't dat ick mijnen lof mijn daaden vond gelijck,
En mijnen roem soo verr saeg reyken als mijn rijck;
Onnoodig waer 't geweest my herwaerts aen te snellen,
Onnoodig waer 't den voet op desen stoel te stellen,
Onnoodig tot uw oor te senden dit gespreck:
Maer aengesien men my alom voor snood gebreck,
Ja ('t welck onlijd'lijck is) voor snoodste der gebreken
Uytschreeuwt, soo voel ick my genooddruckt om te spreken,
En eens my van den last der lasteren t'ontslaen,
Waer met mijn' schouderen t' ontschuldig zijn verlaên;
En klaerlijck te doen sien, dat ick geen botte prye,
Geen' boose broeyster ben van alle schelmerye,
Geen' brouster ben van ramp, van ongeval en druck,
Maer een in tegendeel de bron van uw geluck
De grond ben van uw' eer, vernoegingen en vreugden,
Der kunsten vindster ben, de voedster ben der deugden,
Ja ('t welck noch hooger klinkt) een' groote Koningin,
Ja een' Godinne ben, ja d'opperste Godin.
En om dit wel te doen, en sal ick in de boecken
Der oude Redenaers geen' keur van woorden soeken;
Geen' bloemen laf van geur, geen windig School-gewas,
Veel min de Susteren afroepen van Parnas.
Neen, neen, de spijt en hoon, dien ick my sie geschieden,
Spijt, die my 't hertebloed rechtvaerdelijck doet sieden,
Sal my thans voeren doen een' mannelijcken kout,
En aendoen mijn Gespreck met Zenuwen en zout:
Sulcx dat ick my voor u van all' de vuyle feyten,
Waer met men my beklad, wel suyver meen te pleyten;

[p. 3]

 

Vooral indien ghy my soodanige ooren leent,

 

Niet als ghy nu en dan den predikstoel verleent,

 

Maer als ghy naer uw' Scheeps-uw' Zee-en water-maren,

 

Naer 't op en nedergaen der wisselen en waren

 

Op Borse, Brug en Merckt gewoon te wenden zijt.

 

Doch eer ick werck begin, sal 't noodig zijn wat vlijt

 

En woorden aengewend om u te laten hooren,

 

Van waer ick ben, en wie, en uyt wat bloed geboren:

 

Want schoon ghy klaer kond sien aen all wat my verselt,

 

Aen mijnen weytschen sleep, mijn' stockbors stijf van geld,

 

Aen mijnen gordelriem die wonder kan bedrijven,

 

En niet van schakelen aen een hangt, maer van schijven,

 

Aen mijnen silv'ren rock met goude munt deurwracht,

 

Dat ick niet slechts en ben noch oock van slecht geslacht:

 

Soo moet ick u nochtans, op dat ghy op soud letten,

 

En neffensd'ooren 't hert schrap na mijn seggen setten,

 

My selven bet doen sien, en u wat meer bescheyd,

 

Toehoorders, hooren doen van mijn' gelegentheyd.

 

Wel aen dan luystert toe: ten eersten sult ghy weten,

 

Dat mijn vrou Moeder is vrou⁽¹⁾ Overvloed geheeten;

 

Dese heeft my niet alleen ontfangen en gebaert,

 

Mae (als een' Moeder voegt van moederlijcken aerd)

 

Oock naerstelijck gesoogt met eygen sog en spenen,

 

En met haer groeyen⁽²⁾ groey gesonden door mijn' beenen:

 

Hoewel ick somtijts oock van Prael-sucht trots van moed,

 

Oock somtijds met wat brijs van⁽³⁾ Brassucht ben gevoed.

 

Mijn Moeder hebt ghy wech. Mijns Vaders naem te noemen

 

Staet my wat duyster voor ('k en wil het niet verbloemen)

 

Dan menig moeders kind heeft dat met my gemeen;

 

Den⁽⁴⁾ Ouder niettemin (soo ick niet misen meen)

(1) De vray, ce n'est parla disette, c'est plustost l'abondance qui produit l'avarice. MONTAIG.

(2) Crescit amor nummi, quantum ipsa pecunia crescit, Et minus hanc optat, qui non habet. JUVEN. SAT. 14.

(3) In avaritiam praeceps luxuria est. SEN. Epist. 95.

(4) Hoc vitium adfert Senectus hominibus;
Attentiores sumus ad rem omnes, quam sat est. TER. ADEL. ACT. 5.

[p. 4]

 

Meer van voorsichtigheyd als krielheyd aengedreven

 

Doet iets, heeft iets gedaen als Vader tot mijn leven.

 

Voorts soo ghy weten wilt, waer ick eerst trad in 't licht,

 

Aen een' geboorteplaets en ben ick niet verplicht:

 

Men segt dat Bacchus eerst te Nijsen heeft gekreten,

 

God Mars in Thraciën, God Jupiter in Creten:

 

Maer waer sich, Hoorderen, mijn' moeder d' Overvloed

 

⁽⁵⁾ Neerset, word ick geteelt, geboren en gevoed.

 

Soo oock door ouderdom wat aensiens is te winnen,

 

'K en wijck in ouderdom schier geene der Godinnen,

 

En ('t welck wat seldsaems is) mijn kracht en groenen moed

 

Houd ick (spijt ouderdom) al even groot en goed.

 

Kan oock d' onsterflijckheyd cieraed en luyster geven,

 

'K en heb geen' stervens nood, soo langd'er menschen leven.

 

Indienmen oock een' Vorst of machtig'man waerdeert

 

Naer't heerlijck Hofgevolg 't welck onder hem verkeert,

 

Of daer hy sich van dient; soo hebt ghy licht te speuren

 

Aen mijnen Joffersleep, waer voor ick ben te keuren,

 

Voor al en boven al aen dees' vermaerde dry,

 

Die, waer ick henen ga, geduurig gaen met my:

 

Maer weet ghy wiese zijn? d' eerst, die met dorre kaken

 

My nastapt, is de Sorg; de tweede 't besig Waken;

 

De derde, die daer draest al hijgende en besweet,

 

Heet Woelsucht, alle dry tot mijnen dienst gereet,

 

All volcxken knap ter hand, en rap van breyn en sinnen,

 

All wackerafgerecht op rapen, schrapen, winnen.

 

Wat dunckt u? kond ghy nu niet eenigsins geraên

 

Wat Godheyd dat ick zy? ofmoet ick klaerder gaen?

 

Wel aen, ick ben bereyd my naekter af te malen,

 

En u oock rondelijck een trecxken te verhalen

 

Van mijnen droogen aerd; de goud-en silver-dorst

 

Ligt my soo peperig, soo brandig op de borst,

 

Dat ick daar aen (helaes!) geen lesschen sie, geen laven.

 

Al had ick in den balg all wat Peru kan graven,

(5) Vide Plutarch. de Avaritia.

[p. 5]

 

Al goot ick over 't hert all 't goud sand van den^[1] Taeg,

 

Al wat Pactolusschuurt, noch bleef ick even graeg;

 

De vloed van Hermus sou met al sijn goude plassen

 

Mijn' suypsucht niet verslaan, verslaen? ja eer doen wassen.

 

Dan dit 's een' gulsigheyd, die ick my niet en schaam,

 

Maar die heel aerdig sluyt op mijnen braven naem,

 

Dien ick, Toehoorderen, u nu wil laten hooren,

 

En in twee silben slechs uytwerpen in uw'ooren.

 

Ick heete GELDSUCHT dan, of anders, Sucht tot Geld,

 

Geld. 't welk by my, by u, by all de wereld geld,

 

Geld, 't welk in sich 't besit vervat van alle dingen,

 

(Ick sie u op dit woord alreede nader dringen

 

Alreede met meer vlijts op steken hoofd en hals)

 

En als een Proteus sich verandert in van all's,

 

Geld, 't welk rondom in 't rond heel kunstig uytgeslagen

 

Het merk van iet volmaeckts, iet eeuwigs schijnt te dragen,

 

En 't welk noch boven dien niet sijnen minsten lof,

 

Treckt uyt de duursaemheyd en dierte sijner stof,

 

Stof, die in edelheyd voorby streeft alle stoffen,

 

Stof, daar Schrifture self gewoon is op te stoffen:

 

Want schoon ick niet en ly, dat ghy aen hare blaên

 

Veel tijds of vlijts verspilt, soo hebt ghy wel verstaen

 

Ten minsten by geval, hoe trots haar' pen de straten

 

Van 't nieuw Jerusalem plaveyt met goude platen,⁺

 

En hoe s' oprechte liefde en ware leer verlijckt

 

By silver en fijn goud, 't welck voor geen vier en wijckt;

 

Stof, daer uw' Koningen hunne achtbaarheyt met stercken:

 

Want hoe? sijn stafen kroon geen' teekenen, geen' mercken

 

Van Koninglijck gesag, van majesteyt en macht,

 

En bey die mercken niet uyt edel goud gewracht?

 

En werpen oock niet dik de geesten, de Poëten,

 

Die aerdig na sijn aerd elck ding te noemen weten,

[1] Fluctibus auri
Expleti calor ille nequit. CLAUD. in RUF.

+ Apoc. 21.

[p. 6]

 

Den Bynaem van⁽¹⁾ verguld by all wat nut en goed,

 

By all wat heerlijck, schoon, wat lieflijck is en soet?

 

Soo doense jeugd en deugd den naem van goude dragen;

 

Soo heeten Venus, Son, soo dageraed en dagen

 

By hen naer 't helder goud. Maer sacht, niet al te grof:

 

Want ick en kome hier niet, Toehoord'ren om den lof

 

Van silver, van rood goud of diergelijcke dingen,

 

Maer om mijn' eygen lof eens rustig op te singen,

 

Als die sulcx bet verdien: want waerlijck sonder my,

 

Waer silver en rood goud van magere waerdy.

 

Oock is 't my noodeloos my veel den kop te breken,

 

Om tot dat rijck metael veel trecks u in te preken;

 

Nadien 't doch word by u gelieft uyt all 'uw kracht,

 

Ja verre meer als eer, als wijsheyt word geacht,

 

Als deugde word geviert, ja meer by u verheven

 

Als uw' gesondheyd word, ja meer oock als uw'⁽²⁾ leven.

 

Wat seght ghy? is 't niet soo; maer, mannen, dat ghy my,

 

My uw' Godinne scheld voor een' verachte pry,

 

My (seg ick) door wiens hulp ghy soo door luchte goeden

 

Betracht, bejaegt, besit, sulcx doet my schier verwoeden,

 

Schier springen uyt mijn vel: want al ist 't herte mijn,

 

De lippen (na my dunckt) behooren 't oock te zijn,

 

En niet soo smadelijck mijn lof krans te besmetten.

 

Om lippen dan en hert op eenen toon te setten,

 

En my voortaen te sien eerbiedelijck begroet,

 

Set ick (als is gesegt) op desen stoel den voet;

 

En sal u nu voor eerst gaen stellen onder d'oogen

 

Met redenen van wicht, met termen van vermogen,

 

Hoe veel gelucks en heyls mijn' meer als menschen macht

 

U toebrengt, en in u all 't menschelijck geslacht.

(1) Aureus axis erat, temo aureus, aurea summae.
Curvatura rotae. OVID. de curru Solis.
Quod optimum videri volunt seculum, aureum appellant. SEN. Epist. 115.

(2) Quis audet
Argento praeferre caput, rebusque salutem? JUVEN. Sat, 12.

[p. 7]

 

Soo dom en zijt ghy niet in menschelijcke saken,⁺

 

Of ghy en weet wel staet en rekening te maken,

 

Hoe nut en heylsaem sy den menschen in 't gemeen,

 

Dat menschen sich alom versamelen byeen,

 

En welck' een' kroon van lofzy waerd zijn by den vroeden,

 

Die die versamingen meest vorderen en voeden:

 

Nu dat ick die ben, ick, die met een sacht geweld,

 

Door mijnen penning-klanck, mijn lieflijck lockaes 't geld,

 

De menschen t'samenlocke, en door dien band van goude

 

Hen vriend'lijk t'samenknoope, en muurvast t'samen houde,

 

Sal ick u nu doen sien, en om dit klaer te doen,

 

De sake stuck voor stuck af-hand'len met fatsoen.

 

De grondsteen (dit staet vast) van alle Maetschapijen⁺

 

Is 't wettig Houwelijck; dit by gevolg van tijên

 

Heest huysen, dorpen, steên ja staren voortgebracht.

 

Wat nut, wat heyl, wat troost all 't menschelijck geslacht

 

Uyt eerlijck trouwen treckt, uyt kuysch en wettig paren

 

Blijckt by d'Orakel-spreuk Gods mond voor soo veel jaren

 

Ontvloeyt: 't En is niet goet dat mensche zy alleen.⁺

 

Oock by des Wijsen spreuk: 't Is beter twee dan een.

 

Hier door (soo Paulus segt) word hoerdoms smet gemeden,

 

Hier door de vrê gebout, hier door de twist vertreden,

 

Hier door de sekerheyd der kinderen behoed,

 

Hier door de breuke best der sterflijckheyd geboet,

 

En mensch alom hier door vereeuwigt in sijn' neven.

 

Maer hoe? waer loopt mijn' tong? waer word ik heen gedreven?

 

Ick toone met een'kaers den vollen middag gloed,

 

En wachte vast dees' vraeg te hooren met dien bloed,

 

Die al te diep in 't lof van Hercules geraeckte,

 

Klappey, waer toe gelooft, iet dat noyt lip en laeckte:

 

Ick trê dan tot mijn wit, en segge ja beweer,

 

Dat naest vrou Teelsucht, ick (want in eens anders eer

 

Of ampt de seyn te slaen en sou my niet betamen)

 

Soo heylsaem een verbond, soo salig een versamen

 

Voort sette boven al, en dat'er, uytgesegt

 

De Grond-echt op den grond van Eden vast gehecht,

+ De Geldsucht koestert (roemtse) de menschelijcke geselligheyd, en vordert dien volgens hunn' heyl;

+ Maekt Houwelijcken;

+ Gen. 2. Eccl. 4. 1. Cor. 7.

[p. 8]

 

(Want doen was ick noch ver te soecken, soo ick meene)

 

Heel weynig Hijlicken (ick mocht wel seggen, geene)

 

Te samen sijn geknoopt, voltoyt en afgedaen,

 

Daer ick niet over heb geademt en gegaen,

 

Oock hedendaegs noch geene en kleven of en klemmen,

 

Daer ick niet oversta, niet over koom te stemmen;

 

Sulcx dat de tijtelprael van Houwelijck-godin

 

My beter passen sou als Jovis Gemalin,

 

Die daerom (gisse ick) d'Echt gesegt word voor te drijven

 

Om dat aen haer 't bewint gestelt word van mijn' schijven:

 

Want segt eens, Hoorderen, is 't bloed, is 't goed gerucht,

 

Is 't wijsheyd, wetenschap, is 't selve deugd en tucht,

 

Waer op de minnaers thans hunn' vryeryen smeden,

 

Waer op ghy bid en mint, gemint word en gebeden,

 

Waer op ghy hout en trout? by mijnen Plutus! neen:

 

Vrou Geldsucht is 't, ick ben 't, die twee thans smelt tot een.

 

En of ghy schoon dit stuck wat verwen wilt of helen,

 

Ghy sult voor my nochtans den kreupelen niet spelen,

 

Die in de kreupelstraet veel eeuwen heb verkeert;

 

Gelooft my, Mannen broers, ick weet wel, waer 't u deert;

 

't Gelaeten streckt voor my geen masker der gepeynsen;

 

Ick rucke 't momtuych af, doorboor den mist van 't veynsen,

 

Sie neder tot in 't hert, en leg't my bloot en schoon;

 

Is 't wonder? 't is her hert, waer in ick waere en woon.

 

Ick segge dan noch eens, dat ghy uw' Trou-verbonden

 

Gewoon zijt op 't soet geld, niet op de deugd te gronden;

 

En dat ghy door den bant den voet van 't bruylofs-bed

 

Op^[1] goude schijven meer, als goede seden set.

 

Wanneer ghy by de Trou wat munts weet op te steken,

 

Al komt'et schoon verselt met vuyle zielgebreken,

 

Met seden sonder tucht, met herssens sonder sout,

 

Met schandelijck gerucht, 't heer dan al wel getrout:

 

En waerom soud'et niet? want, Mannen broêrs, mijn' schijven

 

Sijn 't, die de lendenen des nieuwen huys-staets stijven,

[1] Protinus ad censum, de moribus ultima fiet Questio, JUV. Sat. 3.

[p. 9]

 

Die kelder en schappra van droog versien en vocht;

 

'T is 't geld, 't geld is 't waer voor de boter werd gekocht;

 

Gaet eens van eere, deugd en wetenschap wat eten.

 

Is 't vreemd dan dat het volck op Pindus kruyn geseten

 

De minn aers van Apoll en sijn' beroyde schaer,

 

Hunn' schenen menigmael aen dorpels stooten, daer

 

Mijn' Plutus kinderen met hunne verckens-seden

 

En esels-herssenen sacht over binnen treden?

 

Want als ghy slechs aen rijck en wel gegeld geslacht

 

'T uw kopp'len meugt door echt, ghy slaet dan weynig acht,

 

Aen wat voor swageren uw' dochteren geraken,

 

Of wat voor wangebroed van neven sy u maken:

 

Daer ghy nochtans op 't lijf selfs van uw merry-paerd

 

Noyt esel steyg'ren laet of hengst van esels aerd,

 

Schoon hy noyt anders had als gulde saêl gedragen,

 

Schoon hy met goud getoomt, met silver waer beslagen,

 

Van sorge dat ghy slechs een vuyg en traeg gespuys

 

Soud vorderen in 't licht tot ondienst van uw huys:

 

Sulcx dat ghy, Mannen, schijnt ten aensien deser saken,

 

Meer wercks van uwen stal als uwen stam te maken.

 

Wie van u allen doch gaet thans aen 't evel sieck

 

Waer aen die wijse ging of liever vyse^* Grieck,

 

Die sijne dochteren veel liever aen sag spannen

 

Met mannen sonder munte, als munte sonder mannen?

 

O, die my sulcken een' thans wist te wijsen aen,

 

'k Wees hem een' witte rave of schoorsteen-swerte swaen.

 

Jupijn en soude self-thans nergens ingeraken,

 

Ten waer hy quame in⁽²⁾ goud gedruppelt door de daken.

 

De geldeloose deugd mag somtijds by geval,

 

En na veel sweets en pijns by 't sobere getal

 

Van hare kenneren wat⁽³⁾ ydel lofs gewinnen:

 

Maar, mannen, dat is 't all: ontrent het stuk van minnen

 

Gold oyt myn geld by elk, noyt geldeloose deugd.

 

En wat of schoone verw belangd, of frissche jeugd,

* Hemistocles. Cic. Offic. lib. 2.

(2) Auro conciliatur amor. OVID.

(3) Virtus laudatur & alget.

[p. 10]

 

Die sonder geld sijn oock van geen of kleen vermogen.

 

De blonde Venus mag wat snorken, pochen, boogen,

 

Van Hijlicken gebout op enckel oogenlust:

 

Maer hoe veel blos en blancks verslenscht'er ongekust,

 

En dat alleen (o spijt!) door 't derven mijner schijven!

 

Hoe dik in tegendeel help ick twee naeckte lijven

 

En onder eene sprey, en achter een gordijn,

 

Die beyde gants misdeelt van hare gaven zijn,

 

Die bey van aengesicht gerimpelt en getrocken,

 

Die beyde grijs en kael (ick meene slechs van locken)

 

Die beyde slap van moed, en dor en droog van leên,

 

Hunn goed meer als hunn bloed gaen mengen onder een!

 

Ick lache dat ick nau kan komen tot bedaren,

 

Soo dik als ick herdencke hoe veel verslete paren

 

Ick menigmael aen een gekoppelt heb door Echt,

 

Dat 's sachtelijck te bed of slapen heb gelegt.

 

Sulcx dat vrou Teelsucht self, die sulcke slechs gedoogen

 

Of dulden wil in d'Echt, die tot haer dingen doogen,

 

My in't bevorderen der Houlijck-maetschappy

 

Verr achterzeylt (soo 't schijnt) en ick haer verr voorby.

 

En als sich al een grijs soo rijck van geld als jaren

 

Met eenig schamel schoon komt echtelijck te paren,

 

Of (walgelijck verbond!) een schamel jong gesel

 

In trou treed met een rijck, maer oud gerimpelt vel:

 

De Cijpersche Godin moet (spijt haer hert) gehingen,

 

Dat ick in 't lof-genot van sulcke koppelingen

 

Ten minsten voor de helft met schoonheyd komen moet.

 

Weshalven sy met recht voor⁽¹⁾ goude werd gegroet,

 

Gemerckt sy sonder 't goud van mijn' geminde schijven,

 

Niet veel in 't stuck der min gewoon is te bedrijven.

 

En wat haer Soon' belangt, 't gaet noch al als van ouds,

 

Sijn pijlen treffen best, wanneerse met wat⁽²⁾ gouds

(1) Nihil auro efficacius praesertim in amore, ubi & Cupido aureus nominatur & aurea Venus. EVPHOR.

(2) Quod facit auratum est, & cuspide figis acuta. OVID. MET. 1.

[p. 11]

 

Gehard zijn en gespitst? ja al voor vele jaren

 

Heeft hy pijlkoker, boog en pijlen laten varen:

 

Want hy, al is hy blind, sag wel dat sulck geschut

 

Hem langer noch tot eer en streckte noch tot nut:

 

Hy weet met tellen meer als schieten te verrichten,

 

En treft met schijven 't wit veel beter als met schichten,

 

Ja om den schrick t'ontgaen van sijnen Bytebaeu

 

(Ick meen een 'blaeuwe scheen) telt hy sijn' vingers blaeu.

 

Die jongen plag wel eer op 't klappen sijner veeren

 

Te snorken als een Man: de Min kan't all verheeren.³

 

Maer ick, ick heb dien quant, hoe trots weleer en koen,

 

Dien roem-lust lang verleert, dien pauw-staert dalen doen.

 

Doch 't is my niet genoeg uwe Hylicken te bouwen,⁺

 

Ick kanse oock fijn in stand en op hunn' koten houwen;

 

My niet genoeg dien knoop te leggen in dat seel,

 

Ick strengel hem soo vast als 't Gordiaensch gareel.

 

De Liefde (segtmen) deckt veel lemten, vele vlecken;

 

Maer in 't bemantelen, in 't plaest'ren, in 'tbedecken

 

Der feylen, die soo 't lijf beswalken als den geest,

 

Ben ick veel meer basins, als liefde oyt is geweest.

 

Ick kan u sonder hulp van Circes wetenschappen,

 

En sonder kracht van kruyd, en macht van tooversappen,

 

Uyt eene Baucis smeên een' Venus hupsch en schoon,

 

Uyt een' mismaeckt Thersijt een' aerdigen Adoon.

 

Ick doe den rijcken grijs, hoe stram van gichte-pijnen,

 

In d'oogen sijner Bruyd een'frisschen Paris schijnen,

 

De vale, leelijcke, doch wel-gegelde queen

 

In 't oog haers Bruydegoms een' lely-blanke Heleen.

 

Ick weet met⁽¹⁾ munt-vernis, met glimp van pistoletten

 

Een kreuk-rijck aensicht glad en buyten ploy te setten,

 

Met poeders van Peru het silverhair terstond

 

Te wiss'len in verguld, het grijs in jeugdig blond.

3 Omnia vincit amor. Virg. in Eclog. Dat liegstu, segt Pecunia, &c.

+ Houdse in stand:

(1) Formam regina pecunia donat. HOR.

[p. 12]

 

Kort om den ouderdom met goude munt gesegent

 

Word van my met meer diensts, met meer geriefs bejegent,

 

Als van nature self: want sy hem onbequaem

 

En onsoet maeckt ter min, ick soet en aengenaern,

 

Ja soo bekoorlijck soet, dat hy om lust t'ontsteken,

 

Vrou Venus niet en hoeft om haren riem te smeeken.

 

En, mannen, nopende de lemten van 't gemoed,

 

Hier kan ick (als 't my lust) ook aerdiglijck en soet

 

De Massalijnen in Lucretien verkeeren,

 

En Caracallen doen voor Curiên passeren:

 

Ghy kent het Spreekwoord wel: 'T zy hoere, boeve, dief,

 

Die geld heeft in den buyl, is achtbaer, Waerd en lief.

 

⁺ De Liefde (segt de text) en voed noyt quaed vermoeden,

 

Ick oock niet: sy verdraegt, sy duyd'et al ten goeden,

 

Ick oock, ja draeg misschien dat liefde niet en kan.

 

Ick doe de vrou 't gebreck van haer' begelden man,

 

Den man sijns rijcken wijfs onrechtelijcke slagen

 

Heel verr, ja somtijds wel tot onder Horen dragen,

 

Of onder Cornewal: tot tuyge kan my zijn

 

De goede^[2] Keyser Marc, dewelke sijn' Faustijn

 

Sijn' suyvere Faustijn sijn bed niet op en seyde

 

Om dat hem 't soet besit der morgengift verleyde;

 

Sulcx dat de Bruydschat hem (soo 't schijnt) veel swaerder woeg,

 

Als 't eerloos hoornen-paer 't welk hy in 't voorhoofd droeg.

 

Die Echten hechten best naer aller wijsen seggen,

 

Daer doove mannen sich by blinde vrouwen leggen;

 

En sulcke zijn de mijne; in mijne brengt het wijf

 

Noyt valcks, noytarends oog ontrent de mans bedrijf:

 

In mijne speelt de man, wanneer van spijt en toren

 

'T wijf uytvaert dat'et klinckt, het^[3] hart met hangende ooren.

 

Waer toe veel kals gespilt? ick ben het, ick alleen,

 

Die man en vrou in all's doe dragen over een,

+ 1. Cor. cap. 13. v. 5. en 7.

[2] Si uxorem (seyde hy) dimittimus, reddamus & dorem.

[3] De harten d'ooren opstekende, hooren seer scherpelijck; maar zijn doof, als syse laten hangen; segt Plinius lib. 8. cap. 32.

[p. 13]

 

Die gal voor suycker leer verswelgen en verdouwen,

 

En Houwelijken maeck, die kleven, klemmen, houwen.

 

Gaethenen nu en scheld vrou Geldsucht uyt voor sot,

 

Die soo veel Hylicken, en Hylicken niet vlot,

 

Niet wankelbaar, maer hecht, maer goed, maer waerd om prijsen,

 

Gebout heeft; daer nochtans de wijsheyd allerwijsen

 

(Dus spreeckt een wijse Vorst) gesmolten onder een

 

Niet machtig soude zijn een eenig goed te smeên.

 

Legt nu hier (soo 't u lust) de Hylicken eens tegen

 

Door deugde, wetenschap of wijsheyd t'saam geregen:

 

Maer loshoofd als ick ben, wat kome ick uyt te slaen?

 

Waer zijn soodanige? men wijs' my sulcke eens aen.

 

En wat de geen' betreft die slechs aen schoonheyd hangen,

 

Aen blanken nek, blond haer, aen blos van mond en wangen,

 

Dese oock zijn dun gesaeyt, en staen heel los en bros:

 

Want boven dien (o spijt!) dat blanck, dat blond en blos

 

Seer menigmael vervloeyt in 't midden van sijn bloeyen,

 

Ja by verloop van tijd noodwendig moet vervloeyen,

 

Soo heeftmen oock wel haest sijn nieuken afgekust;

 

En dan komt dickmaels liefde of liever minnelust.

 

(Voor al als oock de borssich ruym soo rijck van vouwen

 

Als van ducaten vind) soo verre te verkouwen,

 

Dat (als het Spreekwoord segt u allen seer gemeen)

 

De klippel scheyden moet, dat Venus dreef aen een.

 

Al tijds en tongs genoeg met hijlicken versleten.⁺

 

Ick trê tot een verdrag dat Vriendschap word geheeten;

 

^[1] Verdrag 't welck (als de Soon van Nicomachus segt)

 

En Steden vest en bout, en Staten t'samenhecht;

 

^[2] Verdrag 't welck all' 't besit van gelden, hoeven, hoven,

 

(Dus oordeelt Herodoot) in waerde stijgt te boven;

 

^[3] Verdrag (roept Cicero) 't welck desen leven schier,

 

Ja sonder schier, soo nut als water is en vier.

+ Macke verbonden en vriendschappen.

[1] Civitatibus necessariae sunt a micitiae, quia pereas constituuntur & conservantur. ARIST. lib. 8. Ethic. c. 1

[2] Omnium possessionum pretioss. est amicitia. HEROD.

[3] Non aqua, non igni pluribus locis unmur quam amicitia. CIC.

[p. 14]

 

Waer toe hier veel gesnoeft? de rampen selve melden,

 

Die⁽⁴⁾ vyandschap ons broeyt, wat Vriendschap hoort te gelden.

 

Maar dat ons Cicero voorts soekt te maken vroed,

 

Hoe dat'et⁽⁵⁾ deugde zy, die Vriendschap teelt en voed,

 

Wat schijnt de man hier met doch anders voor te geven,

 

Dan dat hy in den boek van 't algemeene leven

 

Een onbedreve gast, een ongeoeffent geest,

 

Ja grove botterik, ja weet niet is geweest:

 

Want, Vrienden, slaat dien boek maer eens ten halven open,

 

Ghy sult 'er nauwelijcx dry bladeren deurloopen,

 

Of staendevoets soo klaer ervinden als den dag,

 

Dat⁽⁶⁾ alle Vriendschap daer, Verbond en Vre-verdrag

 

Hoe statig opgetoyt, hoe hoog en dier besworen;

 

Van boven tot beneên, van achteren tot voren,

 

Niet op den grond der deugd (als Marcus kraeyt en krijt)

 

Maer puur op baetsucht staet, op hope van profijt,

 

En dat'et met die hoop nu lengen sal, nu korten,

 

Nu op, nu nedergaen, ja plat in 't voetsand storten.

 

Den armen sult ghy daer niet selden om 't genot

 

De Vriendschap vryen sien van een' begelden sor,

 

Van eenen rijken boef, den rijken noyt den armen,

 

Hoe deugdsaam, hoe geleerd, sien om sijn' deugd om armen.

 

Ghy sult de Princen daar op geenen and'ren grond

 

Sien komen tot Verdrag, sien treden in Verbond,

 

Als om hunn rijck in 't rond ten breedsten uyt te breyen:

 

Ghy sult hun daar alom hunn⁽¹⁾ machtiger sien vleyen,

 

Daar dapp're vrienden sien en vorderaers van 't stuk

 

Des genen, niet die 't recht te vriend heeft, maer 't geluck.

(4) Quanta vis amicitiae concordiaeque sit, ex dissensionibus percipi potest. CIC. in Loel

(5) Virtus amicitiam gignit & continet. CIC. in Loel.

(6) Omnes quippe amicitiae tales nunc sunt, quales iliae Philippi Regis Macedoniae, qui eas sola utilitate meriebatur non fide. SAAVED.

(1) Miseris aut infirmis quid te jungas? LIPS.

[p. 15]

 

⁽²⁾ Den raadslag van Photijn sult ghy nu hooren loven

 

En wacker vord'ren sien in aller Vorsten hoven,

 

En d'onderdruckte deugd by volk van allen staet

 

Met voeten sien getrapt, verspogen en versmaed;

 

Ghy sult in tegendeel de schelmery verheven

 

In toppunt van 't geluk (schoon hare klaeuwen kleven

 

Van Vorst en Vader-moord) by allerhande liên

 

Geviert, gevrijt, gekust ja aengebeden sien:

 

Sulcx dat ghy grijpen sult met oogen en met ooren,

 

Dat Vriendschap, die uyt deugd geteelt is en geboren;

 

Die (seg ick) niet en steunt op sucht tot eygenbaet,

 

Maar⁽³⁾ weerspoed strekt tot troost, en voorspoed tot cieraed,

 

Met haer vrou moeder deugd al lang en voor veel jaren

 

Na Platoos stad of staet verhuyst is en vervaren.

 

Weshalven Salomon hier 't wit vry nader raeckt,

 

Wanneer hy segt dat goed, dat rijckdom vrienden maeckt,⁺

 

Ja⁽⁴⁾ vele vrienden maekt. Maer, Mannen, broêrs genomen

 

Dat somtijds al uyt deugd wat vriendschaps voort mocht komen;

 

Sulcx valt so selden voor, en is een saek so⁽⁵⁾ raer,

 

(Als selve Tullius ons toestaet rond en klaer)

 

Dat ick niet sien en kan wat nut; wat soet vermaken

 

Het menschelijck geslacht daar uyt sou konnen smaken:

 

Want van alle eeuwen af, van aller jaren ry

 

En weet sijn' pen ons maer een⁽⁶⁾ Vrienden-paer twee, dry,

 

Of vier ten uytersten ten hoogsten toe te tellen,

 

Wier Vriendschap niet op iets dat buyl of buyk doet swellen,

 

Maer op de deugd alleen (sijns) oordeels stont geheyt,

 

't Welck noch al niet soo licht beweert word, als geseyt:

(2) Ausus Pompejum letho damnasse Photinus. LUCAN. Cole felices, miseros fuge LUCAN.

(3) Secundas res splendidiores facit amicitia, & adversas leviores, CIC. in Lael.

+ Proverb. 19.4.

(4) Dat census honores.
Census amicitias. OVID.

(5) Kari quippe boni, ait Poeta.

(6) Ex omnibus saeculis vix tria aut quatuor nominantur paria amicorum. CIC. in Lael.

[p. 16]

 

Voegt hier nu David by uyt d'ongevalschte blâren

 

Met sijnen Jonathan, die maeckt in all's vijf paren.

 

Wat dunkt u? heeft de saeck niet dapper wat om 't lijf,

 

Om dus verwaent hier van te snorken en dus stijf?

 

Gaet nu hier tegens eens mijn' vriendschappen beschouwen;

 

Ghy sultse na den voet, dien goede dingen houwen,

 

(Die hoese uutter zijn, hoe meer sy zijn verspreyd)

 

Hunn' wandeling sien doen door all de menschlijckheyd,

 

Ja (als by 't drijven blijckt van uwe koopmanschappen)

 

Hier woeste baren sien, daer bergen overstappen,

 

En vriendelijck alom de willen van de geen',

 

Die wijdst verscheyden sijn, sien schakelen aen een.

 

Nu dat de Vriendschap oock by meesten en by minsten

 

Niet langer voet en houd, als d'hope doet der winsten,

 

Sulcx kon de Dichter al voor sestien eeuwen sien,

 

Als hy bedruckt dus song aen d'oevers van Euxien:

 

⁽¹⁾ Soo lang 't geluck u dient, sult ghy u rijck van vrinden,

 

Maer, als u dat verlaat van elck verlaten vinden.

 

Dat is, soo lang de bors u rond staet en wel swelt:

 

Want, Mannen (soo ghy weet) 't geluck bestaet in 't geld:

 

Soo lang (en segt hy niet) als deugd u by sal woonen,

 

Hy wist wel waer 't u schort: want(hoemen 't wil verschoonen)

 

Als luck of geld verloopt, al houd de deugde stand,

 

Soo stort de Vriendschap stracks op haren neus in 't sand.

 

Ick wist hier over wel wat staelkens op te halen,

 

Maer och! sy zijn soo veel, ick soud'er in verdwalen,

 

En wat behoeft dat oock? het Spreekwoord selve seyt,

 

't Welck staeg uw' tong ontglipt, dat Schaede Vriendschap scheyd,

 

Ja selfs wel Vriendschap scheyd niet van gevonden vrinden,

 

Maer die⁽²⁾ natuur en bloed op 't naest aen een verbinden.

(1) Donec eris faelix, multos numerabis amicos:
Tempora si luerint nubila, solus eris. OVID.

(2) Paupertas nec illos habet amicos, quos natura conjunxit ERASM. in adag. Felicium omnes consanguinei.

[p. 17]

 

Hoe dickmael heet den broêr den broeder henen gaen!

 

Hoe dickmael siet de soon met neck en ooren aen

 

Den stam, waer uyt hy is gesproten en gewassen,

 

Als diens of deses nood komt kloppen aen hunn' kassen!

 

Schoon by Pericles dan de Vriendschap haergebied

 

Tot aen den Outaer streckt, dat 's van dese eeuwe niet,

 

Dat 's van Saturnus tijd; thans breyden sich de randen

 

Haers Rijcks niet wijder uyt dan tot de buydelbanden.

 

Eer ick dit stuck besluyt, moet ick u eerst den aerd

 

Van myne Vriendschappen, en hoe ghy't stelt en klaert

 

Met uwe Vriendekens, slechs door twee sinnebeelden

 

Eens naekt en levendig af schild'ren en verbeelden.

 

Met uwe vrienden dan gaet ghy den selven gang,

 

Dien gier of rave gaet met galge staeck of stang,

 

Of dien ghy zyt gewoon te gaen met uwe paerden:

 

De galge stack die is by rave en gier in waerden,

 

En word van hun besocht, soo lang hen aes verrijckt,

 

Maer dat ontbrekende, staet hy alleen en kijckt.

 

Uw' paerden doet ghy voên en onder dak vernachten,

 

So lang ghy^[3] nut en dienst kond trecken van hunn' krachten;

 

Maer niet meer konnende, strax wischt ghy al hunn sweet

 

Tot uwen dienst en nut soo mildelijck besteed

 

Uyt uw' ondanckb'ren sin; ghy weygert hun uw' weyden,

 

Ghy stoot hen buyten 's stals, ja jaegt hen aen der heyden

 

Of aen een'dorren dijck. Verklaers en hoeft hier geen;

 

Ick meene dat ghy vat en inneemt wat ick meen.

 

De schick van mijn Gespreck roep my tot burgerijen,⁺

 

Tot Rijcken, Staten, Steên, tot groote maetschappijen:

 

Hier ben ick oock de wind die door all 't pypwerck waeyt,

 

Hier ben ick oock de spil daer 't all op drijft en draeyt:

 

Der selver lof alhier ten breedsten uyt te meten,

 

Waer uw gehoor misbruyckt, en tijd vergeefs versleten:

 

Want alle schrift en dicht is hier van opgeleyt.

 

Alleenlijck dient my dit met Cicero geseyt,

[3] Amicos tanquam pecudes eos potissimum deligunt, ex quibus sperant se maximum fructum esse capturos. CIC. in Lael.

+ Sticht Staten en Steden, soose segt;

[p. 18]

 

Dat hy, die 't all bestiert, all heeft in sijn vermogen,

 

Geen' aengenamer werck beschouwt van uyt den hoogen,

 

Dan dat de mensch alom, als soo een dier betaemt,

 

Sich burgerlijcker. wijs met sijns gelyck versaemt.

 

Maer dat welsprekentheyd of klanck van ydel klappen

 

Grand-oorsaek soude zyn van Steên of Burgerschappen,

 

Gelyck als^[1] Tullius met vollen monde segt;

 

Sulcx luyd te kinderlijck, te spottelijck, te slecht.

 

Dan, Hoorderen, is 't vreemd dat een, die aller wegen

 

Syn' glory in wat toys van woorden acht gelegen,

 

^[2] Die bet van 't tongenblad als van 't laurierblad roemt,

 

^[3] Die sijn' welsprekentheyd voogdes der dingen noemt,

 

Ja haer den titel derf van goddelijcke geven;

 

Dat (seg ick) sulck een man wel eer heeft toegeschreven

 

Een' aerdige, maer och! lichtvaerdige klappey,

 

't Geen my de Vaderen der wysen allebey,

 

Alleene (seg ick) my toemeten met hunn' pennen,

 

^[4] Die soo waerachtelijck als rondelyck bekennen,

 

Dat nut of soet profyt de menschen niet alleen

 

By een lockt en versaemt, maer oock als lymt aen een?

 

En waerlijck, als men 't stuck wil insien naer behooren,

 

Nadien de menschen d'een om d'ander zyn geboren,

 

Dat 's tot elckanders hulp en onderlinge baet,

 

En dese baet en hulp voor meerendeel bestaet

 

In 't geen sy onderling staêg d'een aen d'ander' winnen;

 

Wie is 'er dan soo vreemd, die vreemd sal konnen vinnen,

[1] Quae vis alia potuit aut dispersos homines unum in locum congregare, aut a fera, &c. CIC. lib. 1. de ORAT.
Haec nos urbium societate de vinxit: haec a vita immani & fera segregavit. Idem 2. de NAT-DEOR.

[2] Concedat laurea linguae.

[3] Jam vero domina rerum Eloquendi vis quam est praeclara quamque divina. CIC. lib. 2. de NAT. DEOR.

[4] Fit utique civitas, ut existimo: quandoquidem nullus nostrum ex Seipso sufficiens est, sed multorum indiget. PLATO 2. de REP.
Societatem civilem jam ab initio utilitas concivit & continet, ARIST.

[p. 19]

 

Dat sy sich metter woon vervoegen nevens een,

 

Alleen op desen voet, met dit gemerk alleen,

 

Om of te wackerder te winnen, te vergaren,

 

Of om 't vergaderde te beter te^[5] bewaren?

 

Dit echter sta ik toe met mond en met gemoed,

 

Dat tong en tael den mensch seer dienstig is en goed,

 

Om de genegentheyd tot onderling versellen,

 

Hem ingestort door my, met schick in 't werck te stellen.

 

En wat Philosophye of School-wysheyd betreft,

 

Die Marcus in dit stuck oock hemelhoog^[6] verheft,

 

Die doet hier mê niet meer als kunst van aerdig klappen:

 

Want segt eens; schoolt ghy t'saem uyt sucht tot wetenschappen?

 

Of voelt ghy u tot Staet-en Stê-lucht aengeport,

 

Op dat ghy tuchtiger,^[7] geleerder, wijser word?

 

Och, mannen, verr van daer; uw onderling verkeeren,

 

Uw' Burgermaetschappy en streckt maer om te leeren,

 

Niet hoe ghy 't loose goud groothertig meugt versmaên,

 

Maer hoe ghy best daer met uw' kisten sult verlaên,

 

Niet hoe 't in 's aerdrijcks schoot geteelt wort en gebacken,

 

Maer hoe ghy 't voegelijckst sult stouwen in uw' sacken.

 

Wat slaet ons Flaccus oock een deel Chimeren uyt:

 

Wanneer hy segt en singt, dat^[8] lied, dat lier of luyt

 

De domme volckeren steenhard en wild van seden

 

Vermorwt en uyt het woud gelockt heeft in de Steden,

 

Ja, waer 't haer heeft gelust, by d'ooren omgevoert:

 

Dan dat 's Poëten-klap niet waerd eens aengeroert.

 

Gelooft my, Hoorderen, ick ben op machtig spelen

 

Bet afgerecht alleen, als all'de Grieksche velen;

[5] Spe custodiae rerum suarum urbium praesidia quaerebant homines. CIC. Offic. 2.

[6] Ovitae Philosophia dux, tu urbeis peperisti, tu dissipatos homines in societatem vitae convocasti CIC lib. 5. TVSC. QV.

[7] Homines societatem inter se communitatemque coiere operandi caussa non speculandi, magis ob commoditatem subsidiimutui, quam theoriae subtilitatem. SAAVED.

[8] Sylvestres homines sacer interpresque deorum. &c. HOR: in Arte po.

[p. 20]

 

Ick, ick den Orpheus luyt, de ware Amphion ick;

 

Ick brenge 't woeste volck tot burgerlijcken schick;

 

Ick doe de menschen sich alom by-een begeven,

 

En onafscheydelijck aen-een als klissen kleven;

 

Ick heb op 't rammelen op 't klincken van mijn goud

 

Bey Stad en Staet gesticht, ja Staet aen Staet getrout:

 

Weshalven ick my oock niet luttel heb te stooren

 

Aen 't al te slecht bescheyd dier eselen en dooren,

 

⁺ Die drijven dat de sucht tot Godsdienst voedster sou

 

Of vorderesse zijn van Staet-en Steden-bou,

 

En 't menschelijck geslacht hier toe als aen sou leyden:

 

Ja, 't hadde wat om 't lijf, soo sy den gouddienst seyden:

 

Want waer mijn goud-aes blinkt, het zy dan waer 't ook zy,

 

Daer maken sich terstond mijn' goud-harpijen by.

 

Daer vliegen sy op aen, daer timmeren, daer vesten

 

Sy flux hunn' wooningen, daer bouwen sy hunn' nesten.

 

⁺ Laet Potosi dor, droog, onvruchtbaer zijn en koud

 

En volgens dien onnut tot 's menschen onderhoud;

 

Soo haest het maer en komt sijn' schatten 't openbaren,

 

Sijn' mijnen rijck van stof, sijn goud-en silver-aêren;

 

Strax sult ghy 't krielen sien van menschen om 't gewin,

 

Strax huys aldaer by huys, gesin sien by gesin;

 

Strax sal 't in drang, in woel, de vetste landgewesten

 

Beschamen van Peru, ja van all 't wijde Westen.

 

Maer waer toe om bewijs soo verr van honck gegaen?

 

Waer toe hierom gekruyst den Wester-Oceaen?

 

En is mijn Amsteldam ('t mijn seg ick en met reden,

 

Vermits mijn Plutus daer soo trouw word aengebeden,

 

En mijn gesag aldaer niet kranck en is noch kleen)

 

Schoon uyt de waessemen van sijnen bracken veen,

 

Schoon uyt sijn' grachten oock (die echter zijn te prijsen

 

Om haer' bevalligheyd) geen' amber-geuren rijsen,

 

Niet schier als op een' sprong of in seer korten tijd,

 

Tot sijner vrienden vreugd, tot sijner hat'ren spijt,

 

En tot verwondering van kleenen en van grooten,

 

Sijn' ouder Susteren, sijn' frisscher' Speelgenooten

+ Danaeum vide lib. 1. Polit. Christ.

+ Acosta lib. 4. cap. 6.

[p. 21]

 

Verr over 't hoofd gegroeyt, en wijd gestapt voorby,

 

Sou wel in ruym begrip, als tal van burgery;

 

Sulcx dat die brave Stad thans uytsteekt onder velen

 

(So Maroos veld-schalmey van⁽²⁾ Roomen plag te spelen)

 

Als onder 't struyk-gewasch cypres of ceder-stam?

 

En wat 's hier d' oorsaek af? 't is dat mijn Amsteldam

 

Tot Zeevaert, koop-bedrijf, tot rijcken handel plegen

 

En lieflijck geld-gewin is wonder wel gelegen.

 

Wat heeft dit⁽³⁾ menigten naer Hollands rijcken strand

 

Getrocken en getoont, die in hunn vaderland

 

By elssen, weefgetouw, by naelde, schaer en garen,

 

By seyssen, schup en ploeg niet mans genoeg en waren

 

Ter winste van droog brood, en hier nu boud en stout

 

Tot aen de kneukels toe gaen weyden in myn goud!

 

Vrywilliglyck nochtans word dit van my beleden,

 

Dat van dien Masten-grond, dat van die Stad der Steden

 

De wasdom niet zoo seer aen mijn beleyd en staet,

 

Als wel aen 't wijs beleyd van haren wyzen Raed,

 

Die voor den vreemdeling noyt poorten heeft gesloten,

 

Maer hem onthaelt, omhelst als eyge landsgenooten;

 

Die als een' staetpest oock gewetens-dwang verfoeyt,

 

En sijnen Godsdienst elck laet plegen ongemoeyt.

 

'T is hope dan van winst, die menschen t'samentrecken

 

En t'samen houden kan, en, waer die gaet vertrecken,

 

Hoe goed het land oock zy, hoe lieffelijck de lucht,

 

Daer set ghy 't neffens haer oock staensvoets op de vlucht;

 

Daer staen de Stede doodsch, de stroomen onbevaren,

 

De straten zonder volck, de merckten sonder waeren;

 

Daer packt sich elck van daen, gelijck als luysen muys,

 

Van eenen dooden romp, uyt een bouvallig huys:

 

'K en hoef geen' hulck vol praets om u dit aen te duyden;

 

Het Vriesche Staveren en 't arme Zeeusch Armuyden

(2) Haectantum alias inter caput extulit urbs.
Quantum lenta solent inter viburna cupressi. VIR. ECLOG. 1.

(3) Quam multos patria elicuit Lutrius ille Deus! Lip. Const. cap. 11.

[p. 22]

 

Die geven met de daed u hier af vol bescheyd,

 

En waer de daed betuygt, waer toe daer veel geseyt?

 

⁺ Dan 't is my niet genoeg bey Stad en Staet te stichten,

 

Ick setse met mijn' munt oock hecht op hunn' gewrichten,

 

En geef dien lichamen^[1] bewegen, geest en kracht;

 

En schoon een Stoische School dit maer voor praet en acht,

 

Een^[2] Cato my den naem van Staetpest toe derf byten,

 

Een stuursche^[3] Seneca my voor de schenen smyten

 

Dat Stad en Staet door my gescheurt word en verdeelt?

 

'T en doet my gants geen seer; 'k ben daer al op vereelt,

 

En hou 't met^[4] Muciaen, die rondelyk myn' schyven

 

Voor Senuw-banden houd die Staet en Steden styven,

 

En waerlyk met goed recht: want hoe? en is 't geen geld,

 

Waer met men oorlog voert, waer met men woest geweld

 

Of af keert of bestoot, waer met men sijn' vyanden

 

Of van sijn' stranden houd, of toevaert op hunn' stranden,

 

Waer met men vrede koopt, en 'tvier des oorlogs bluscht,

 

Waer met men handel drijft op Oost en Westerkust,

 

Waer met men vrienden wint, en haters weet te krencken,

 

Waer met men 't all' verricht? maer moog'lyk sult ghy dencken,

 

Dat dit het geld veel meer als my te dancken zy,

 

Maer, mannen broeders, 't geld wie gaêrt dat sonder my?

 

Wie sonder Sucht tot Geld? o, soo ghy maer de Steden

 

En Staten met gemerck een weynig gaet deurtreden,

 

Ghy sult wel haest verstaen en sonder lang beduyd,

 

Dat ick de Segsvrou ben in alle raedsbesluyt.

 

Dat all wat aenslag heet by Koningen en Grooten

 

Op insicht tot gewin en voordeel word besloten,

 

Op insicht tot gewin en voordeel uytgevoert,

 

Wat glimp, wat tytel-toy het oock in 't voorhoofd voert.

+ En doetse bestaen.

[1] Comme par la resolution ou le retirement des nerfs le corps physique est quelque fois prive de mouvement & de sentiment, aussi le politique sans argent ne se peut remuer ny soustenir. MATH. in Seian.

[2] Cato apud LIV.

[3] Societatem avaritia distraxit. SEN. Epist. 90.

[4] Apud dion, in Verp.

[p. 23]

 

Waer toe veel tijds verquist met overtollig praten?

 

Het heyl van 't algemeen is 't opperwit der Staten,

 

En (naer den overslag selfs van den^[1] Stagirijt)

 

Wat wil dat anders zijn als 't algemeen profyt?

 

Tot dus verr heb ick u ten deele laten hooren,⁺

 

Wat nut, wat heyl uyt my den menschen word geboren,

 

En sal des in 't vervolg u hooren doen noch meer.

 

Staet ons nu oock te sien, wat glory, glans en eer

 

U uyt vrou Geldsucht komt en haere Munt geresen.

 

Ick hebbe stracx gesegt, en (meen ick) klaer bewesen,

 

Dat ick op 't klateren, op 't klincken van myn goud

 

De volcken heb versaemt, de Staten heb gebout:

 

Maer dat's noch niet genoeg, 't en zy sy oock door orden

 

En door der wetten toom in tucht gehouden worden,

 

En wysselyk gestiert ten nutten van 't gemeen:

 

Want, Hoorders, sonder dat, wat souden Staten, Steên

 

En Ryken anders zyn (dus vraegt^[2] hy, die de vesten

 

Verdedigt van Gods Stad) als groote plonder-nesten?

 

En waerelyk myn volck is al een vreemd gebroed;

 

'T en soude (al seg ick 't self) hier toe niet al te goed,

 

Niet al te nau geset, noch veel zyn te vertrouwen:

 

'T is dan noodsakelyk om ongemak te schouwen,

 

Dat luyden 't roer van Staet in handen werd gestelt,

 

Die met gesag bekleed en wettelyk geweld

 

Den roofsucht breydelen, een ieder 't sijn verschaffen,

 

En 't weldoen vorderen met^[3] loonen en met straffen.

 

Maer welcke roeptmen doch tot soo verheven trap?

 

De beste van den Staet, het puyck der burgerschap:

 

En welcke zyn doch die? zyn 't niet de best-gestelde,

 

^[4] De rijkste van besit, de machtigste van gelde?

[1] Aristot. 3. Pol. c. 4.

+ De Geldsucht verschaft eere en achtbaerheyd.

[2] Maxima regna absque ordine justitiae quid aliud sunt quam magna latrocinia? AUG. de Civ. Dei lib. cap.

[3] Fundamenta rerum pub. praemia & poenae. SOLON.

[4] Divites laudant & admirantut & ad Magistratus evehunt, pauperes vero dispiciunt. PLATO de REP. 8.

[p. 24]

 

Daer hoort ghy albereets slechs in een woort of dry,

 

Dat wy mijn' munte en ick, alleene (seg ick) wy

 

De lieden met den rock der achtbaerheyd bedecken,

 

Tot ampten vorderen, en aen het staet-roer trecken:

 

En schoomen^[5] 't roer eens schïps den genen toevertrout,

 

Niet die den buydel stijf van silver heeft en goud,

 

Maer die bedreven is op kusten, streken, stroomen,

 

't En word ontrent den staet niets eens soo nau genomen.

 

Dat zommige verstaen, dat met den soeten last

 

Van land-bestier de rug des rijcken word belast,

 

Om dat hy min quansuijs na giften gijlt en gaven,

 

Dienvolgens men sich laet verblinden en verslaven,

 

Als^[6] iemand die niet wel met mijnen Plutus staet,

 

Is louter kinderklap, is niet als hennepraet.

 

Hoe? heb ick in 't begin u niet rond uyt doen hooren,

 

Dat ick uyt overvloed geteelt ben en geboren?

 

Gelooft my, Hoorderen, het gaet soo 't spreekwoort leert,

 

^[7] Hoe dat de droes meer heeft, hoe dat hy meer begeert.

 

Die voorstel heeft dan niets of luttel te beduyên.

 

Maer 't zijn^[8] mijn' daeldereren die u op 't kusten kruyen,

 

Mijn' ronde schijven zijn 't waer op ghy soet en sacht

 

Ten staetbestiere rolt, en die alleen meer kracht

 

Inhouden om een' man gesag te doen gewinnen,

 

Als Pallas, als Parnas met all' sijn Kunstgodinnen.

 

'T is waer, en ick belij 't, dat wel na desen voet,

 

Een^[9] Midas nu en dan of een wat grof van bloed

 

Op 't kussen klav'ren komt, of aen het Staetroer rollen;

 

⁺ Maer wat's daer aen verbeurt? keurt niet de * Griek de bollen

[5] PLATO ibidem.

[6] Quod quasi impossible sit qui egenus existat, eum bene Magistratum gerere, aut quietem optate. ARIST.
Neutrum mihi mitti placet, quia alter nihil habet, alteri nihil est Satis: ait Scip. AEmil. de Cota & Galba apud Val. Maxim. lib. 6 cap. 4.

[7] Tout homme pecunie ux est avaricieux a mongre MONTAING.

[8] Quae Magistratus & judices facit, pecunia. SEN. Epist. 115.

[9] Ignari Sophiae, crassique cerebri
Sceptra tenent, praesunt populis, &c. MAR. PAL. 6.

+ Thucijdides. lib 3.

[p. 25]

 

Gebacken en gevormt uyt deeg niet al te sijn.

 

^[10] veel nutter noodiger en dienstiger te zijn

 

Tot loffelijck bestier van volkeren en landen,

 

Als die deurslepe, spitse en dertele verstanden?

 

En sijn ontsich oock niet, gesag en achtbaerheyd

 

Als kroonen op het hoofd' van luyden, daer 't beleyd

 

Van Stad op Staet op rust? ja troonen, kroonen staven,

 

Niet lout're moolicken, ontluystert van die gaven?

 

En om by 't volcxken die te queken of te voên,

 

Wat heeft een geldrijck man met wetenschap te doen?

 

Wat legt hem aen de deugd? voorwaer den braven lieden

 

Gekoren tot bewint, geboren tot gebieden,

 

Is vry iet anders nut, ten minsten ietwes meer

 

Als wijsheyd of als deugd, soo verre sy in eer,

 

En achtbaerheyd, gesag en aensien willen leven,

 

En hunn' geboden klem by d'ondersaten geven.

 

Wat glans heeft doch de deugd by 't roekeloos gemeen?

 

Wat sucht door draegt' et graen de wijsheyd toe? gants geen';

 

't En kent die dingen niet; 't is al te plomp van aerde;

 

Derhalven houd'et oock van kleene of geene waerde

 

De geesten die daer met besprengt zijn of bedout:

 

Mijn geld in tegendeel, mijn silver en rood goud

 

Erkent'et op een prick; het siet de glinsteringen,

 

Het voelt, het smaekt'et soet van soo gewenschte dingen;

 

Het weet dat staet besit, buyk-wellust, kleeder-pracht,

 

Die 't doch alleen besint; alleen voor goed'ren acht,

 

Veyl staen voor myne munt, met geld zijn te gewinnen;

 

Dieswegen 't jankt naer 't geld uyt all' sijn' ziel en sinnen,

 

En draegt een' geldrijck' man, wiens borse veel vermag,

 

Een meer als menschelijck ja goddelijck ontsag.

 

Kortom en met een woord: laet iemand noch soo duyster

 

Van wijsheyd zyn en deugd, myn' munte geeft hem luyster

 

En aensien by 't gemeen; soo iemand oock met deugd

 

En wijsheyd is begaeft, en boven dien de vreugd

[10] Hebetiores quam acutiores ut plurimum melius Rempub. administrare multis creditum est. TAC.

[p. 26]

 

Geniet van wel te staen met myn' gewilde schyven,

 

Wat sal een sulcken man niet weten door te drijven?

 

Gemerckt een wyze deugd gestijft met edel goud

 

Een' wonderlycke kracht van majesteyt ontvouwt.

 

Waerom 't (myns oordeels) ook der Godheyd raedsaem dochte,

 

Doen Salomon aen haer een' wyzen geest versochten,

 

Dat sy hem nevens dien oock macht van rijckdom gaf,

 

Op dat hy namelyck den Koninglycken staf

 

Met des te meer gesags en majesteyts mocht swieren:

 

Sy wiste wel dat goud de wysheyd moet vercieren;

 

En datze sonder goud noch klem en heeft noch kracht,

 

Noch glans en heeft noch glimp by 't menschelyck geslacht.

 

Is iemand oock belust op^[1] Adel, Ridderschappen,

 

Of Doctor-tytelen, hy sald'er eer toe stappen

 

Door 't geld als door de deugd; de deugde swoegt en hygt,

 

En heeft veel jaren werck, eer sy ten eer-top stygt;

 

Myn geld in tegendeel kan korte mijlen maken.

 

Voorwaer aen tytelen of teekenen te raken

 

Van eere door myn' munt, is dat niet ruym soo soet,

 

Als moeyelyck door sweet, of wreedelyck door bloed?

 

Doch hebben niet alleen wel hertelyck te dancken

 

De groote Meesteren soo my als mynen Mancken,

 

Voor hunnen glory-glans, gesag en achtbaerheyd:

 

Maer 't gaet alom al mê gelyck de Dichter seyt:

 

^[2] Naer 't inhoud uwer kas sal uw' geachtheyd wesen.

 

^[3] Alom word ieder man na sijn besit gepresen;

 

Heeft ieder soo veel eers, als hy ducaten telt;

 

Glimt ieder na sijn goud; geld ieder na sijn geld.

 

Men mag met bloot gelaet of uyt bedwang de gryzen

 

En wysen nu en dan wat schijn eers gaen bewysen;

 

Maer d' eer den fockeren of rijckerden verleent

 

Komt uyt het merg der ziel, word hertelyck gemeent.

 

Choroeben, buffelen, ja schandelycke boeven,

[1] Schimlig geld maekt edel.

[2] Quia tanti, quantum habeas, SIS. HOR.

[3] Ubique tanti quisque, quantum habuit, suit. Ex EURIP. apud SEN. Epist. 115.

[p. 27]

 

Soo 't mynen Pluto lust hun vriendelyck te toeven,

 

Syn overal ontsien, verwondert en geëert;

 

De geen in tegendeel, diesijne gunst ontbeert,

 

Hoe wys hy zy en vroom, word overal verspogen,

 

En siet noyt hoofd ontdeckt, noyt knie voor sich gebogen.

 

Het zy men bruyloft houd, 't zy gastmael of banket,

 

Een geldryk man word eerst, word boven aengeset,

 

En pronkt aen 't hooger end, van waer men all sijn kouten,

 

Hoe spottelyk en slecht, hoe sot en ongesouten,

 

Met soo veel aendachts hoort, soo veel verwonderings,

 

Als^[4] Didoos disch 't verhael des Troyschen Vluchtelings:

 

Den geldeloosen bloed dien wystmen na beneden,

 

^[5] Dien schuift men in een' hoek, van waer^[6] sijn wijse reden,

 

Hoe konstelyk beleyd, hoe vol van grond en slot,

 

Of niet en word gehoort, of schamper uytgespot.⁺

 

All 't andere gediert waerdeertmen na de seden

 

Van sijn gemoed of geest, ten minsten na sijn' leden,

 

Terwyl de mensch alleen (o wonderlycke kracht

 

Van my en myne munt!) geacht word of veracht

 

Slechs na d'uytwendige, na d'om hem staende dingen.

 

^[7] 'tPaerd looftmen om sijn' form, sijn rennen, draven, springen,

 

Niet om sijn' gulden toom of sadel ryk van toy;

 

Den Vogel om sijn keel, niet om sijn ebbe koy;

 

Den hond om sijn vernuft, niet om sijn' hals-cieraden:

 

Maer mensch treckt all' sijn eer van sijn gegelde laden,

 

Van buydelen wel stijf gedaeldert en gekroont,

 

Van 't kleed waer in hy steekt, van 't huys waer in hy woont:

 

Hier door is 't dat een man sich aensien moet verwecken,

 

En, Mannen, niet alleen by kinders, vrouwen, gecken,

[4] Conticuere omnes, intentique ora tenebant.
Inde toto pates, &c. VIRG.

[5] Pauper ubique jacet. OVID.

[6] Chi non ha, non sa.

+ Eccl. cap. 9. v. 16.

[7] Id in quoque optimum est cui nascitur. SEN. Ep. 76.
Eo quodque laudatur, cui comparatur, quod illi proprium est. Id. ibid.
Voluciem.
Sic laudamus equum. JUV, Sat. 8.

[p. 28]

 

Maer by de wijsen self of die voor wyzen gaen;

 

Die, schoonse my wel streng met pen en tonge slaen,

 

En op den rijckdom smaén; nochtans met heele troepen

 

Geduurig hengelen ontrent der rijcken stoepen,

 

Der rycken dorpelen betreden dag op dag,

 

Den rijcken niet en biên als ootmoed en ontsag,

 

En met veel lofsgetuyts hunn' penne-kladderyen

 

Den rijcken fockeren opofferen en wyen,

 

Om van den rijckdom glans te trecken op hunn schrift,

 

Of liever in hunn' borse een goede rijcke gift.

 

Mocht dan^[1] Simonides de wijsen voor de rijcken

 

Niet wel met dubbel recht de lof-vlag heeten strijcken?

 

Wat dunkt u? blyckt oock niet by 't geen ick heb gemeld,

 

Dat geld geen wijsheyd hoeft, maer wijsheyt macht van geld

 

Van doen heeft, om by 't volck in eere en gunst te bloeyen?

 

Derhalven hoeven sich mijn' fockers niet te moeyen,

 

Om aensien op te doen, met letter suffery,

 

Noch toe te gaen om eer de Susters drymael dry:

 

Neen, mannen broêrs, laet bloeds, wiens buydels noyt bedyen,

 

De Musen troetelen, de vrye kunsten vryen,

 

De sterren gade slaen en tellen over-nacht:

 

Maer ghy, siet dat ghy slechs uw' schraepkunst wel betracht,

 

En wackerlijck (hoe 't ga) by 't tellen maeckt te blijven

 

Van uwe daelderen en schitterende schijven:

 

Want als ghy maer dien greep de Telkunst af en leert,

 

Dat ghy gestadelijck wel bytelt, wel vermeert,

 

En boven dien wel vast den regel hebt van dryen

 

Van dapper grabbelen, bewaren en bedyen,

 

Het zy dan slincks of rechts, daer ligt my weynig aen;

 

Soo sult ghy niet alleen voor wijse luyden gaen,

 

Maer by 't gemeen alom als goden zijn verheven,

 

En wyd all 't letter-volck in eer te boven streven.

[1] Simonides rogatus ab Hieronis conjuge, utrum sapientes Praestarent an divites; divites respondit, cum sapientes semper prae foribus divitum conspiciuntur. VOSS. INST. ORAT. lib. 2.

[p. 29]

 

En die oock door een and're of hoog're wijsheyd tracht

 

Voor geestrijck deur te gaen, voor wijs en wel-bedacht,

 

Of wel deur d'enge deur der ware wetenschappen

 

In 't ruym-gebout Paleys der eere meent te stappen,

 

Of endelijck door deugd steekt na den glory krans,

 

Treck naer Utopiën: want hier en is geen' kans.

 

Doch soo mijn fockeren sich somtijds oock bevlijten

 

Om uyt hunn' herssenen wat op 't papier te smijten;

 

Eer kan hun niet ontstaen, al heeft'et geur noch sout;

 

Dewijl 't all glinst'ren moet, wat voortkomt uyt het goud.

 

Schoon hunne vindingen maer lompen zijn, maer leuren;

 

Elck salse voor iet hoogs, iet overvliegends keuren;

 

Terwijl de Phenix-pen van een' beroyden bloed

 

De keure nauwelijks opseylen kan van goed.

 

Is 't oock niet heel wat groots, dat selfs de rijcke steden

 

Hare ingeseten en met achtbaerheyd bekleeden,

 

Vooral haer liên van staet en kerckelijke liên?

 

Soo maekte Roomen eer sijn' Myter hooggesien,

 

En gaf hem glans en gloor by kleenen en by grooten,

 

Sulcx dat hy wierd geviert van all' sijn' Amptgenooten;

 

Niet dat hy meer gebieds, meer deugds of jaren had,

 

Maer om de macht en pracht en Majesteyt dier stad:

 

^[2] Want wat te Roomen wierd tot eenig ampt genomen,

 

Trock roem en achtbaerheyd van 't geld-en roem-rijck Roomen;

 

En dit is 't, mannen, dit (het dient rond uyt verklaert)

 

't Welck dien Kabouter eerst geholpen heeft te paerd.

 

Siet daer, mijn' Hoorderen, wat ick en mijne schijven

 

Vermogen, om uwe eer te vord'ren en te stijven;

 

Ick meen die guldene eer, die uyt den goude vloeyt,

 

Niet d'eere die ons deugd of wijsheyd baert en broeyt;

 

Neen, die en lust u niet: want wie doch van u allen

 

Sou thans een stuyverken aen sulck' een eer vermallen?

 

Wie van u allen schopt, wanneer hem hoop ontmoet

 

Slechs van een' vuyst vol winst, die eer niet met den voet?

[2] Aug. in quest. sup. vet. & nov. Testament. quest. 101.

[p. 30]

 

Als ghy uw' kofferen en kisten vol meugt stouwen,

 

⁽¹⁾ 't Gerucht kall dan soo 't wil, ghy kunt'et all verdouwen;

 

En speelt in all uw doen gelyck Vespasiaen:

 

⁽²⁾ De wind van winst riekt soet, 't zy waer hy waeyt van daen.

 

En by myn' bors! ghy doet als luyden van verstande:

 

Want geldeloos te zyn, is schande boven schande,

 

En stinckt voor alle' man, gelyck ick heb gemeld.

 

Ja selfs voor recht (soo 't schynt) ofrechtbanck geld myn geld

 

Vry meer als eer ontstaan uyt deugd of goede seden:

 

Want die hunns naesten faem vertrappen en vertreden

 

Met tonge, penne, daed of met oneerlyk spel,

 

Kastijtmen lichtkens wech of immers niet aen 't vel:

 

Maer die sich aen myn geld, myn edel goud vertasten,

 

Die gaetmen daer te keer met boeyen, roeyen, basten,

 

Ja heyl geschied hun noch, soo 't graf hun word vergunt.

 

En, hoorderen, is 't vreemd? men weet'er dat myn' munt

 

Uyt rijck en dier metael, uyt stoffen word gedreven

 

Vast, vattelyck en nut voor 't menschelyke leven,

 

Daer d'eer in tegendeel, 't zy waer uyt oock ontstaen,

 

Maer klanck, maer los gerucht, maer wind en is en waen.

 

⁺ Veel van het lijfsvermaek te snorken en te snoeven,

 

Waer met myn' munte en ick u troetelen en toeven,

 

Is niet de pyne waerd, gemerckt ghy tasten kunt,

 

Dat all wat lust verschaft, verschaft word door mijn' munt.

 

Ick roere slechs een woord van 't sonderling vermaken,

 

Waer met uw geest door 't sien, door 't rammelen en 't raken

 

Van myne lieve munt, verquickt word en gevoed,

 

By Plutus! een vermaek soo uytermaten soet,

 

⁽³⁾ Dat ghy daer door vergeet, ja 't steken voelt verlichten

 

Van tand-van lenden-pijn, van rampen, krampen, gichten.

(1) Populus me sibilat, at mihi plaudo, simul ac nunc mos contemplor in arca. HOR. Serm. 1.

(2) Lucri bonus est odor ex te
Qualibet. JUV. Sat. 14.

+ Oock vreugde vermaek en wellust.

(3) Van sekeren Kononik te Worms word vertelt, dat hy in 't hevigste van sijne gichtpijne een deel goude penningen doende uytstorten in een becken, en in deselve met sijn handen woelende, aldus verlichtinge meende te gevoelen.

[p. 31]

 

Als ghy mijn' goude munt met volle vuysten vat,

 

Ha linckeren! wat lust, wat siel vermaeck is dat!

 

O dan, dan bolt'et u te wonder in uw' kruynen,

 

Dan zijt ghy in uw' schick: dan gaet ghy in grasduynen;

 

O (roept uw herte dan) wat raking streelt soo soet,

 

Als 't raken van dit glad, dit glinsterende goed?

 

⁽¹⁾ Wat Belvidere mag by ditte zijn verleken?

 

Voorwaer Arions luyt en malsse vedel-streken

 

Sijn by dees' rammeling niet als geruysch van stroo,

 

Geslagen van den wind. Wat segt ghy? is 't niet soo?

 

Maer laet ons eenmael oock ten Kunsten-berge treden,⁺

 

En sien, of ick soo sot, soo bot en onbesneden,

 

Soo letter-hatig ben, gelijckmen snapt en snoeft,

 

En of (als Flaccus meent)⁽²⁾ mijn volcxken nies kruyt hoeft.

 

Dat in 't begin de nood veel saken dê deurgronden,

 

Dat vrou nieusgierigheyd en weet-sucht kunsten vonden,

 

Dat oock de dertelheyd hier in wat heeft gedaen,

 

Ja selve 't wild geval, word van my toegestaen:

 

Maer dat ick velen oock wat levens heb gegeven,

 

Of immers d'oeffening van allen hou by leven,

 

En allen volgens dien bewaer voor Lethes grond,

 

Heeft nau bewijs van doen, 't gaept als een ovenmond:

 

Want segt (om van de rouste of groofste te beginnen,⁺

 

Doch nutste soo voor staet als borger-huysgesinnen)

 

Waerom word Handwerck doch geleert en aengegaen?

 

Waerom het sickel-mes door gras gejaegt en graen?

 

Waerom het stael gebeukt, de wol en 't vlas geweven?

 

Waerom de ploeg door 't land, de bijl door 't hout gedreven?

 

Is 't om vermaek, om lust, om lof of lauwerkroon?

 

Geensins, toehoorderen, 't geschied om winst, om loon:

 

Dit eyscht de reden oock, dit willen⁽³⁾ d'ordeningen

 

By Gode self gestelt den menschelijcken dingen;

(1) Mihi plaudo, simulac nummos contemplor in arca. HOR.

+ Sy roemt sich vorderesse van kunsten en wetenschappen.

(2) Danda est ellebori multo pars maxima avaris. HOR. SER. 2.

+ Van Handwercken:

(3) d Arbeyder is sijns loons waerdig. Luc. 10.7. 2 Tim. 5, 18. oock Lev. 19.13.

[p. 32]

 

Die daerom staet en lot gemaekt heeft ongelijck,

 

En met bescheydenheyd in arm verdeelt en rijck,

 

Op dat de rijcke man des armen kracht en kunste,

 

En d'arme wederom des rijcken geld en gunste

 

Staeg hebbende van nood om nood t' ontgaen en pyn,

 

d'Een d'ander dienstig, nut en vorderlijck mocht zyn;

 

En op dat alle fraeye en landnutte oeffeningen

 

Geduuriglijck in treyn, noyt buyten swang en gingen,

 

En all wat dient gedaen, versorgt wierd en verrecht:

 

Want sonder desen nood den menschen opgelegt

 

Laeg schuur en soldering eerlange sonder waren,

 

De beemden onbebout, de stroomen onbevaren,

 

Stond bijl en beytel stil, verflaeude 't aenbeeld-spel,

 

Liep alle nutte kunst en ambacht in bordel;

 

Waer-op dan oock eerlang noodwendig souden sneven

 

Uw heyl, vermaeck, gemack, ja self uw aller leven.

 

Maer licht, dat uwer een niet al te plat noch slecht

 

Uyt desen kout besluyt, en by sich selven segt,

 

Dat Ambachslieden dan in 't voorslaen hunner wercken

 

Soo seer niet op het geld, als wel op noodruft mercken,

 

En om hunn' tanden wil hunn' handen laten gaen,

 

En meer na vollen buyck als vollen buydel staen.

 

'k En wil dit, Hoorderen, al-uyt niet tegenspreken;

 

Ick kenne dat de nood hand uyt de mou leert steken;

 

Ick wete dat gebreck tot arbeyd perst en prest:

 

Maer mits gebreck en nood bequaemst, gereedst en best

 

Ontgaen word door mijn geld, 't welk tot gerief sijns Heeren

 

Als een Vertumnus sich in alles kan verkeeren,

 

In kost, in kleederen, in huysraed, huys en hof;

 

Sulcx dat de geen die 't heeft van all 's heeft in een' stof:

 

Wie kan dan loochenen, dat ick benevens 't dringen

 

Des noods, oock 't mijne doe tot d' Ambachts oeffeningen;

 

En dat het Ambachtsvolck of 't slavende gemeen

 

Het geld, soo niet om 't geld, ten minsten mint om 't geen,

 

⁺ 'T welck in en om het lijf word voor mijn geld verkregen?

 

Ick scheyde hier af, en wensch d'Handwercken heyl en segen,

+ Van Koophandel;

[p. 33]

 

En laetse sweeten elck slechs om sijn daegelijcksch brood,

 

Dewijl sy in getal soo endeloos en groot

 

Als 's levens cierselen en syn noodwendigheden,

 

Vereijschen souden schier een' endeloose reden,

 

En trê twee Kunsten toe by my in hooger gunst,

 

Te weten, Koopbedrijf en nutte Zeevaert kunst;

 

Die schoonse wel niet veel van d'ambachten verschillen,

 

Den buijdel even wel vry meer en eer doen swillen;

 

Die ick soo noodig oock, soo nut en heijlsaem sie

 

Voor 't menschelijck geslacht, als eenige van die;

 

Die niet alleenelyck all' d'ander' doen beklijven,

 

Maer oock de lendenen van gansche Staten stijven,

 

Ja Koningen hunn' kroon doen sluyten om hunn' kruyn:

 

En sweere by Mercuur, en sweere by Neptuyn,

 

Dat boven al aen my 't bestier staet van die beyde,

 

Dat ick de koopen sluit, de kielen t'zee geleyde,

 

En van mijn' wackerheid bey Vaert en Handel hangt:

 

Want, Mannen, wat voor eerst uw Koop-bedryf belangt?

 

Wie is 'er doch belust op koopen of verkoopen,

 

Als hem geen' duisenden daer uyt en staen te hopen?

 

Wie sluit sijn pakhuys op om winstkens voor den nood?

 

Wie rust'er Schepen uyt alleen om daegelijcksch brood;

 

Wie treedt'er na de Borse om slechs een' hand vol schijven

 

Te trecken in sijn' bors? neen, neen, 't heet Handel-drijven,

 

Wanneermen kofferen en kisten propt vol geld,

 

'T een pack op 't ander tast, en 't goud by tonnen telt.

 

Een Handelaer van my rechtschapen aengedreven

 

Leeft om te gaderen, en gaêrt niet om te leven;

 

En heeft daer streken op en treken sonder tal,

 

Dier ick wel vele weet, maer geen' oyt melden sal:

 

En dat ghy, mannen broêrs, soud uwen handel drijven

 

Uyt sucht om nagebuur of naesten te gerijven

 

Van 't geen hem noodig is, maekt dat uw' gansen vroed.

 

De Stad soo prat gebout op Y en Amstel-vloed,

 

Die heden 't packhuys is van alle 's Werelds waren,

 

Weet beter, Hoorderen; en mag met recht verklaren,

[p. 34]

 

Dat Oost, West, Zuyd en Noord haer wel van all's bestelt,

 

Maer niet uyt sucht tot haer, maer tot haer machtig geld.

 

Dat Asiën haer laet met heele vloten halen

 

Sijn kruyden mild van geur, sijn' steenen rijck van stralen,

 

Dat haer America sijn' suyk'ren maekt gemeen,

 

Dat haer Afrijcke stiert sijn goud en elpenbeen,

 

Dat haer Europe send sijn' fruyten, granen, wijnen,

 

Syn wollen, vlas en wasch, sijn' fulpen en satijnen,

 

En wat' et nuts of soets in water queekt of veld,

 

Is niet uyt sucht tot haer, maer tot haer machtig geld;

 

Die sucht doet haer gerucht all 't aerdijck oversweven,

 

Die maekt den Amstel-vliet gesien en hoog-verheven

 

By alles wat'er word beschenen van de Son,

 

By Nijl en Nigerstroom, by Donau en by Don;

 

En doet hem veel meer gouds toevoeren bey' sijn' randen,

 

Als Tagus en Pactool oyt rolden aen hunn' stranden;

 

Ja sweven op die sucht sijn' seylen nimmer moê

 

Door all' de Cirk'len heen tot aen de polen toe.

 

Dat hy de Koopmerkt dan bespoelt van gantsch Europe,

 

Dat hy sijn winst soo hoog siet vloeyen als sijn' hope,

 

Dat hy in schat, in pracht, in weelde en leckerny

 

Tot over d'ooren swemt daer voor bedanck hy my.

 

⁺ Het Koopbedryf dan staende (als blykt) aen mijn bedryven,

 

Soo doe ick by gevolg oock overende blyven

 

De nutte Zeevaert-kunst, als die geen kleen geryf

 

Ja 't groote wercktuyg is van 't groote koopbedryf.

 

Men gaet (gelyck gy weet) op Zee niet spelen varen;

 

Men werpt uyt lust sich niet in d'armen van de baren;

 

Niet om wat adems oock te scheppen of wat lucht;

 

Oock niet, Toehoorderen, uyt yver of uyt sucht

 

Om 't Christelyck Geloof all't aerdryck door te spreyden,

 

En dat kleynood gemeen te maken aen den Heyden,

 

Gelyck by d'Ouderen wel eertyds is gedaen;

 

Die yver is al koud, al dood, al lang vergaen.

 

Men geeft sich oock niet t'Scheep om van uytheemsche palen

 

Uytheemsche wetenschap of letteren te halen,

+ Van Zeevaert.

[p. 35]

 

Als eer Pythagoras, als Thales oock wel eer,

 

Als Solon, Plato plag en sulcke suffers meer:

 

Neen, neen, men weet'er thans wat anders uyt te slepen:

 

Men laed nu en bevracht met goede waer syn Schepen,

 

Waer, die goed geld, goed goud, goed silver voert te kas.

 

Men gaet met inlandsch oeften buytenlandsch gewas.

 

Van 't een in 't ander land, ja, om de winst te stijven,

 

Van 't eene Werelds-deel in 't ander overdryven,

 

En dat gewisselyck (naer ick het gryp en acht)

 

Tot onuytspreeklyck heyl van 't menschelyk geslacht:

 

Want mits dat alle land niet alle vrucht kan queken;

 

'T een overvloeyt van 't geen, dat 't ander komt t'ontbreken;

 

⁽¹⁾ 'T een graen teelt, 't ander wyn; 't een suyker, 't ander sout;

 

'T een syde, 't ander vlas; 't een yser, 't ander hout;

 

En dat dienvolgens 't een, om ongemack t'ontvluchten,

 

Geduuriglyck vereyscht des anders ackervruchten:

 

Wat middel kan dien nood soo mildelyck vergoên,

 

En alle land van all's als overvloeyen doen,

 

Ja maken tot een' merkt van allerhande waren,

 

Als 't bouwen van de zee, als 't ploegen van de baren?

 

De nutte zeebouw is 't, die ryckelyck all 't geen,

 

Dat ieder eygen heeft, aen allen maeckt gemeen;

 

De kiel is 't, die den ploeg en landbouw doet beklijven,

 

En hem syn sweet vergoed met macht van goude schyven.

 

Wat dunkt u, Hoorderen? die aen de vordering

 

Van een soo heijlsame ja heylige Oeffening

 

De hand houd, is die niet tiendubbel waerd gepresen,

 

Ja soude ick (dunckt u?) 't spoor al ver te buyten wesen,

 

Soo ick den vond der selve oock aen my lenen liet?

 

Is 't dat ghy nu en dan maer slechts ter loops doorsiet,

 

Het geen ons d'Oudheyd meld van d'ouste Waterhelden

 

En eerste ploegeren der Amphitritsche velden;

 

Ghy sult staensvoets verstaen, dat sucht tot soet gewin

 

Hunn' kielen van de ree geruckt heeft t'zeewaert in.

(1) Hic segetes, illic veniunt saelicius uvae, VIRG. 1. PEORG.

[p. 36]

 

Waerom heeft Tirus eer met riemen 't meir gesmeten?

 

Waerom Trinacrien, Carthago, Rhodes, Creten

 

Den mastboom opgerecht, Galey en Hulk gebout,

 

Doorlopen vloên en zeen, doorsworven soet en sout?

 

Alleenlyck, Hoorderen (dits d'antwoord der Kronijken)

 

Om sich by koopbedrijf en Zeevaert te verrijcken:

 

Alleenlijck om den oegst van 't overzeesche veld

 

Te slepen binnen 's wals, te maken tot goed geld.

 

Ja 't Rams-vlies (soomen segt) gedost met gulde vlocken,

 

't Welck Jason met sijn' maets na Colchos heest getrocken,

 

Wat wilde 't anders zyn als macht van goud, als buit

 

Of waer, die machtig was goed goud te lev'ren uyt?

 

Of wel wat geest men ons hier anders met te rieken,

 

Dan dat al van ouds tijds by Scijten en by Grieken

 

Het goud het edel goud de bruid was (dit staet vast)

 

Waerom men 't seyl-tapijt gehecht heeft aen den mast?

 

Heeft oock de wijse Vorst geen' vloten toe doen rusten

 

Na d'Ooster-Indiaensche of Afrikaensche kusten

 

(Gemerkt men een van tween voor 't mijn rijk Ophir houd)

 

Om goud te laên of waer soo waerd en goed als goud?

 

Sulcx dat niet duysterlijck hier uyt en is te vatten,

 

Dat sucht tot soet gewin, tot overzeesche schatten,

 

Het aller eerste schip gelockt heeft van de ree,

 

En 't aller eerste seil doen sweven overzee.

 

⁺Hier met laet ick de kiel de golven overspringen,

 

En koom tot statiger, tot stiller oeffeningen;

 

Ick tre de Kunsten toe, daer herssen, daer verstand,

 

Daer geest toe word vereijscht, ten minsten geest en hand;

 

En die ten meerendeele, om met wat grootser mijnen,

 

En met wat meer ontsichs voor 't volcxken te verschijnen,

 

Om haer kunst woordekens by haer in oud gebruik

 

Een' Griekschen mantel slaen of een' Latijnsche huik.

 

Wy hebben strax op zee getobbelt en gedreven;

 

'T is noodig van den vloed my na den gloed te geven,

 

En nu te doen verstaen, dat aen mijn' kloeken raed

 

De vaer-konst niet alleen, maer oock de Vier-konst staet:

+ Van de Vierkonst of Alcchymie;

[p. 37]

 

En ick en hoeve hier op geen lang bewijs te smeden;

 

Die konste self belijd, en heeft altyd beleden,

 

Dat sy vooral op my gegrond staet en gebout,

 

Ja roemt sich, datse sweet en staeg sich besig houd,

 

En oyt sich besig hiel met koken, stoken, blasen,

 

Ontrent haer' ovenen, smeltkroesen, gieters, glasen,

 

Om ick en weet waer uyt te puuren met haer vier

 

Dien vreemden Midas-steen, dat seldsaem Elixier,

 

'T welck machtig soude zijn (o wat gewenschter saken!)

 

'T onedeler metael tot edel goud te maken:

 

En schoonse buyten 't net tot noch toe heeft gevischt,

 

En om 't onseker goud het sekere verquist,

 

En all'haer' hoop verstookt aen asschen, roock en stancken:

 

⁽¹⁾ Soo heeftmen 't nietemin en haer en my te danken,

 

Dat ons haer' Oeffenaers een merckelijck getal

 

Van stucken fraey en nut opsnuften by geval;

 

En onder anderen ons wisten op te jagen

 

De solfer-blixemen en kopre donderslagen,

 

Ick meen kortouw en bus en buskruyt, en dat wis

 

Tot geen' geringe vreugd van onsen Heerschap dis;

 

Vermits op dat grof tuich, op die metalen vêlen

 

Onse aerdsche Jupiters soo wacker konnen spelen,

 

Dat thans sijn rijck daer door van borgers overvloeit,

 

En in dry eeuwen tijds veel meer is aengegroeit,

 

Als door all 't blixemen, all 't bulderen en baeren

 

Des hemelschen Jupijns in vijfmael duisend jaren:

 

Sulcx, dat men met goed recht voor vast houd en gelooft,

 

Dat hy 't was, die dien vond den Monick stiet in 't hoofd,

 

(Want die gekapte broêrs sijn veel al Geberisten)

 

Op datmen 't menschen-bloed wat ruymer mocht verquisten,

(1) Non inficior ex hac arte multa admodum egregia artificia ortum habere traxisseque originem. AGRYP. de VAN. SCIENT. cap. 90.

[p. 38]

 

Sijn Veerman wat meer wercks ontmoeten mocht op Stijx,

 

⁺ En hy sich schrijven mocht: Vermeerderaer des Rycks.

 

't Gevolg (mijns oordeels) eyscht, dat ick hier oock wat spreke

 

Van Heel-kunste, Artzeny en haer kockin d'Aphteke,

 

Herstelsteren voorwaer van uw' verflaeude kracht;

 

Die schoonse door den nood zyn in gebruyk gebragt,

 

En uyt de quellingen, de sieckten en de seeren,

 

Die 't lyf, en nevens 't lyf den geest niet selden deeren,

 

Ontstaen zijn en gebroeyt: door my nochtans alleen

 

Sich geven op de baen, sich houden op de been:

 

Want segt my eens, wat Artz sou 't bedde van de sieken

 

Oyt willen naderen, en hunnen waessem ricken?

 

Wat Doctor machtig zyn goedsmoeds en onbeducht

 

'T aenschouwen hunnen angst, t'aenhooren hunn gesucht?

 

Wie konnen sonder self te walgen en te braken,

 

Het geen hun afgaet, sien, ja roeren, rieken, raken,

 

Of noch iet ergers doen, gelyck als werd gepraet

 

Van hunnen Prins, hunn' God, hunn' groten Hippocraet,

 

'T en waer ick wackerlyck hier onder mede werckte,

 

Hun moed sprack in de borst, en hun het herte sterckte,

 

En hun voor elck besoeck, voor elcken gang goed geld,

 

Goed goud of silver wierd ten ruymsten toegetelt?

 

Wat stout Paracelsist soo stout, die op syn kranken

 

Sou proeve derven doen van syn vergifte dranken,

 

Hen stellen in de waeg van doods en levens stryd,

 

En spelen (alsmen segt) of dobbel of heel quyt.

 

'T en waer ick hem en vreese en wroegen dé vergeten,

 

En goed gewin by hem meer gold als goed geweten?

 

'T en is, myn' Hoorderen, 't en is, gelyck ghy siet,

 

De broederlycke sucht tot hunnen naesten niet;

 

'T en is 't medoogen niet der menschelycke pynen,

 

'T welck d' AEsculapien voor 't krankbed doet verschynen;

 

Neen, neen; 't geen hen daer treckt, is treck tot soet gewin;

 

Die gloeyt hun soo om 't hert, die gaet hun soo diep in,

+ Van de Geneeskunste,

[p. 39]

 

Dat sy noyt pen om niet in hunnen int en steken,

 

Noyt stap om niet en doen, noyt woord om niet en⁽¹⁾ spreken;

 

Die hielp dier Helden⁽²⁾ een' noyt met de siekten slaegs

 

Als om een eerlyck sold van vyftig kroonen 's daegs:

 

Ja trock een⁽³⁾ ander niet van synen sieken Koning

 

In luttel maenden tyds (vyf meen ick) een' beloning

 

Voor sijnen trotsen dienst, soo hoog, soo ongemeen,

 

Dat voor een' som soo groot myn rym-maet valt te kleen,

 

Behalven noch veel staets en voordeels daer beneven?

 

En soo wy ons wat diep in d'oudheyd wilden geven;

 

En de genesingen of curen sien, gedaen

 

By een' Erasistraet, Sertijn of Calpitaen,

 

Ghy sout'er duysenden sien tegens nederleggen.

 

Wat dunckt u, mannen broers? en magmen niet wel seggen

 

Dat vrou Geneeskunst noyt kael' oeffenaer en had,

 

En roepen op oud Roomsch: Galenus opes dat?

 

Wat heel-arts oock sou hand aen schorften slaen of seeren,⁺

 

Um' wonden meesteren, en suijveren uw' sweren,

 

'T en waer door 't soete loon de bitterheyd en 't roet

 

Van een soo walg'lijck werck een weynig wierd versoet,

 

'T en waer mijn daelderen den gaelschen geur der sappen,

 

Der smouten, olien, de plaesteren en pappen

 

Hem muscus schijnen deen, en 't kermende getier

 

Der teere lijderen, musijck van luyt of lier?

(1) Jacobus Sylvius Leser in de Geneeskonste te Parys was (segt men) soo versmacht gierig, dat hy onder twee of dry honderd toehoorderen geene twee en wilde dulden, die hem niet en hadden betaelt, maer deselve hier uytdryven, of andersins weygerde met desen voort te gaen; waer over hem noch by syn leven dit Grafschrift vereert wierde:
Sylvius hic situs est, gratis qui nil dedit unquam:
Mortuus & gratis quod legis ista, dolet.

(2) Petrus Apponius of (na de meninge van andere) Thaddeus Florentyn.

(3) Dese was Jaques Coctier Medicyn van Lodewyck XL die in vyf maenden tyds van synen Koning trock 54. duysend kroonen behalven noch veel ampten en voordeelen voor hem en voor de sijne, segt Commines.

+ Van Heelkunste.

[p. 40]

 

Met sage, vlam en vlim door been en vleesch te dringen,

 

Zyn somtijds noodige, maer ysselijcke dingen;

 

En die sich hand hoe kloeck noyt onderwinden sou,

 

'T en waerse wierd besprengt met mynen gulden dou.

 

Maer wie sou machtig zyn te stoven en te smeren

 

Uw soo besmettelijcke als vuyle Venus-seeren,

 

'T en waerick vreese en walg dê stuyven in de vlucht?

 

En dat tot uw groot heylen geen' geringe vrucht

 

Der Paeons van althans, die hunn' profijten heden

 

(O tijden al te snood! o walgelycke seden!)

 

In hunne buydelen niet min sien groeyen aen

 

Door Venus, als door Mars; door kussen, als door slaen;

 

En kanse sien tot winst by oorlog en by vrede.

 

Ghy speurt mijn macht oock hier, en hoe ghy u al mede

 

Niet weynig vind verplicht aen my en mijn bedrijf,

 

Ten opsicht van een gaef, een gaeu en wacker lijf.

 

⁺ Ick, die der Artzen pen kan vlug en gaende maken,

 

Help by gevolge mede het kook-fornijs aen 't blaken,

 

Den vijselstock aen werck, d'Aptheek vol luchts en geurs,

 

En haren Oeffenaer de dalers in de beurs;

 

Wiens ampt of ambacht is den raed tot daed te brengen,

 

En sijne simpelen voorsichtelijck te mengen

 

Nae 't voorschrift van den Artz, en na den eijsch der kunst;

 

En sulcx (ick prijst hem oock) en doet hy niet om sunst,

 

Maer om uw goud en gunst. Sijn kruyderen en droogen

 

Soo droog somtijds en dor, dat sy niet veel en doogen,

 

En maken niet alleen een opening in 't lyf,

 

Maer in de geldbors oock, al slootse noch soo stijf.

 

Ja 't geen hy leest en pluckt van wegen, weiden, velden,

 

En hem maer 't gaen en kost kan hy soo wel doen gelden,

 

Dat in 't gemeen van waer 't onmatig dier betaelt,

 

By spreekwoord word gesegt: 't is in d'Aptheek gehaelt.

 

⁺ Doch 't is my niet genoeg u 't leven te verlengen:

 

Ick doe al mede wat om u daer in te brengen,

 

En roep by barens nood een vroed en wacker wijf,

 

Die herssenen in 't hoofd en handen heeft aen 't lijf,

+ Van d'Aptheke;

+ Van 't Vroet vrouwenwerck;

[p. 41]

 

Die kunstig afgerecht op soo verhole saken

 

U blijde Vaderen en Moeders weet te maken,

 

En 't pramende verdriet des arbeyds licht en kort.

 

En schoon het selden hier aen hand of bystand schort,

 

En alle vroukens sich dies handels geerne moeyen,

 

Ja velen onder haer vermaeckt zijn met dat roeyen:

 

Het roer dient niet temin een' Vroede toevertrout,

 

Die met goed recht daer voor goed silver treckt en goud.

 

Genoeg hier afgesnorkt: ick laet de sieken blijven;

 

Met kermen ben ick sat. Ick wil gaen hooren kijven,

 

En van het siekhuys recht naer 't woelsiek Raedhuis gaen,⁺

 

En sien hoe wy met Recht en Rechtsgeleertheyd staen,

 

En of ick oock aldaer geen' tongen kan bewegen,

 

Geen' pennen kan doen gaen; ick meene, wel te degen;

 

Ja sweere by de kroon van Vorst Justiniaen,

 

By Baldus, Bartholus en by Triboniaen,

 

Dat ick alleen 't gebruyk hier niet en weet te queken,

 

Maer oock niet weynig kalks heb aen den grond verstreken

 

Der Wetten-wetenschap: want, mannen broeders segt,

 

Rust niet het grootste deel van 't burgerlijcke Recht,

 

Op geld-en goed-geschil, op twisten en krakeelen

 

Om 't mijn, om 't dijn, om 't syn, om 't hebben, houwen, deelen?

 

De goede wetten zijn (soo 't spreek woord segt) ontstaen

 

Uyt seden niet te goed, en 't is hier soo gegaen.

 

En word oock sijn praktijk (men moet sich hier niet stooren

 

Aen een onduytschen term) niet meest uyt my geboren?

 

Waerom is 't dat ghy staeg, d'een d'ander roept voor recht,

 

Geding knoop aen geding, 't een pleyt aen 't ander hecht,

 

D'een d'ander 't een geschil op 't ander komt te brouwen?

 

Is 't niet om 't mijn en 't dijn, om 't hebben en om 't houwen?

 

En soo ghy nutten dienst ontrent uw' pleytery

 

Treckt van uw' Pleyteren, wien komt des danck als my?

 

Die 't hert dier vogelen soo morwen kan en weeken,

 

Dat sy tot uwen troost voor alle saken spreken,

 

En all verdedigen wat hun van u ontmoet.

 

Het zy dan krom of recht, waer, onwaer quaed of goed,

+ Van Regtsgeleertheyt.

[p. 42]

 

Sy brengen 't al ter banck, spijt knobbelen en quasten,

 

Wanneer ghy slechs wat diep wilt in den buydel tasten.

 

Ick, Ick ben 't die hunn' tong bewege, stiere en ley',

 

En (alsmen hun de vuyst besmeert met gulde kley)

 

Soo wacker draven doe en danssen, datse saken,

 

Die krom zijn, weten recht, die quaed zijn, goed te maken,

 

Ten minsten na den schijn. Het goud (so 'tspreekwoord segt)

 

Het domme stomme goud maekt kromme dingen recht.

 

O wonderlijcke deugd, o goedheyd noyt volpresen

 

Van my en mijne munt! die 't all soo fijn belesen,

 

All wat wanschapen is, glimp geven kan en toy,

 

En alle saeck, hoe quaed, slaet in de beste ploy.

 

⁺ Van 't Raedhuys na de Kerck. Maer houd: waer wil ick henen?

 

'T sal (ducht ik) in dien hoek te heet zijn voor mijn' schenen.

 

Doch als ick my bedenck: waer toe doch roep ick: houd?

 

Hout, rijs en mutserden zyn lange doof en koud;

 

Men brand geen' ketters meer; die rasery gestegen

 

Uyt Plutoos swavelpoel, is lang weer neergesegen

 

In 't hel-hol daer sy hoort: Ick stap dan moedig heen,

 

En roepe t'mijnen roem, dat Roomens Tempel seên

 

(Ick spreke nu van 't Oud) door my tot wasdom quamen;

 

Dat sijn' Orakelen, sijn' Wichelaers, sijn Flamen,

 

Vestalen, Heylig vier, en all de kramery

 

Uyt Numas breyn gebroeyt, wierd onderschoort door my.

 

En wat het Nieuw belangt, 'k en kan niet anders gissen,

 

Dan dat sijn' Bevaerden, sijn' Beelden-diensten, Missen,

 

Aflaten, Vagevier en all 't Cabaelsch gebroed

 

Geteelt is uyt mijn saed, en met mijn sog gevoed.

 

Ten minsten 't blijckt altoos, dat dit de keuken rooken,

 

Den braedspit draeyen doet, en pot en ketel koken.

 

Om winste (segtmen) gaet de Koopman te kantoor,

 

Om winst de kiel ter zee, om winst de Paep te Koor.

 

⁺ Van 's koors gewijden grond licht ick hier mê mijn' solen,

 

En stappe van de Kerck recht henen na de Scholen.

 

Laet sien of ick hier oock niet vry wat lofs en treck,

 

En oock niet vry wat steuns den Vrijen Kunsten streck,

+ Van Kerckgebruycken;

+ Van de Vrije Kunsten namelijck van

[p. 43]

 

School-jofferkens soe eêl (ick moet 'et self belijên)

 

Dat voormaels maer alleen den edelen of vrijen

 

Het vrijen vry mocht staen van dese vier en dry;

 

Waerom haer oock de naem gebleven is van Vry;

 

Die oock niet uyt den nood haer grond-begin ontfingen,

 

Als landbou, koopbedrijf en d'ambachts-oeffeningen;

 

Maer dochters (meen ick) zijn van 't weelderig gepeyns

 

En weetsiek ondersoek des menschelijcken breyns;

 

Waerom oock 't meerendeel van dees' vermaerde seven

 

Den algemeenen loop van 't burgerlijcke leven

 

(Mijn oordeels) niet soo seer tot nut, gemack en baet,

 

Als wel tot wellust streckt, tot eere, tot cieraed.

 

Ick wedde dat ick self de drymael dry Godinnen,

 

Schoon wy den anderen niet al te seer besinnen,

 

Belijden doe rond uyt, dat sonder mijn beleyd

 

Dees' Bloemkens hupsch van blos, dees' teedere aerdigheyd

 

Al lange van den tand der eeuwen laeg verbeten;

 

Al lange laeg verslenscht, begraven en vergeten,

 

Soo ick niet altemet met mijnen silv'ren dou

 

Haer' blaeykêns had besproeyt: want eerstelijck wie sou

 

Belust zijn om den neck der jonckheyd steeg van moede⁺

 

Te boogen onder 't jock van Schoolplack of van roede,

 

En d' eerste letteren te planten in de jeugd

 

En met de letteren de saden van de deugd?

 

Wien soud'et onder 't slaen en smijten niet vervelen

 

Den Diomeed, Donaet of Prisciaen te spelen,

 

Der Reden deelen recht te leeren onderscheên,

 

Vervoegen na den eysch en schakelen aen een?

 

Soo niet wat eerlijck loons dien hoofdsweer ondertusschen

 

Wat wist te matigen, te suyckeren, te sussen,

 

En met sijn' stevigheyd Vrou Spraekkonst hiel aen 't gaen

 

Die waerlijck sonder dat heel kamperlijck sou staen,

 

En met haer Grieksch en Roomsch haest laeg in Lethes baren;

 

Ja soude sonder dat voor tweemael vijftig jaren

 

All 't Roomsch en Griecksch papier geraken op den bril,

 

En nergens nut toe zyn als slechts tot stoel of still;

+ Spraekkunst.

[p. 44]

 

Ten minsten sou 't (o ramp!) stil, stom en ongelesen

 

Niet, niet als buyt voor tand van mot of schieter wesen.

 

⁺ Dit lockaes is 't al mê, te weten, dat van 't loon,

 

'T welck Vrou Bewijskunst oock noch hupschkens houd en schoon;

 

Welks Definitiën, Subjecten, Praedicaten,

 

(Vergeeft my, Hoorderen, mijn woest en onduytsch praten;

 

Goed Duytsch is hier wel toe, maer 't loopt my nu niet veur;

 

'T komt my nu dus te pas, het moet'er dus mê deur)

 

Praedicabiliën, Abstracten en Concreten

 

En diergelijck gebroed lang, lang verslenscht, versleten,

 

Lang souden zyn verrot met Atistotels breyn;

 

Ten waer 't soet leerloon hen in stand hiel en in treyn;

 

Het welck eens klaps al mê de Rhetorijcke roosen

 

⁺ Doet blosen voor als noch, hoewel wat flau doet blosen;

 

Vermits Vrou Redenkonst thans vry gesackt in prijs

 

Slechs onder 't Schooldack pleyt en niet als speelsgewys,

 

Want voor den Rechterstoel of onder hoofsche daken

 

Heeft haer gebruyck meest uyt, en oock wat sous'er maken?

 

Sy soude 't ende aldaer van hare pleytery

 

Of swarelijck, of niet bereiken sonder my;

 

Geldreden klinkt daer best; 't stom pleyten mijner schijven

 

Kan voor veel hoven thans veel meer alleen bedrijven,

 

Als duysend Ciceroos met al hunn tael-cieraed:

 

⁽¹⁾ Wat tong verstomt'er niet, als goud of silver praet?

 

Hy is in Redenkunst thans fix en welbedreven

 

Niet die wel wacker swetst, maer wacker weet te geven;

 

Niet, Mannen, die den muyl, maer die de buyl ontsluyt:

 

Waer munte 't woord thans voert, daer heeft de mond haest uyt.

 

'K en laet den mynen oock hier in niet wijder weyen;

 

⁺ Al klaps genoeg gespilt aen dese dry Klappeyen:

 

'T word tyd dat ick wat tyds aen Tal en Maet bestê,

 

En van de Redenkonst ter Rekenkonste trê,

 

Waer in ick vry wat lofs my hebbe toe te schrijven;

 

Gemerckt die soo wel past ontrent mijn' schoone schyven,

+ Bewyskunst-

+ Redenkunst.

(1) Auro loquente nihil pollet quaevis oratio.

+ Rekenkunst.

[p. 45]

 

En met mijn koopbedrijf soo noodigh dient gepaert,

 

Als waerse met die twee of uit die twee gebaert;

 

Oock wordse meer geleert om in en uitkoop-boeken

 

Te stellen na de kunst, als om wat hoogs te soeken,

 

Meer, meer om rekening te houden juyst en net

 

Van mijner schijven gang, als van der sterren tred.

 

De Sterren roepen my tot haere Sterrewijsen⁺

 

En tot de Sterrekunst, Kunst die ick self moet prijsen,

 

Kunst die soo landnut word als Goddelijck geacht,

 

Doch min om 't God'lijck word, als om 't soet nut, betracht:

 

Want waerom speurtmen doch de swieren en de keeren

 

Der Hemellichten na? is 't om daer uit te leeren

 

Na 's Hemels erve staen? is 't om niet slechs het oog

 

Maer nevens 't oog den geest te senden naer om hoog,

 

En in den schoonen schick van 's Hemels solderingen

 

't Geschickt beleid te sien des Scheppers aller dingen,

 

Die haer soo kunstig trock d' een' rondom d'ander' heen?

 

Neen, neen, Toehoorderen, van honderden nau een,

 

Nau twee van duisenden die dit hier in betrachten,

 

En boven 't peil hunns oogs doen rijsen hunn' gedachten;

 

Een' sorg soo schoon en hoog beklimt uw herten niet;

 

'T is maer om d'aerde wil dat ghy ten Hemel siet;

 

Om 't nut is 't dat ghy slechs hem natreckt op uw' kaerten;

 

'T is om uw' vaerten slechs en met uw' verre vaerten

 

Uw' winst te vorderen, dat ghy hem meet en peilt;

 

Ghy staet in 't gulden dack op dat ghy goud beseilt;

 

De Sterren telt ghy slechs om rijckelijck aen 't tellen

 

Te raken van mijn' munt; dit, mannen, dit, gesellen,

 

Is meerendeels het wit, hoe steil ghy opwaerts siet,

 

Waer op 't Quadrant thans mickt, waer na de Graedboog schiet.

 

En wat die Maets belangt, die uit des Hemels lampen

 

Nu helder weer voorsien, nu regens, donders, dampen,

 

Ja die (wie lacht hier niet?) voorduiden wat geval,

 

Wat ongeval of heil u overstorten sal;

 

Sy leggen oock maer toe om met hunn' twalef huisen

 

Hunn' huis te segenen, en u de tesch te luisen.

+ Sterrekunst.

[p. 46]

 

Men roept dat ick altyd in aerde wroet en slick:

 

Maer wie treckt soo veel oogs ten Hemel op als ick?

 

⁺ De Meetkunst, die de Maet van aerde neemt en Sterren,

 

Ja 't Aerdrond sich vermeet te lichten uyt syn' herren,

 

Streckt oock haer' Oeffenaers geen' brodeloose kunst,

 

Speelt met haer' passeren en pasloôn niet om sunst,

 

Poog met haer' Bogen oock, haer' Hoeken, Slangetrecken

 

En Ronden, in haer' bors myn rond metael te trecken;

 

En sy, die 't all na maet schikt, afpast, vorm en bout,

 

Houd somtyds luttel maets in 't gylen na myn goud.

 

Maet maent my aen voor slot oock wat te berd te bringen

 

⁺ Van Zangkunst of Musyk: want maet geld oock in 't singen.

 

Maer (segt ghy) wat gaet keel, wat gaet u veêlspel aen?

 

Dat werck word om vermaeck niet om gewin gedaen.

 

Niet altyd, Hoorderen; en wilt soo bout niet spreken.

 

O, klonck myn' munte niet, wat soude u klanks ontbreken!

 

Wat soude krygstrompet, wat bruylofts-vedelsnaer,

 

Wat orgelpyp, wat klock bedryven sonder haer?

 

Doch 't spyt my dat ons keel, veel, orgelfluyt en toren

 

Meer nieuwe vodden doen als oude wyskens horen.

 

Tot spel dan Stemaccoort en wat dies meer mag zyn,

 

Brengt vreugde wat van 't haer, en ick oock wat van 't myn.

 

De Kunste hebben 't haer (ick spreke van de vrye)

 

⁺ 'K tre van die vrysters dan tot vrou Philosophye

 

Die statige Matroon, die, 't zy dat sy de seen

 

Beschaeft, of vrou Natuur doordraeft van top tot teen,

 

Van haer' Leesmeesteren niet voor en word gelesen

 

Uyt sucht om herssenen en herten te genesen

 

Van waen en onbescheyd, maer oock alleen om 't loon,

 

't Welk jaerlyksch hun daer voor so foet aenblinkt als schoon.

 

En waerlyck (ick bely't) een deel dier Schoolgesellen

 

Doen my den galle-gist niet selden overwellen;

 

Wanneerse met den mond voor d'oren van de jeugd

 

Op hunnen stoel, godwouds, hoog snorken van de deugd,

 

En echter in hun doen niet min als deugd doen speuren.

 

Ick soude, Mannen broêrs. bynaer myn' reusel scheuren,

+ Meetkunsten

+ Zangkunst;

+ Van de Philosofye;

[p. 47]

 

Bynaer hunn' stouten beck met nagels vliegen aen,

 

Als sy de mildheyd doen in 't gulde midden gaen,

 

En daer op wel een bet my hekel en en schelden

 

Voor een onheelbaer quaed; daer ick nochtans die helden

 

Niet selden treck te stoel, en woeden doe aldaer

 

Gelyck een God Jupyn op synen adelaer;

 

En soo hun nu en dan een goed woord komt t'ontsnappen,

 

Men dancke my daer voor, die geest geef aen hunn klappen.

 

O, stond de saeck aen my, ick sou dat Schoolgebroed,

 

'T welck tegens my soo fel met mynen degen woed,

 

Eerlang een schoots vel doen voor eenen schoolrock dragen:

 

Ick meen, 't Gemeenebest en sou sich niet beklagen

 

Van sulk' een' wisseling, maer stracx aen oud en jong

 

Meer nuts sien uyt hunn' hand onstaen, als uyt hunn' tong.

 

Doch laet ons van de school en van die kryters scheyden,⁺

 

En liever in wat verws met ons gesicht gaen weyden,

 

En sien, of ick 't Pinceel niet somtyds voort en dryf,

 

En oock Vrouw Schilderkunst den rug niet waten styf,

 

Die Nymphe bly van blos, die als de vrye Seven

 

Meer cierlyck zynde als nut voor 't menschelycke leven,

 

En meer (soo 't schynt) op eer als geld-winst afgerecht,

 

Geen wind ey even wel haer oeffenaers en legt;

 

Die myne lessen oock soo verre wel hanteren,

 

Dat sy hunn' kunst om niet niet wech en sullen leeren;

 

En oock soo wys wel zyn; dat sy noyt treck op berd,

 

Noijt streeck op doeck en doen, die geen goed geld en werd.

 

Men siet Candaules hier met soo veel gouds betalen

 

Een kunst-stuck van Bularch, als 't in gewicht mag halen:

 

Wat verder sietmen staen voor weynig doecks of houts

 

Bestreken van Apell, een' gansche mudde gouds;

 

En ginder sesmael tien talenten nederleggen

 

Voor 't werck van Nicias, en noch den koop ontseggen.

 

Wat dunkt u, Hoorderen, van 't geen ick u hier mell'?

 

Verkoopt dit geestig volck syn' schaduwen niet wel?

 

Helaes! ons' Dichterkens hoe seldsaem opgenomen⁺

 

In geest, en varen verr soo wel niet met hunn' dromen:

+ Van Schilderkunsten

+ Dichtkunst;

[p. 48]

 

Vermits (want, Mannen broêrs, de stomme Poësy

 

Die voert my te gemoet de sprekende Schildry)

 

Vermits men (seg ick) hun niet af en hoeft te leeren;

 

Op hoe veel voeten 't Rijm sijn' treden doet en keeren;

 

Dat voetpad ligt te glad voor alle man gebaent;

 

De vrouwen wandelen 't, de kinderen verstaen 't.

 

En 't geen den vaersen ziel en zenuw doet gewinnen,

 

Is een' verborge drift van opgevatte sinnen,

 

Is (snoeven sy) een' kracht; die niet geleerten word

 

Maer krachtelijck den geest van boven ingestort.

 

Ja sy ontsien sich niet vermetelijck te rasen,

 

⁽¹⁾ Dat hun een' Godheid dient den boesem aen te blasen,

 

Om iet te doen dat puik en lesens waerdig zy.

 

En vloeyt'er watgewins uyt hunne Rijmery,

 

'T valt hunnen buidel mis, en doet de borse swellen

 

Der looser druckeren en hunner metgesellen:

 

De Dichter saeit en plant, de drucker maeit en pluckt.

 

Kortom van all hunn' sweet (als 't noch al wel geluckt)

 

Vermag dat lichte volck geen ander nut te trecken,

 

Als slechs wat waens van eer een speel pop voor de gecken.

 

Dan dat ick menigmael al mê de Godheid zy,

 

Die hen verruckt en treckt tot heilge rasery,

 

En hun den moed verheft, kan by hunn' rijmkens blijcken,

 

Daer sy den rijcken 't zeem mê om de lippen strijcken

 

Om 't lieffelijck genot; en alsse bout en stout

 

Hunn' vonden sonder geest, hunn' vaersen sonder sout

 

Den grooten meesteren aenvaerden op te dragen,

 

Soo hopen sy wat meer als eer-wind op te jagen:

 

Hoewelse met die jacht thans niet soo wel en vaên

 

Als eertijds een Virgijl, als eer een Oppiaen,

 

Dien voor elck vaers sijns dichts een' kroon wierd toegesmeten,

 

Waerom die vaersen noch de gulde vaersen heeten:

 

Ja 't beurt wel datmen hun den buydel vry wat licht,

 

En voor opvullen leêgt, wanneer hunn schamper dicht

(1) Est Deus in nobis, agitante calescimus illo. OVID.

[p. 49]

 

Al t'onvoorsichtig steekt in plaetse van te streelen.

 

De Rijmers wenken my naer hunne Speeltooneelen,⁺

 

De Speeltooneelen voorts naer Koorddans, Guychelspel

 

En seldsaem Buytel werck, all kunsten die seer wel

 

D'een'd'andere verstaen, en by elckander voegen,

 

En ick al mede queek tot uw seer groot genoegen.

 

'T is waer, dese eer is kleen, en heeft niet veel om 't lyf:

 

Maer mits dat uwer veel belust op tijdverdrijf

 

Met sulcke grillen meer vermaekt zijn als met wercken,

 

En ten tooneele gaen veel liever alster kercken;

 

Soo dunckt my dat ick des niet gants en dien gelaeckt,

 

Wat Kaertspel, Dobbelspel en sulcke rancken raekt;

 

'k En sie my gants geen 'eer uyt dat gesnor te spinnen;

 

Oock is men daer 't verlies veel nader als het winnen.

 

'T is best dan dat ick verr van sulcke klippen blijf,

 

En my een' voedster toon van leersaem tijdverdrijf.

 

T sa laet ons dan oock eens de Druckpers gaen besoecken,⁺

 

Die in twee eeuwen tijds meer vuyl papiers, meer boecken,

 

Meer wits besmeurt met swert den dag heeft laten sien,

 

Als voor dien tijd de pen in eeuwen vijfmael thien.

 

Nu dat ick die al mê doé wiggelen en kraken;

 

Blijkt by de stucken best die 't veeltijds op geraken,

 

Die hoese meer bestaen in soute loosen praet,

 

Meer klinken na de vest, meer stinken na de straet;

 

Hoe datse greetiger by haer zyn opgenomen.

 

Waerom? om dat van sulcx veel dick're dalers komen,

 

Als van ietwes dat geest, geur, gracy heeft en schick:

 

Want daer toe hebt ghy meest het herssenvlies te dick:

 

Kost die u smaken sal dient grof en laf te wesen.

 

't Fraey word wel wat gelooft, maer 't lompige gelesen.

 

't Swijn tocht naer eekelen? want, mannen, wat verstaen

 

Die botte beesten sich op 't eten van saffraen?

 

Ja schoon de Druckpers u een deel versierde quacken

 

Uyt praetgiens opgeschept, gevischt uyt Almanacken,

 

Komt steken in de vuyst, en onbeschaemt en bot

 

Doet deurgaen op den naem van Huyg of van Marot;

+ Van Tooneel- en Guychelspelen;

+ Van de Druckkunst en eyndelijck van

[p. 50]

 

⁺ Of oude kluchten voert op nieuwe speelstellagien,

 

En spelen doet quansuys door nieuwe personagien

 

Verkleed naer 't nieu fatsoen: ghy neemt'et all voor goed,

 

Voor echt aen en oprecht, voor smakelijck en soet;

 

't Heet by u al wat nieus; en dat kan't hert vermaken.

 

Siet daer of ick de Pers u niet te nut doe kraken,

 

Die u ter handen stelt soo menig lecker stuck,

 

En soo veel kermisvreugds u broeyt uyt haren Druck.

 

⁺ Maer o wat grof vergrijp! het puyckstuck deser Keten

 

De Krijgskunst, Mannen broêrs, die heb ick glad vergeten;

 

Hoewel ick van 't geschut hier voor iet heb gesegt;

 

By Mavors! dat versuym is al te bot en slecht.

 

Doch hoe 't hier past of niet, my staet voor al te toonen,

 

Dat oock dees' brave Kunst, dese oppereer der Kroonen,

 

Dees' Vorsten-oeffening alleen bestaet door my:

 

Want seker, Hoorderen, ghy weet soo wel als wy,

 

Dat moorden, plonderen, verwoesten, branden, blaken,

 

De Steên en 't platte land tot wildernissen maken,

 

En alles wentelen in asschen, puyn en bloed,

 

Voor manlijck, princelijck, voor braef passeert en goed,

 

Ja voor een dapp're Kunst gerekent word by velen,

 

Als 't maer na Krijgsgebruyk, en onder de bevelen

 

Van een gekroonden Kop doorluchtig word gedaen

 

Door handen, die daer voor goed sold of loon ontfaên:

 

Wat seg ick dapp're kunst? Boekschrijvevs en Poëten

 

Ontsien 't sich niet voor deugd ten breedsten uyt te meten,

 

Waer door hunn Helden-rot recht in den Hemel vaert,

 

(Daer (gis ick) Scinis voer en Sciron fel van aerd)

 

En poogen met hunn' pen en lofgetuygenissen

 

Oock tot soo schoon een spel de nakomst aen te hissen.

 

Ja wierde d'Oorlogskunst by Cyrus niet geacht

 

Soo nut als lanbou-kunst voor 't menschelijck geslacht?

 

't En kan ons dan het hoofd niet als met glory kroonen,

 

Dat wy ons deser Kunst oock voestervrou betoonen.

 

En eerst, wie weet'er niet dat Oorlog aen te gaen

 

Met een' beroyde buyl of sonder munt te slaen,

+ Boccatius.

+ De Krijgskunst.

[p. 51]

 

Soo moog'lijck is om doen (een kind sou 't kunnen rieken)

 

Als sonder voeten gaen, als vliegen sonder wieken?

 

Waer werft men krijgsliên oyt, waer Hopliên sonder geld?

 

⁽¹⁾ Geld is de senuwpees, de ziel van 't krijgsgeweld.

 

En wie kan tot behoef van sijne legerscharen

 

Geld sonder sucht tot geld, dat 's, sonder my vergaren;

 

Men oorlogt niet alleen met geld,⁽²⁾ maer oock om geld:

 

Want waerom gaven sich de Koningen te veld⁺

 

Van ouds? of waerom gaen onse hedendaegsche Grooten

 

Nu nagebuur met krijg, nu vreemdeling bestooten,

 

Van wiense noyt en zijn beleedigt noch gemoeyt?

 

Is 't niet⁽³⁾ om dat sijn rijck van rijckdom overvloeyt?

 

Is 't niet om dapperlijck met sabelen en speren

 

Hunn rijck, en met hunn rijck^[4] hunn' inkomst te vermeeren,

 

Hier sal Vrou Eersucht nu ontfronssen haer gelaet,

 

En meenden dat haer spel heel schoon en seker staet,

 

En klappende van vreugd haer' handen in malkander

 

My stellen voor de borst haer' grooten Alexander.

 

En roepen: Stoute veeg, wat snorckt ghy van uw geld?

 

Wat vatten had ghy oyt op desen braven held?

 

Wie was 't doch, wie, als ick, die hem ten strijde porde,

 

Die hem in 't harnasch klonck, en 't swaerd op sijde gordde?

 

Na wat voor ander goed heeft oyt sijn ziel gesucht,

 

Seg, eerlose, als naer eer, als naer een hoog gerucht?

 

Of soo hem nevens dat iet anders mogt bewegen,

 

Sulcx was een edle sorg om met den blancken degen

(1) Pecunia nervus belli.
Denari fanno laguerra.

(2) Non male meriti, sed bene fortunati caeperunt maxime belli periculis esse obnoxii, & jam praelii scopus non laus esse, sed sordidum lucrum. Erasm. in Adag.

+ Specie quidem socios juvandi, re autem sollicitante praeda. Flor. lib. 2. cap. 2.

(3) Illis maximum discrimen, penes quos aurum & opes praecipuae bellorum causae. TAC
Arma in omnes habent, acerrima in eos, quibus victis spoliasunt. SALLUST. in Frag.
Una & ea vetus causa bellandi est, profunda cupido Imperii & divitiarum. Id. Ibid.

[4] Hoc ergo furore
Reges atque duces dira impelluntur in arma. PALING. 10.

[p. 52]

 

De wilde volckeren te maken tam van seên,

 

Euroop en Asiën te schakelen aen een,

 

Niet door een woest gevaert, een scheepsbrug op te rechten,

 

Om wedersijds daer met hunn' soomen t' saem te hechten,

 

Als eertijds heeft bestaen een Xerxes dul van moed,

 

Maer door den Hijlicxband, door in den echten bloed

 

De beyde volckeren op 't hecht staen een te smeden,

 

Voorts om de Griecksche deugd, geleerdheyd, wetten, seden,

 

Te planten met het stael soo verr de Sonne gaet,

 

Kortom om wijs te zijn met wercken, niet met praet.

 

Ick weet wel, Hoorderen, en wil 't oock wel belyên,

 

Dan gantsche wagens vol van sulke snoeverijen

 

De goede knecht⁽¹⁾ Plutarch ons toevoert uyt sijn' smiss';

 

Ick lagche, als ickse lees, dat ick my schier bepisl',

 

En meene waerlijck niet dat hyse selve meende.

 

Doch of men d'Eersucht schoon dit voordeel al verleende,

 

Dat Alexander d'eer heeft nagetracht vooral;

 

Wat wintse doch daer met? niet veel, of niet met al:

 

Want hy (gelyck als oock der Persen Hoofd verstonde)

 

Was maer een eenig dier; en wat vermocht, wat konde

 

Een tegens duysenden? hy moest den Persiaen

 

Met hulp van Oversten, van knechten tegengaen:

 

Maer hadde d'Eersucht oock die Oversten, die knechten

 

Soo by den hals als hem? en snuyfden die in 't vechten

 

Niet, niet dan eer als hy? by Mars! ick denck wel: neen.

 

Self oock Parmenio lag daer niet t'huys, soo 't scheen,

 

Die liever had gehad voor dry gevange lyven

 

Dry mael thien duyzenden talenten goude schyven,

 

Als d'eere van quansuys uyt edelmoedigheyd,

 

Den vrydom hun om sunst te hebben toegeleyt.

 

En by aldien dat dier soo hits om op de wieken

 

Te sweven van de Faem, aen sijn' gemeene Grieken,

 

Thraciers, Macedoniers (doen 't brandende van moed

 

Hen overschepen dê den hals van Helles vloed)

(1) Lib. de Fortuna sive virtute Alexandri.

[p. 53]

 

Dit hadde voorgestelt; dat sy nu henen streefden

 

Om d'Oorstervolckeren, die woest als beesten leefden,

 

Te brengen tot belul, en burgerlyck bescheyd,

 

Om Godsdienst, deugde, tucht en letteraerdigheyd

 

Verr over de Euphraet en Tiger te verspreyen,

 

Ja tot aen Indus toe en Ganges uyt te breyen

 

Wat dunckt u? sou dat volck door hoop van buyt bekoort

 

Niet hebben vreemd gesien, en vreem der toegehoort,

 

En hem hier op met recht dese antwoord mogen geven:

 

Heer Koning, op die kust en zyn wy niet bedreven;

 

Ghy moet (gelust u sulcx) naer andre gast en sien,

 

Naer Philosophen staen, en niet naer Oorlogsliên;

 

Wy spitsen op de piek, niet op de pen, ons' sinnen;

 

Wy onderwijsen niet; ons wit is overwinnen?

 

Of by aldien hy hun op 't punt van eenen slag

 

Ontijdelijck van d'eer gemaekt had veel gewag,

 

En hen op hoop van lof gehitst op 's vyands troepen;

 

Sy hadden (en voorwaer met reden) mogen roepen:

 

Die is voor knechten niet, die gaet den Veldheer aen;

 

Wy steken na geen' lof; om buyt is 't dat wy slaen.

 

Neen, Alexander self en wilde soo niet praeten;

 

Hy was voorsichtiger; hy wiste, dat⁽¹⁾ Soldaten

 

Op goê noch quade saek, op schande sien noch eer,

 

Maer slechs om sold en buyt de hand slaen aen 't geweer.

 

Dies hy hen willende recht moedigen en troosten

 

Tot slaen, den rijcken roof hun voorhoud van gansch Oosten;

 

En met den vinger hun vertoonende on verflout

 

Het heir der Persen gloênde in purper en rood goud,

 

En dragende eer een' roof als wapens aen hunn' lijven;

 

Soo roept hy uyt de borst; dat sy die bloode wijven

 

Te keere moesten gaen met mannelycken moed

 

En hun ontweldigen dien goud-en-purper-gloed.

 

Wat dunkt u, Hoorderen? is dat om eere vechten?

 

Streckt dat om vrede, tucht en Godsdienst op te rechten,

(1) Venalesque manus: ibi fas ubi maxima merces. Lucan.

[p. 54]

 

Gelijck Plutarchus snoeft? ja Godsdienst is de huyk,

 

Daer ick by Koningen niet selden onder duyk.

 

Ghy merkt dan hier wel klaer, dat ick en niemand anders

 

De Cesars, Hanibals, Pompejen, Alexanders.

 

⁽²⁾ Lucullen, Tamerlaens en ander' Helden meer

 

In 't harnasch heb gegespt, doen rucken heb van leer;

 

Dat ick oock heden noch all 't oorlog broede en voede,

 

En een' soo brave kunst voor ondergang behoede;

 

Kortom dat alle⁽³⁾ stael, 't welck van mijn goede munt

 

Niet aengenoopt en wert, noch snede en heeft noch punt.

 

Ja met mijn⁽⁴⁾ goud alleen kan ick veel meer verrechten,

 

Als Mars met all sijn stael, met all sijn smijten, vechten,

 

Met all sijn dondertuych en fellen blixembrand.

 

Geen⁽⁵⁾ vest soo sterck en vast, die 't geld niet overmant:

 

Met goude kogelen word zelden mis geschoten;

 

⁽⁶⁾ En silv're hameren braveren stale sloten.

 

Het oud Orakel roept:⁽⁷⁾ wilt ghy met voordeel slaen,

 

Soo tast uw' vyanden met silvre pieken aen.

 

De^* Macedoonsche vos verstond sich op dat kallen,

 

En vond'et oock gegrond, en hiel daerom geen' wallen

 

Voor onvermeesterlijck, hoe hecht en vast gebout,

 

Daer maer een eselken deur mocht gelaên met goud.

 

⁺ Doch heb ick niet alleen door mijn seer diep beschouwen

 

En Konsten opgesnuft, en in gebruyck gehouwen;

 

Maer veel der selver oock verciert, voltoyt, volwrocht,

 

En tot den hoogsten trap van aerdigheyd gebrogt.

 

Ghy sult dit staende voets ervinden soo te wesen,

 

Verlijckt maer (soo 't u lust) de Schipvaert eens van desen

(2) Lucullus rei aug. cupiditate ductus injustiss. bellum Hispaniae intulit.

(3) Non sauciat gladius, cujus acies aurea non est. SAAVED.

(4) Aurum per medios ire satellites,
Et perrum pere amat saxa potentius
Ictu fulmineo. HOR. lib. 3

(5) Nihil tam munitum, quod non expugnati pecunia possit. CIC. 2 in VERR.

(6) Il martel d'argento spessa le porte diferro.

(7) Hastis pugna argentatis, atque om niavinces.

* Philippus.

+ Sy heeft (snorktse) de Zeevaert verbetert,

[p. 55]

 

By die des ouden tijds. ach! d'ouders mannen maets,

 

En dorsten nau den neus eens steken buyten 's Straets;

 

Sy hadden 't herte niet goedsmoes en onbewogen

 

Den woênden Occeaen te kijcken onder d'oogen:

 

Nu daerentegen word die grondeloose kolck,

 

Dat sporeloose diep by allerhande volck

 

Veel stouter, moediger en sekerder bevaren

 

Als eertijds of d'Euxijnsche of Middellandsche baren.

 

En wat doch anders was 't, dat in der menschen breyn

 

Betrachtingen onstack soo hoog, soo ongemeyn,

 

Als sucht om soet gewin tot hunnen, 't in te slepen?

 

Dees, dese heeft allereerst de Lusiaensche schepen

 

Niet min met stout bestaen als schrander overleg

 

Afrijcken om geruckt langs noyt versochten weg,

 

Den grooten Evenaer en bey de Sonstand-ringen

 

Op 't hobbelende sout grootmoedig deur doen springen,

 

En onder 't Sonlicht deur ja 't Sonlicht verr verby

 

Gevoert in Asiëns welriekende Oosterzy,

 

En met Moluckschen oegst ten boorde toe geladen

 

Weer noordwaert aen geschickt, en tot geen' kleene schade

 

Soo van Venetiën Alexander-stad,

 

Den Tagus toegevoert all' Indus rijcken schat.

 

Op wier on speurlijck spoor dwers door de pekelkolken

 

Eerlange 't meerendeel der Europsche volken

 

Vooral de Bataviers soo kloeck zijn aengegaen,

 

Soo wacker toegetreên, dat sich de Lusitaen

 

Den handel van den oegst der Nabathesche landen

 

Althans voor een goed deel geruckt siet uyt den handen.

 

Maer dit, hoewel in sich een groot en braef bestaen,

 

Is klee nochtans by 't geen wy nu vermelden gaen.

 

Ick wil, Toehoorderen, van wonderen gaen singen,⁺

 

En land-ontdeckingen en Rijck-veroveringen

 

En schatontgravingen toeschrijven mijn beleyd,

 

Daer all der ouden schat, pracht, rijckdom, majesteyt,

 

Daer alles wat sy oyt of wonnen of besaten,

 

Soo veel by halen mag als duyten by ducaten:

+ Door middel der selve nieu we zeen en landen gevonden,

[p. 56]

 

Ick segge mijn beleyt niet sonder reden: want

 

Wat de vrou Isabell, wat Koning Ferdinand

 

Sich na veel weygerens in 't end genegen toonen

 

Een sommeken van ses of achtthien duysend kroonen

 

Te wagen aen den bouw van slechs een kiel of dry,

 

Als hoop of soet vermoên, dat 's Werelds Westerzy

 

Met heele vloten gouds die kosten sou vergoeden?

 

Gelijck oock warelijck dat hopende vermoeden

 

Hen niet en heeft misleyd: want met soo kleen een geld,

 

Met soo een vlootken heeft de groote Water-held

 

De dappere⁽¹⁾ Columb ons in d'Atlansche baren,

 

Gelijck een' Noachs duyve eerst komen openbaren

 

Niet slechs een' stroom, een' straet, een' ree of havenmond,

 

Niet eenig eyland slechs, maer eenen vasten grond,

 

Die liggende uytgebreyd ten Zuyden en ten Noorden

 

(O seldsaem Helden stuck daer d'oude noyt af hoorden!

 

O wonder daer ick schier alsprekende in verdool!)

 

Sich van den eenen streckt tot aen den and'ren Pool;

 

Sulcx dat de streke lands soo machtig groot van leden

 

Den tijtel niet alleen verworven heeft met reden

 

Van 's Werelds vierde deel, maer oock met dubbel recht

 

Een' nieuwe Wereld mag ja gulde zijn gesegt,

 

Ten aensien van all 't goud en mijn-schat niet om gronden,

 

Dien 't uytgelevert heeft, en Spaengien toegesonden.

 

Weest, weest gegroet, Columbe, o duyve groot van moed,

 

O sone van Neptuyn, weest hertelijck gegroet,

 

Die door u hoog bedrijf my en mijn' onderdanen

 

Met Peruaensch gewas, met onderaedsche granen

 

(Ick meene granen gouds) wel niet geheel versaed

 

(Want dat's onmogelijck, daer toe is gants geen raed)

(1) In den jare 1492 heeft Christoffel Columbus West-Indien ontdekt: voorwaer een groot en dapper bestaen, en waer by my all 't gewoel der Alexanders en Cesars oyt kleen en gering heeft gedocht.

[p. 57]

 

Maer altoos eenigsins wat herts hebt doen bekommen.

 

Van 't land veroveren heel breed te willen brommen,

 

Of snoevende uyt te slaen all wat'er is geschied

 

Soo wel om 't Mexicaensch, als Peruaensch gebied,

 

Wat Helden mijne Dons, Pizarren en Cortesen

 

Aldaer op mijnen raed en aendrift sich bewesen,

 

En hoe manhaftelijck met stael en loot versien

 

Sy vielen onder naekte en wapenloose liên,

 

Sulcx geeft alhier geen pas, oock sou 't wat leelijck luyden.

 

Doch 'k hebbe niet alleen ten Westen, Oosten, Zuyden,

 

De Zeevaert uytgebreyd, en stout en onverveert,

 

Den brand des Middelriems en donders gebraveert,

 

Maer oock de bittre koude in 't Noorden derven tergen,

 

En dwers door schossen ys soo dik en hoog als bergen,

 

Dwers door den Pool-ring heen mijn' seylen soet op munt

 

Doen sweven, tot byna steyl onder 't Noorderpunt,

 

Tot daer de naelde stuyt en aflaet van te swieren.

 

Tsa, tsa, treed hier 'er voor ghy mijne Batavieren,

 

Mijn' Britten, treed 'er vooy; tsa, segt eens op, wat is 't,

 

Dat u bewogen heeft door hagel, sneeu en mist,

 

Door damp en duysternis uw' kielen af te jagen⁺

 

Verr buyten 't spoor der Son in nachten sonder dagen,

 

In oorden, die geen licht by wintertijd ontfaën,

 

Als nu en dan een blick van volle Noorder-maen,

 

En buyten de natuur als schijnen wechgesmeten?

 

Was 't eerlust die u dreef, of leerlust om te weten,

 

Wat Sterren om den Pool geduurig gaen te wacht,

 

En hoe daer 't jaer bestaet uyt eenen dagh en nacht?

 

Of noopte u lust om Vin, om Lap en Samojeden

 

Wat smaeks te krijgen doen in uw geloof en seden?

 

Wel wijser (gis ick) Maets; neen, by mijn' bors! de schoen

 

En wrong u daer geensins: maer 't was u slechs te doen,

 

Om achter 't Aspunt om een nader pad t'ontdecken

 

Na China, na Japan en andere Oosterplecken

 

Rijck van gesteente en goud, en schoon ghy sonder vrucht

 

(Gelijck ick doenmaels al gedacht heb en geducht)

+ Extra anni Solisque vias. VIR. 6. AEN.

[p. 58]

 

Dien omweg hebt versocht, en tegens 't ys te willen

 

Niet anders konde zijn als kost en arbeyd spillen:

 

Soo blijft des niettemin in saken, hoog van aerd

 

't Bestaen, hoewel misluckt noch altijd lovens waerd.

 

Maer 't moeyt my dat ick u niet eens en kan bekoren

 

Om oock in 't Zuyderoord wat dieper in te booren,

 

En eens te sien, wat kan tot winst van machtig goed

 

Sich tusschen Steenbock ring en Zuyd-ring open doet.

 

Ghy wandelt jaerelijcx langs d'Amphitrijtsche paden

 

't Hoofd om van Hoop op vijf of sesendertig graden

 

Zuydbreedte; waerom niet wat hooger op gegaen!

 

Dat ghy daer niet als zee, als woesten Oceaen

 

Soud opdoen, Hoorderen, en kan ick niet vertrouwen:

 

En soo ghy daer ontmoet wijd streckende landouwen,

 

Gelijck uw' kaerten selve u willen doen verstaen,

 

Die daer 'k en weet wat kust genoemt na Magallaen,

 

Of onbekent gewest in 't rou slechs henen malen:

 

Soo moet 'er altoos 't een of 't ander sijn te halen,

 

Indien geen' macht van goud: gelijck ick oordeel, neen,

 

Ten minsten waer bequaem om goud daer uyt te smeên,

 

Of ander nut gewas, daer buydelen afswellen:

 

Dewijl sy 't Zuyd waert aen meest op een' hoogde stellen,

 

Daer niet het slechtste deel in ackervruchtbaerheyd

 

Van 't handelrijck Euroop ten Noorden open leyt.

 

Ick snacke na de winst dier onbekende streken

 

Als 't afgeronnen Hart na versche waterbeken:

 

Derhalven mane ick u by 't glinst'ren mijns gesags,

 

Dat ghy ons van dat oord meer lichts opjaegt en dags.

 

⁺ Het roeren van uw' land-uw' kust-of water-kaerten

 

Aen wijsters u wer paên, beleydsters u wer vaerten,

 

Voert my met eenen oock 't verbet'ren te gemoet

 

Der Aerdbeschrijving-kunst, kunst niet min nut als soet:

 

Waer in ick oock wat roems my hebben toe te meten:

 

Nadien 't verbeteren dier Kunste (moet ghy weten)

 

Op 't bloot verbeteren der Schipvaert staet gegrond.

 

Hoe konde d'Oudheyd doch 't gansch Aerdrijck ons in 't rond

+ De Geographie of Aerdbeschrijvinge voltoyt,

[p. 59]

 

Beschrijven na den eysch, die bot en onbevaren

 

De Straet van Gibraltar of Hercules pilaren,

 

En d'Ooster Indiën voor d'enden hiel van dien?

 

Of wat afbeeldingen vermocht sy ons te biên

 

Van alle boesemen, in wijcken, hoeken, stranden,

 

Rivieren, havenen der eylanden en landen

 

Gelegen in en op den grooten Oceaen,

 

Nadien sy hem met kiel noyt toe en was gegaen?

 

Ten westen van den mond der der Middelansche baren

 

⁽¹⁾ Is (roept Pindaer) de zee van niemand te bevaren.

 

Men kende doen ter tijd de Wereld noch niet heel,

 

De Nieuwe ganschlijck niet, en d'Oude maer ten deel.

 

⁽²⁾ Men hiel den Middelsten der Gordelen of Zonen

 

⁽³⁾ En beyde d'Uytersten on handsaem om bewoonen,

 

Dese om de bit're kou,⁽⁴⁾ dien om den sellen brand.

 

Sint⁽⁵⁾ Augustijn verwierp het Tegenvoetig land:

 

⁽⁶⁾ Lactans (o grof begrijp! o botheyd!) onderstonde

 

Den Aerdbol boven dien t'ontvormen van sijn' rondde.

 

'T is geen twee eeuwen noch, dat ons eerst wierd bewust,

 

Dat Zuyd waerd-aen de streeck der Africaensche kust

 

Den open pas ter zee de kiel niet af en snede

 

Na 't kruydrijck Indiën; waerom oock Jan de Tweede

 

Haer' lesten zuyderhoek of versten ommeloop

 

Vol hoops den tijtel gaf van Hoofd van goeder hoop.

 

All welcke grove, dicke en tastelijcke dampen

 

Van onbedrevenheyd flux moesten henen schampen,

 

Flux vluchten voor de Scheep-of Zee-vaert van althans,

 

Als nacht en nevelen voor vollen middagglans.

 

De Zeevaert heeft vol moeds ons alle zeegewesten,⁺

 

Ons all wat eyland heet ten Oosten en ten Westen,

(1) Nazianz. Epist. 17. ad Posthum.

(2) Non est habitabilis aestu. OVID. Lib. 1. MET.

(3) Nix tegit alta duas Id. ibid.

(4) Torrida semperab igne est. VIR. Lib. 1. GEORG,

(5) Lib. 16. de Civitat. cap. 9.

(6) Lib. 3. divin. Instit. cap. 23.

+ Lof der Zeevaert.

[p. 60]

 

Ons al het vaste land langs heel den Occaen

 

Met all' sijn' boesemen en bayen opgedaen.

 

De Zeevaert heeft wel klaer en helder ondervonden,

 

Dat 's Werelds Middelriem in bey sijn' halve rondden,

 

Voor onbewoonelijck by d'Ouderen gehoont,

 

Bey overvloedig word en met vermaek bewoont.

 

De Zeevaert onses tijds heeft door haer' Waterhelden

 

Draek, Candisch, Magallaen, Le Maire waerd om melden,

 

Spilberg, Mahu, L'Hermite en Olivier van Noort

 

't Vergrijp van Augustijn stout hertig nagespoort,

 

Ontdeckt en achterhaelt, en 't kinderachtig kallen

 

Van Firmiaen Lactans doen door de mande vallen,

 

Doen suf en schaemrood staen, niet na der Ouden wijs

 

Door bloote snappery, doen enckel woord bewijs,

 

Maer, Hoorderen, door kracht van dadelijck ervaren.

 

En moedige ommevaert van ganschen Aerdbolds baren.

 

De Zeevaertendelijck verspreyt van ree tot ree

 

Heeft als een' heldre son geresen uyt de zee

 

't Gansch Aerdrijck uyt den nacht des onverstands getogen,

 

Sich selven als doen sien, en aen sijne eygene oogen

 

Vertoont all wat'et heeft, en tot haer' grooten lof

 

Den Aerdbeschrijveren thans macht verschaft van stof

 

Om hunn' beschrijvingen den rechten eysch te geven,

 

En na den top te doen van een' volmaektheyd streven,

 

Daer Strabo, Plinius, daer Mela, daer Solijn,

 

Noch geen' der Ouderen oyt toe gestegen zijn.

 

Doch heeft ons nu en dan met haeren houten paerde

 

⁺ De Zeevaert niet alleen iet nieus bejaegt op aerde,

 

Maer in den Hemel self: in 't Zuyder-Hemeloord

 

Heeft die grootdadige Gesternten opgespoort

 

Ontrent de Punt der aste of Zuyderpool geseten,

 

Noyt by Hipparch gesien, by Thales noyt gemeten,

 

By Ptolemaeus noyt in tafelen geprent,

 

Kortom by niemand oyt der Ouderen gekent:

 

Sulcx dat wy hedendaegs, door toedoen mijner vaerten,

 

De Sterretafelen of rug der Hemelkaerten

+ Nieuwe Sterren ontdeckt.

[p. 61]

 

Met een merkwaerdig tal van beelden sien vermeert;

 

All' peerlen, daer de kroon der Schipvaert mê brageert,

 

En mê brageren sal, soo lang de klare vieren

 

Van 't Hemelschip rondom den Zuydpool sullen swieren,

 

De Paeu den Slangenstaert sal drucken met den klaeu,

 

En d'Exterbeck de borst sal dreygen van de Paeu.

 

Soo 't kunst-verbeteren tot eere kan geleyden,

 

Soo dienense oock geëert die kunst alom verspreyden,⁺

 

Die kunst van kust tot kust, van land tot land doen gaen.

 

Maer wie heeft oock hier in oyt soo veel goeds gedaen,

 

Als mijn' doorluchte vaert, mijn Zeevaert rijck van Schepen?

 

⁽¹⁾ Dat volcken voormaels rou thans loos zyn en geslepen;

 

Dat thans America sijn' woeste luymen laekt,

 

En met de letteren gemeenschap heeft gemaekt;

 

Dat all' de wetenschap en wijsheyd, die voorhenen

 

Te Babel lessen las, te Memphis en t' Athenen,

 

En namaels Leermeestres des Tybers quam te zyn,

 

Thans lessen leest op Teems, op Ister, Maes en Rhijn;

 

Ja dat Minerve thans sich neder heeft geslagen

 

Steyl onder 't spoor bykans van 's Hemels held'ren Wagen,

 

En by den Beir ring schier haer' scholen opgerecht;

 

Daer voor dient boven al de Zeevaert danck gesegt.

 

Noch meer. Wat Grammatist heeft oyt soo veel bedreven⁺

 

Om Babels werringen alom den schop te geven,

 

Als onse Seylkunst doet?⁽²⁾ die in dit stuck (dunkt my)

 

Verr all regelen der spraekkunst seylt verby,

 

En jagende na winst, door hare Palinuren

 

En Tyfen niet alleen heel nagelege buuren

 

Geschift slechs door een' beek maekt tong en tael-gemeen,

 

Maer volkeren verdeelt door wijde wilde zeen

+ Kunsten verspreyd en rouwe volckeren geslepen,

(1) Maris beneficio nationes omnes ad morum mansuetudinem addacuntur, quae incultae alias essent ac barbarae absque navigationis commercio. SAAVEDRA.

+ Talen gemeen gemaekt,

(2) In de communis fit linguarum usus; id quod docere voluit antiquitas, dum clavum navis Argo sermone usum suisse finxit. SAAVED. ibid.

[p. 62]

 

D'een d'ander leert verstaen, en t' samen doet verkeeren

 

Als burgers eener stad. Waer uyt ons staet te leeren,

 

Hoe dat d' aloudheyd niet al heel en heeft gesuft,

 

Wanneer sy⁽¹⁾ Argos roer tael toeschreef en vernuft.

 

⁺ Noch meer. Wat luyt, wat lier, dat is, wat wijse reden

 

Heeft soo veel menschen oyt versamelt in de Steden,

 

Als mijn' welvarende, mijn' handelrijcke vaert

 

Wel steden heeft versaemt, wel volcken heeft vergaert?

 

Sy weet den Abissijn naer Amstels boord te winken;

 

Sy doet den Duytsch den Nijl,⁽²⁾ de Persen d'Elbe drinken?

 

Sy maekt (om kort te gaen) all 't aerdrijck tot een' Stad:

 

Wat tong heeft oyt op oor soo veel gesags gehad?

 

⁺ Noch meer. Wat Philosoof heeft oyt Poëten-kluchten,

 

Oyt Grieksche fabelen soo mannelijck doen vluchten

 

Voor waerheyds hellen dag, als door haer braef bestaen

 

Zints drymael vijftig jaer mijn' Vaerkunst heeft gedaen?

 

Voor haer is all 't gesnor der Tritons en Sirenen,

 

Der Satijrs en Pijgmeen als smook en spook verdwenen.

 

Waer vindmen thans dat hals en mondeloos gedrocht,

 

't Welck door sijn' mammen keeck, en 't lijf slechs hiel by locht?

 

Waer, waer dat vreemd gespuys, 't welck d' ooren wist te bruyken

 

Voor huyken, om een sneeuw of regenvlaeg t' ontduyken:

 

De vaert heeft metter vaert ons all dat wangebroed,

 

Ons all dien spinrock-praet gejaegt in Lethes vloed.

 

Noch meer? neen al genoeg. 'k ben sat en mat gevaren:

 

⁺ Ick werpe 't ancker uyt, en geef my van de baren.

 

My lust, Toehoorderen, eens wederom te land

 

Ja selfs in vollen Raed te toonen mijn verstand.

 

Ick moet eens in uw' Raed-en Staet-vertrecken wesen,

 

Daer uw' Staetkundigheyd in Zenith sit geresen;

 

Ick moet u eens doen sien, dat oock in stof van staet

 

Vrou Geldsucht niet en dut, maer ruym haer deel verstaet,

(1) Isapque vocem perdidit Argo. SEN. MED.

+ Vytheemsche natien by een versamelt en

(2) Albim persae
Rhenumque bibunt. SEN. MED.

+ Oude fabelen doen verschoyen.
Vide Plin. lib. 7. cap. 2.

+ Sy heeft' et beleyd van Staetsaken,

[p. 63]

 

En stadig besig sit met statelycke dingen

 

Ja voorsit in uw' staet en Raed-vergaderingen:

 

Want waerom gaet ghy doch soo nu, soo dan te raed?

 

En is niet meerendeels om d'inkomst van den staet

 

Of om de bors des Rycks heel rijck en vet te maken?

 

Men mag soo nu, soo dan de stoffen of de zaken

 

Geworpen op tapijt of in beraed geleyt,

 

Met redenen geschept uyt hare billyckheyd,

 

Eer en roemwaerdigheyd optoyen en verheffen;

 

Maer die van 't soet profijt dat zynse die eerst treffen,

 

Eerst klemmen aen het hert. Als iemand drijft of segt

 

Dat dese of gene saeck stoutmoedig uytgerecht

 

Den Rijcke, Kroon of staet met ettelycke tonnen

 

(Ick meene tonnen gouds) den rug sal stijven konnen;

 

Dan steekt ghy d'ooren op soo bly, soo wel gemoed,

 

Als by den Kluchtpoët de soon van Simo doet;

 

Hoe eer, hoe wetteloos, 't is dan strax met u lieden:

 

Goed is 't, dat dient de Kroon, tsa fiat, laet geschieden

 

Ghy neemt'et niet soo nau als eertyds Aristied

 

Die sijns gesellen raed en redenen verstiet⁺

 

Om dat sy hem meer nut als recht en eerlyck schenen:

 

Neen, neen; men loopt'er thans wat ruyger overhenen.

 

Waer toe hier lang geteemt? 't soet lockaes van 't profijt

 

Is 't lieve Staetgeheym, daar gy soo trots op zijt:⁺

 

In dat wel t'overslaen, te wicken en te wegen

 

Is all uw Staetberaed, vernuft en geest gelegen;

 

'T is 't wit, waerom ghy sit, ja 't wigt (rond uyt gepraet)

 

't Welk all de Raden wend van 't uurwerk van den Staet.

 

Doch als ick my bedenk, wat had ick meer te seggen⁺

 

Om u mijn diep verstand en wijsheyd bloot te leggen,

 

Als dat ick namelyck 't geselschap door den bant

 

Der wijse koppen soeck, der luyden van verstand,

 

Of ('t welck eens meenings is) my gaerne voeg by d'ouden?

 

Indien vrou Venus word voor een' malloot gehouden,

 

Om datse door den bant sich met haer dertel kind

 

By jonge domme liên, by hockelingen vind

+ Cic. lib. 3. Offic.

+ Arcanum politicum. Ragion di Stato

+ Haren omgang met de grijsen en wijsen.

[p. 64]

 

In 't wereldlijck beloop nieu, rou en onervaren,

 

En soo veel afneemt staeg, als oordeel groeyt en jaren:

 

Soo dienen wy niet min voor wijs gekeurt als rijck,

 

(Oock naer het spreek woord self: gelijck soekt sijns gelijck)

 

Die staeg met grijse, wijse en statige verkeeren,

 

En met der jaren tal⁽¹⁾ aengroeyen en vermeeren.

 

De wijse ervarentheyd heeft al van ouds 't gemoed.

 

Des ouden ingescherpt, wat dienst mijn' munte doet;

 

Sy heeft hem nu en dan gevoelen doen en smaken,

 

Hoe suur haer schaers besit ons 't leven weet te maken,

 

En dat een man schoon jong, die niet met al en heeft

 

(Wat sal een grysaerd dan?) mag schroomen dat hy leeft:

 

Derhalven⁽²⁾ mint hy haer als 't puyckstuck sijner have;

 

En schoon hy op den kant gekomen van den grave

 

Aen 't uyterste besteck van 's levens reysbaen staet,

 

Noch (dunkt hem) komt de sorg voor⁽³⁾ teergeld niet te laet,

 

Noch (ducht hy) mocht de nood hem onderwegen druckken:

 

Sulcx dat hy ruym soo lief sijn' oude spaerpot stucken,

 

Sijn' noyt beschenen schat, sijn' schimmelende munt,

 

Een deel opsnapperen van erfgenamen gunt

 

Of nalaet stervende, dan dat hy voor sijn sterven

 

Een redelyck genot daer af sou nemen derven,

 

⁺ Of eenen duyt besteên, tot lichting van het leet

 

Eens armen vromen vriends, daer 't wel aen waer besteed.

 

Wat dunkt u, Hoorderen, van myn kunstkundig preken?

 

Kan 't soo niet dubbelt-gaen? en heb ick u niet streken

 

Genoeg van myn vernuft en abelheyd doen sien?

 

Ja al genoeg aen ronde en licht gepaeyde liên:

(1) Tout se diminne en vieillesse,
Fors avarice & sagesse,

(2) Hoc vitium adfert Senectus hominibus;
Attentiores sumus ad rem omnes, quam sat est. TER. ADEL. ACT. 5

(3) Potest quicquam esse absurdius, quam quo minus viae restat, eo plus viatici quaerere; CIC, de Senect.

+ De Geldsucht gaet verder, en beroemt sich, o seldsaem heyd!) koesteresse te zijn van deugden, namelijck van de

[p. 65]

 

De muggesifteren die mogen keffen, kallen

 

En dencken wat hun lust, 'k en kreun 's my niet met allen.

 

Resteert nu dat ick my voorts onder Plutus gunst

 

Niet min een' koesteres van deugd bewijs als kunst.

 

'T is waer dit is een stuck, dat tongen sou doen flaeuwen;

 

Daer dapper wat aen valt te knabb'len en te kaeuwen;

 

Een' Wonderspreuk (soo't schijnt) die wonder doornig staet,

 

En sonder moffelen sich qualijck hand'len laet:

 

Want om u uyt den kop of uyt het herssebecken

 

Dien diep geseten waen, die kettery te trecken,

 

Waer door ghy uw' meestersche helaes! al t' onberaên

 

Voor quaed aensiet, ja scheld voor wortel aller quaên;

 

By Plutoos swerten staf en sijn'berookte kroone,

 

Daer hoort een' tonge toe van Tuliaenschen toone

 

Ja van noch hooger klanck; en eene min als ick

 

Bedreven op haer pleyt sou hier bed welmt van schrick

 

't Spoor dapper bijster zijn, en 't stuck licht laten steken,

 

Of heel den Helikon om bystand moeten smeeken:

 

Maer ick, die (soo ghy hoort) vry meer ben als gemeen,

 

En tot dus verr mijn pleyt hebb' uytgevoert alleen,

 

Verhope het oock alleen en sonder sangsottinnen

 

(Godinnen meen ick, houd) wel af te sullen spinnen.

 

Ick trê dan tot de saek met eenen luchten sin,

 

En stappe vol van moed den weg der deugden in,

 

En denk hen verr soo eng en streng niet voor mijn' schenen

 

Te vinden, als een deel vermufte wijsen meenen,

 

Hier is 't dat my voor eerst de Naerstigheyd ontmoet,⁺

 

Die Moederdeugd die frisch all' d'andre deugden voed

 

Gelijck in tegendeel de luyheyd vuyge prye

 

⁽¹⁾ Een rechte broeynest is van alle schelmerye.

 

Niet doen (soo 't spreekwoord segt) en leert niet doen als quaed.

 

't Vuyl Venusvier heeft vat op all wat ledig gaet:

 

't Bleek eertijds aen⁽²⁾ AEgist en David wel te degen.

 

De Droes maekt (soomen segt) sijn' hoofpeul van den lêgen.⁺

+ Naerstigheyd,

(1) L'osio è padre di tutti vicii.

(2) Quaeritur AEgijstus quare sit factus adulter?
In promptu causa est; desidiosus erat. OVID. de Remed. Amor. lib. 1.

+ 2 Sam. cap. 11.

[p. 66]

 

Maer wie, wie, mannen, sweept de logge luyaerdy

 

Uyt haren vedernest soo wackerlijck als wy?

 

Wie doet haer bet, als ick, den vaek uyt d'oogen varen?

 

Dit is 't dat Hesiood al voor veel honderd jaren

 

Gesien heeft en gevat, wanneer hy goede knecht

 

Tot mijnen grooten lof volmondig heeft gesegt,

 

Dat onder alle gift den menschen toegevallen,

 

De Geldsucht eene zy der waerdigste van allen;

 

En soo ghy vraegt: waerom? om datse vyandin

 

Van luye ledigheyd, hand (segt hy) ziel en sin

 

Opwackert boven al, en uyt de mouw leert steken:

 

En dat hy sich geensins mispraet heeft noch miskeken,

 

Leert ons d'ervarentheyd soo levend alsse mag:

 

Want waerom ruymtmen't bed so vroeg voor dan, voor dag?

 

Waerom en doet men niet als loopen, rennen, jagen,

 

Door regen, wind en mist, door sneeu en hagelvlagen?

 

Waerom is 't datmen slaeft, draeft, arbeyd, woelt en wroet?

 

Is 't om den schat der deugd en wijsheyd, datmen 't doet?

 

Geschied'et, Hoorderen, oock altyd en by allen

 

Om in geen bang gebreck van noodruft te vervallen?

 

Om kost en kleederen? om eerlijck te bestaen?

 

Word alle vlijt uyt sucht tot noodig Geld gedaan?

 

Neen, vrienden, verr niet all: wat sien wy vlijts bedrijven

 

Om overtollig geld, om noodeloose schijven!

 

Wat sweet'er menig man by nacht soo wel als daeg

 

Meer om sijn' kofferen te vullen, als sijn' maeg!

 

Soo't luck u ergens komt wat geldgewins beloven,

 

Al zijn' uw kisten vol van onderen tot boven,

 

O dan verlaet ghy selfs uw' disch wellusten stracx;

 

Uw' hoven vol vermaeks, uw' hoeven vol gemaks

 

En konnen langer dan u houden noch omvangen.

 

Om deugd in tegendeel of wetenschap t'erlangen,

 

Waer af ghy noyt en hebt veel voorraeds opgedaen,

 

Lust u noyt stap te doen, noyt halven trê te gaen.

 

Bestaetmen u of tucht of Godsvrucht in te preken,

 

Ghy sit en gaept, en geeut, ghy tuygt ook sonder spreken,

[p. 67]

 

Dat u die preke walgt, of immers niet en greyt,

 

En schut op uw' kapruyn all wat'er werd geseyt:

 

Maer spreektmen u van geld, stracx rijst ghy op uw' beenen,

 

Vraegt ernstig waer 't sich houd, vliegt yvrig derwaers henen,

 

Siet om 't besit van dien noch pyn noch arbeyd aen:

 

Geeft dit niet duydelijck, niet helder te verstaen,

 

Dat liefde niet tot deugd, maer tot mijn' lieve schijven,

 

De sweepe is, om den mensch tot wercken aen te drijven,

 

De spoore is, die u noopt tot menig dapper feyt,

 

De rechte wetsteen is van uwe arbeydsaemheyd?

 

En waerlijck als ghy recht den pols eens gaet betasten

 

Van 't leven en bedrijf dier geesten of dier gasten,

 

Die met den mond quansuys mijn' daelderen versmaên,

 

En na de deugd, goud wouds, en wijsheyd willen staen,

 

Ghy sult, Toehoorderen, haest rieken, raden, ramen,

 

Dat hun de tytelen en kostelijcke namen

 

Van wijsheyd, deugd en tucht slechs dienen voor een' huyk

 

Van vuyle vaddigheyd, van eenen luyen buyk:

 

Lust u hier af wat proefs? waer toe veel keurs van boeken?

 

Gaet maer Diogenes eens in sijn' ton besoeken;

 

Ghy sult daer niet veel meer ontmoeten, als een' sloef,

 

Een' doeniet, bedelbrock, een' vuylen lodderboef,

 

Die uyt den truggelsack van jongs genegen t'eten

 

Noyt hand aen wercken sloeg, maer op eens anders sweeten,

 

En tot sijns naesten kost voor't deurgat van sijn' ton

 

Staêg luy en ledig ligt en loddert in de Son,

 

(Als waer hem slechs tot sulcx soo schoon' een' kaers ontsteken)

 

Ja vol van hondsche steekt en onbeschaemde streken,

 

En dat all onder glimp van om de deugd (quansuys)

 

En wijsheyd te versmaên mijn' munt en lieflijk kruys,

 

Aen welcken lieven glimp oock eertijds onder ander'

 

Dermaten sich verkeek de grootvorst Alexander,

 

Dat hy om luttel klaps van geen' onab'len treck,

 

Het welck dien boeve mag gerolt zijn uyt den beck:

[p. 68]

 

(Want blad en sag ick noyt van dien rabout beschreven,

 

Daer (gisse ick) was de guyt te vadsig toe van leven)

 

Gesegt heeft (soomen segt, of soo 't oud Spreucxken luyd)

 

Waer Alexander niet gehuysvest in mijn' huyd,

 

'K en sou niet weygeren Diogenes te wesen.

 

Wat dunckt u? waer die man, wiens bloed en aêren resen,

 

Als 't beelt van eere slechs hem oprees in den geest,

 

By zulck' een' wisseling niet braef vereert geweest,

 

Wanneer hy uyt een' mensch, die menschen hiel in orden,

 

Een onbeschaemden hond of verken waer geworden?

 

Maer waer toe of ick u naer 't seldsaem ton-vertreck

 

Van dien onnoos'len schalk, dien valschen munter treck?

 

Treed slechs (indien 't u lust) de kloosters, kluysen, cellen,

 

Eens van uw' Papen toe; ghy sult in die gesellen

 

Dien gast herboren sien gelijck als uyt sijn graf.

 

Sy staen de wereld oock, dat is, den arbeyd af,

 

Om tot beschouwingen hunn' sinnen te begeven,

 

Dat 's, om gemackelijck en leckerlijck te leven:

 

Die wespen wercken niet, en trecken soet gewin;

 

Sy minnen mijne munt, en schijnen niettemin

 

't Bloot handelen van dien voor heel wat vuyls te doemen,

 

Ja hand'len onderwijl, 't geen ick my schaem te noemen.

 

Is 't, is 't mijn' Hoorderen, niet spottelijck en slecht,

 

Niet tegens de natuur, niet tegens God en recht,

 

Dat gasten jong en flocksch by kudden, benden, swermen,

 

Tot schade van den Staet, tot kruys des waren armen,

 

Op 't sweet van anderen hunn' luye buycken voên,

 

Ten dissche (seg ick) gaen, en niet met allen doen?

 

Gewis soo elck den tred dier vuyge Bedelkappen,

 

Dier klooster hommelen gesint waer na te stappen;

 

Soo elck genegen waer dien onweg in te slaen,

 

Ghy waert van hongersnood geschapen te vergaen;

 

Ghy mocht uw' buyken wel of kelen toe doen knoopen:

 

Want all sou't in bordell, all, all in 't wilde loopen:

 

Men sou geen' koopmanschap, geen' waren sien geveylt,

 

Geen' velden sien besaeyt, geen' vloeden sien beseylt,

[p. 69]

 

Geen' sickelen sien slaen in gras en voedsaem koren;

 

Men sou geen' sage, bijl, geen' nutten hamer hooren;

 

All wat het lijf vereyscht, het leven doet bestaan,

 

All wat gedaen moet zyn, zou blyven ongedaen.

 

Neen, neen, de mensch vooral moet sich tot werken geven:⁺

 

Het werken is syn lot,⁽¹⁾ ja 't werken is sijn leven:

 

In 't werckend leven werd sijn menschlijkheyd gemerckt;

 

Hy leeft niet menschelijck, wanneer hy niet en werckt.

 

Plant is tot stillestand, tot ledig zyn geschapen,

 

Beest meerendeels gemaekt tot eten, telen, slapen,

 

Maer 't edel dier de mensch in licht gestelt en lucht

 

Tot wercken, tot wat doen,⁽²⁾ als vogel tot de vlucht:⁺

 

Dit leert hem sijn vernuft, die toonen hem sijn' leden

 

Tor wercken als gevormt van boven tot beneden.

 

Siet maer, Toehoorderen, siet maer uw' handen aen:

 

Wat segt ghy? is de mensch een dier om leêg te gaen?

 

God self heeft al van ouds dees' werck wet hem doen weten:

 

Ghy sult uw dagelijcksch brood in 't sweet uws aenschijns eten.⁺

 

Natuur vermaent hem dies, ja stapt hem op dit spoor

 

Door all' haer' deelen heen met vlijt en yver voor,

 

Die all', 't zy groot, 't zy kleen, staêg wercken als om prijse,

 

Staêg woelen, staêg wat doen, elck op zyne eyge wijse.

 

't Geweldig Hemelrond weet noyt van stillestaen;

 

Syn fackelen doen niet als op en ondergaen,

 

Als d'aerde koesteren, als tijd en stonden mercken,

 

En op de lichamen der Elementen wercken:

 

't Licht vier en is noyt stil, de koude middellocht

 

Met maken staeg verlet van wolken, wind en vocht;

 

't Swaer water laet noyt af van ebben en van vloeden,

 

't Noch swaerder aerdrijck noyt van telen, baren, voeden;

+ Lof des Arbeyd.

(1) Vita est actio, vita est quaedam operatio. Aristot. 1. pol. 3. 10. Eth. 4.
Extend a mus vitam: hujus & officium & argumentum actus est. SEN. Epist. 122.

(2) Homo nascitur ad labores, ut avis ad volatum.
Tam naturale est homini laborare, quam avi volare. AUT. PRAEADAMIT.

+ Iob. 5.

+ Gen. cap. 3.

[p. 70]

 

En all wat in 't bevang dier beyde groeyt en voelt,

 

En is niet op sijn' dreef, wanneer het niet en woelt.

 

Doch waer toe mensch alhier verr buyten mensch geropen?

 

Hy heb slechs binnen sich met sijn vernuft te loopen:

 

Send uw' gedachten, mensch, slechs in uw ingewand;

 

Ghy sult daer eeuwelijck sien kloppen sonder hand,

 

Sien koken sonder vier; ghy sult daer alle doosen

 

Geduurig besig sien met laden, houden, losen.

 

En om dit binnenwerck aldus te houden gaen,

 

Daer dient wel dapper wat van buyten om gedaen.

 

Nood noodsaekt u dan oock tot wercken en tot sweeten:

 

Want daer moet noodelijck gekleed zijn en gegeten.

 

Waerom oock teelt Natuur ons werck-stof menigvoud,

 

Vlasch (meene ick) verwe, wol, metalen, steen en hout?

 

Is 't niet op dat ghy die soud glimp en maeksel geven,

 

Tot nut, tot schut, tot scherm, tot ciersel van uw leven,

 

En hand daer in soud slaen, nadien ghy sonder dit

 

U van gerief versteekt, Nature van haer wit?

 

Als oock der lichten Vorst vrou Thetis bed ontweken

 

Des morgens stijgt te koets, en schijnt hy niet te spreken:

 

Op, luijaerds, uyt den nest; aen 't wercken met'er vlucht?

 

Sal u soo schoon' een' lamp staen blaken sonder vrucht?

 

Mensch dan moet noodelijck (gelijck wy sien en mercken)

 

Met hand of met verstand, of wel met beyde wercken;

 

Gemerckt hem God versag bey van verstand en hand,

 

En hand het wercktuig zy van 't menschelijck verstand,

 

'k En kan my, Hoorderen, alhier niet wel vermijden

 

Een weynig buyten 't spoor van mijn Gespreck te schrijden,

 

⁺ Een weynigsken die bloeds te gispen van ter zy,

 

Die al te prat op School-of letter-suffery

 

Hand-arbeyd niet alleen noyt datelijck betrachten,

 

Maer oock na sijn' waerdy den selven niet te achten.

 

Ja soo hunn snorken gold, soo soude mensch van beest

 

Alleen verschillig zijn door't wercken met den geest,

 

Door redenkavelen, bespiegelen, beschouwen,

 

't Welck sy alleen de soort der menschen eygen houwen:

+ Lof der Handwercken.

[p. 71]

 

Maer o wat slecht bescheyd! hoe menig schoon gedacht

 

Ontfangen in den geest, bleefin den geest versmacht,

 

So 't niet door hulp der⁽¹⁾ hand voor 't licht en quam getreden,

 

Die 't wercktuyg niet alleen, maer 't merck oock is der reden!

 

Men kome ons hier niet voort met aep of baviaen:

 

'T is eygentlijck geen' hand, daer dier op heeft te gaen:

 

Hand eyscht een' vryen greep, om allerhande wercken

 

Beworpen in 't verstand, verstandig uyt te wercken,

 

Maer dat hand-arbeyd zy des menschen eygen lot,

 

Tuyg hem 't Orakel self, of liever tuygt hem God,

 

Als hy hem heet sijn brood in 't sweet sijns aensichts eten.⁺

 

Wat dunckt u? doet die wet hem niet wel helder weten,

 

Dat hand bey en verstand tot wercken dient besteed,

 

Nadien dit sonder die noyt aensicht staet op sweet?

 

Oock heeft hem God beset, en dat niet sonder reden,

 

Met legeren van nood, van duysend swarigheden,

 

Daer hem 't verstand hoe spits niet deut en weet te slaen,

 

Maer daer hy met de hand sich maken moet ruymbaen.

 

Waer houdmen staet in stand, waer wordt'er huys gehouwen

 

Op bloot bespiegelen, bedencken en beschouwen?

 

Wat baet'et ondersocht, bedocht en overlegt,

 

Wat een Copernicus, een Ptolomeus segt;

 

Wat ommeloop ons teelt der tijden wisselingen;

 

En of de Dag-lamp rust in 't middelpunt der dingen,

 

Dan of sy onder Mars door 's Hemels vierden trans

 

En boven Venus doet haer' jaerelijckschen dans?

 

Dat 's all maer strant geploegt, all maer gesult op saken,

 

Daer menschen-herssenen noyt deur en sullen raken,

 

All werck dat noyt gewin, noyt soete munt en baert,

 

Noyt spit en brengt te vier, noyt torven aen den haerd:

 

Maer datmen by die Lamp, die eer der Hemellichten

 

Hand reppe, sweete, poog wat nutbaers te verrichten,

 

En toeleg, dat sy ons niet winsteloos ontgaet,

 

Dat stijft een huysgesin, dat sterckt een' ganschen staet.

(1) Manus instrumentum sapientiae.

+ Gen. cap. 3.

[p. 72]

 

Gelooft my, Hoorderen, de menschelycke saken

 

Zijn met geen boek-gesuf, geen dutten groot te maken:

 

Gelooft my, dat tot heyl van huysgesin en land,

 

Meer doen als dencken hoort,⁽¹⁾ meer hand hoort als verstand.

 

Dat boekliên door den bant goê stierliên zijn van staten,

 

Poog Plato (soo 't hem lust) sijn' gansen in te praten.

 

Indien⁽²⁾ Alfons de vuyst geslagen had soo kloek

 

Aen 't roer van sijnen staet, als wel den neus in 't boek,

 

En met den staf soo wel als graedboog konnen leven,

 

Hy zoude mogelijck wel stierman zijn gebleven.

 

En nopende 't bestier van hun en hunn gesin,

 

Sy zijn nau mans genoeg voor 't noodige gewin,

 

Voor kost en kleederen; waerom men oock die gasten

 

Heel selden decken siet van fulpen en damasten:

 

Een' grove wolle broek, een kale mantellap

 

Zijn meerendeels de vruchte des booms der wetenschap

 

Want kunst heeft thans geen heyl uyt vorsten-buyl te hopen;

 

En valt'er smeerig ampt ontrent die meersters open,

 

⁺ Daer (zoo vrou Sotheyd kalt, die slechthoofd is noch sloor)

 

Gaen thans de buffelen en eselen mê door.

 

Derhalven weet ick niet, waer met de Kunstgodinnen

 

Die kale jofferkens noch soo veel minnaers winnen,

 

En locken in haer net: want alle landschap leyt

 

Van onnut lettervolck verlast en overspreyd.

 

Het zy uyt zynen deeg gebacken of uyt groven,

 

't Loopt tegenwoordig all na Leyden of na Loven;

 

't Word all, 't zy mal, 't zy vroed, ter Study aengestout,

 

Als wierd Mercuur gesneên uyt alle soort van hout.

 

Ja snijd'ren, weveren verlaten en verspouwen

 

Hunn' nutte tafelen en heylzame getouwen,

(1) Non sunt fortunatae Respub. ex eo quod ingenium penetrat sede eo quod manus perficit. SAAVED.

(2) Correxit Rex Alphonsus sapiens motum trepidationis in Caelo; at regnum suum emendare non potuit: Orbes caelestes ingenio suo penetravit, at oblatum sibi imperium tueri non noverat. Idem.

+ ERASM. MOR. ENC.

[p. 73]

 

En vliegen schoolwaert aen, en leggen mê wat breyns

 

Te kost aen wat Hebreeusch, wat Grieksch en oud Romeynsch

 

Ja derven oock wel deel aen pleyt of preekstoel hopen.

 

Waer wil dit, mannen broêrs, ten lesten henen lopen?

 

Dus doende valt eerlang de drystut van 't gemeen

 

Koophandel, Ackerbouw en Handwerck plat daer heen:

 

Dus doende krielt all 't land eerlang aen alle kanten

 

Van lediggangeren, doenieten, lanterfanten.

 

Doch licht treckt dit sich d'een of d'ander boeksot aen,

 

En mort vast binnen 's lips: hoe? is dat ledig gaen,

 

Dat blocken met den geest, dat mymeren, dat malen?

 

Neen, neen, geen arbeyd mag 't by herssenarbeyd halen.

 

Voor my, 'k en vat dat niet, 't heeft (dunkt my) gants geen schijn:

 

Want hoe? daer volgt geen sweet: maer laet' et al soo zijn;

 

Laer herssen-arbeyd vry soo swaer zijn als sy droomen:

 

Wat vruchten zijn 't doch veel die van dien arbeyd komen?

 

Wat huyswaerd raekt daer door uyt zyner schulden last?

 

Wat Rijcxvoogd uyt den nood? voorwaer een ambachts gast

 

Schaft met een' kunst meer goeds aen 't burgerlyke leven,

 

Als menig schoolgesel oyt schafte met sijn seven.

 

Ick sal noch hooger gaen.⁽¹⁾ Een ambacht doet meer nuts

 

Aen 't menschelijck geslacht, als all wat uyt de muts

 

Der Grieksche wyzen oyt gebroeyt is en gesproten,

 

Als all wat Aristoot heeft uyt sijn' kruyn gestooten.

 

Wat soo! dus glad, dus rond moest ick hier eens mê door.

 

En om allencken weer te raken op myn spoor,

 

Voorwaer die neus wys volk moet (meen ick) gissing maken,

 

Dat hun de kost van sefs sal vallen in de kaken,

 

En seker aen den praet, die by hen in 't gemeen

 

In swang gaet, dunckt my half, dat ick niet mis en meen.

 

⁽²⁾ Al wat'er nodig is, om buyten nood te leven,

 

Moet (seggense) fortuyn oock spijt haer herte geven,

(1) Ingenia scientius exculta haud faciunt provincias rerum copia affluere aut incolis frequentari, sed arrium & mercimoniorum industria SAAVED

(2) Quod necessitati sat est, fortuna etiam irata debet. SEN. Epist, xviij.

[p. 74]

 

⁽³⁾ En 't geen natuur vereyscht, is nergens ongereed,

 

Is krijgsbaer overal. Maer hoe? oock sonder sweet?

 

Oock sonder vlijt daer om of naerstigheyd te plegen?

 

Neen, neen, d'ervarentheyd leert regelrecht hier tegen,

 

Hier tegen leert oock God, die (als gesegt is) brood

 

Brood 't welk alleen maer strekt tot noodweer tegens nood,

 

⁺ Den mensch niet toe en staet te swelgen sonder sweeten,

 

Maer wil dat hand voor tand, en wercken ga voor eten.

 

Doch Neroos meester had sijn' schapen over 't quaed;

 

Hy proefde noyt, hoe suur oock bloote nooddruft staet:

 

Helaes! wat word hierom al stofs en slijck doortreden,

 

Al waters overswiert, al ongemacks geleden!

 

'T en is (geloof' et vry) niet altijd overvloed;

 

'T is dikmael noodig geld, waerom men draeft en wroet,

 

Waerom men vlet en vaert, waerom men koopt en handelt,

 

Waerom men dagelijcx na merckt en borse wandelt,

 

Waerom men handen rept, en uyt de mouw het gaen,

 

Ja noodig reppen moet, indien men wil bestaen:

 

Hier aen moet elck voor hoofd een' goeden vlijt besteden:

 

Want dat 's hem opgelegt van God, natuur en reden:

 

Dat is een' deugd, een plicht, die noodig dient betracht,

 

Dien Paulus self (soo 't schijnt) meer als gelooven acht:

 

Wie (segt hy) niet en sorgt voor huys of huysgenooten,

 

Doet eiger als de geen', die 't waer geloof verstooten.

 

Maer moet dit sorgen slechs voor heden zijn verstaen,

 

Voor elcken dag alleen? neen toch, 't moet verder gaen,

 

'T moet wyder van sich sien: men moet oock wat voor morgen,

 

⁺ Wat voor den ouden dag, wat voor den sieken sorgen,

 

En eer de koude knelt, in voorraed zijn van vier?

 

Want anders droeg de mensch sich dommer als de mier.

 

Selfs dat dit sorgen ga tot over d'erfgenamen,

 

En 't leven overleef, kan oock niet als betamen.

(3) Parabile est quod natura desiderat, & ad manum quod sat est. IDEM.

+ Gen. cap. 3. 2 Thessal. cap. 3. v. 10.

+ 1. Tim. 5.8.

[p. 75]

 

'T is vaderlijck voorwaer, 't is recht en meer als recht,

 

Dar voor den kinderen ietwes werde opgelegt.

 

Hier heeft geen neuswijs sot, geen semelknooper tegen.

 

Ach! weesen sonder goed zijn ieders voetevegen:

 

Sy dienen dan versorgt elck van een rustig deel:

 

Want (om weer rond te gaen) ick houde veel van veel:

 

Ick werde meer endeels uyt overvloed geboren,

 

En draeg mijn' moeder sucht, als goede kinders hooren.

 

Soo lang men van't gebreck benart sit en beknelt,

 

En denckt men hooger niet als middelmatig geld;

 

Maer als men tot volop van nooddruft is gekomen,

 

En doetmen anders niet als goude bergen droomen.

 

Een, die van honger raest, vereyscht voor eerst maer brood,

 

Maer tocht na leckerny op 't deysen van den nood.

 

Waerom doch soumen veel, dat lecker veel, versmaden?

 

Dat middelmatig baet, kan immers veel niet schaden.

 

Is 't goed vijf duysend pond vergaert en opgelegt,

 

Soo mag oock thien geen quaed; en werdt'er met goed recht

 

Om buydels vol gedraeft, waerom oock niet geronnen

 

Om gansche tonnen gouds, om tonnen, Mannen, tonnen?

 

Ha! ha! dat tonnen streelt en ketelt uw gemoed.

 

By Mammon! ick vermerck't) dat doet u wonder goed:

 

Wat komt ghy op dat woord vol yvers aengedrongen!

 

Hoe steekt ghy d'ooren op! wat maeckt ghy blijde sprongen!

 

Ey! siet dien Midas eens met sijn' fluweele broeck,

 

Hoe juyckt, hoe handklapt hy daer ginder in dien hoeck!

 

Ja, Mannen, tonnen zijn 't (ghy kunt 'et niet ontkennen)

 

Waerom dat uwer veel dus loopen, draven; rennen:

 

'T is sucht tot overvloed, die u niet selden noopt,

 

En die ghy met den naem van sucht tot nooddrust doopt:

 

Derhalven ick ben 't, ick (gelijck ick boven seyde)

 

Die u tot ietwes doen staêg porre, locke, leyde,

 

Ja voorstouw niet alleen veel krachtiger als sucht

 

Of lust tot wijsheyd doet, tot Godsdienst, deugd en tucht,

 

Maer oock tot sulcx meer spoors uw' geesten weet te geven,

 

Als lust tot uw en lust, gesondheyd, heyl, ja leven.

[p. 76]

 

Indienmen 't wandelen u aen prijst als gesond,

 

Ghy wend u pijnen voor, en loochent dat ghy kond;

 

Bereyd of biedmen u een' heeldranck voor uw' pijnen,

 

Ghy walgt, ghy schrickt'er af, en gaet veel liever quijnen:

 

Maer word u hoop tot winst, of kansse voorgestelt

 

Om ruym en rijckelijck te ramm'len in mijn geld,

 

Stracx werd ghy vlug te voet; ghy denkt dan aen geen' gichten,

 

Geen' Steen, geen' steekten meer in nieren of gewrichten;

 

Ghy siet dan⁽¹⁾ nevelen noch quade luchten aen.

 

Een dertel Sybarijt laet dan sijn dert'len staen;

 

Geen sang, geen snarenspel vermag hem dan te houwen,

 

Geen disch, geen roosen-bed, geen troeteling van vrouwen.

 

Men siet dan geene moeyte hoe moeyelijck en swaer

 

Ja selfs geen' arbeyd aen vermengt met lijfsgevaer:

 

⁽²⁾ Men vind dan, hoorderen, langs wateren en wegen

 

Geen' reysen t'ongereed, geen' rochten t'ongelegen,

 

Geen' bergen al te steyl, geen' baren al te stoud,

 

Geen' Sirius te heet, geen' Boreas te koud.

 

Siet daer, hoe wacker ick op't klincken mijner schijven

 

U uyt uw' nesten weet en kameren te drijven:

 

Siet daer, hoe ick alom de snoode luyaerdy,

 

Die vuylen, vuyge, geyle en leckertongde pry,

 

Die aller steden pest, die schandvleck aller staten,

 

Uyt uwe staten boene, en vege van uw' straten.

 

En handen overal doe kycken uyt de mouw,

 

En beyde lyf en ziel geduurig besig houw.

 

⁺ All wat de Besigheyd kan winnen en vergaren,

 

Dat weet de Spaersaemheyd voorsichtig te bewaren;

 

Een' deugde die ick oock voet, voedsel geef en kracht,

 

⁽³⁾ En die voorwaer niet min als 't winnen dient geacht:

 

⁽⁴⁾ Weshalven ook de vorst van 't weytsch en cierlyk spreken

(1) L'or vient il a brillonner, 'il n'ya pluye, gresle, frimas, orage ny tempeste, qui subsiste. Chol 1. Matin.

(2) Hyems, ignis, mare, fertum,
Nil obstet tibi, dum ne sit te ditior alter. HOR. Sat. 1.

+ Spaersaemheyd,

(3) Non minor est virtus, quam quaetere, parta tueri. OVID.

(4) Cicero parad. 6

[p. 77]

 

⁽⁵⁾ Haer byeen' groote rente of inkomst heeft verleken;

 

En seker met groot recht; nadienmen ondervind,

 

Dat sonder Spaersaemheyd all 't winnen niet als wind,

 

Als wyn en is gestort in bodem loose tonne:

 

⁽⁶⁾ Maer watmen heeft verspaers, dat is alree gewonnen.

 

De Spaerdeugd brengt te weeg dat alle winst beklijft:

 

Sy is 't, die Staten sterckt, en heysgesinnen stijft:

 

Gemerkt sy vyandin van 't overtollig teeren,

 

Van overdaed in kost, van dwase pracht in kleeren,

 

Noyt buyten het besteck der gulde middelmaet,

 

Noyt boven sedigheyd en soberheyd en gaet.

 

Ick werde droef ja gram, wanneer ick langs de weyên

 

My sondaegs nu en dan wat komende vermeyen,⁺

 

Om my der geldsorg, laes! een weynigsken t'ontslaen,

 

Verneme, hoe guf en grof aldaer word aengegaen,

 

Hoe kuf en kroege krielt van magt van ambachtslieden,

 

Die in de plaets van 't oor den predikstoel te bieden,

 

En in des Heeren huys Godsdienstelyck versaemt

 

Den Rustdag heyliglijck te vieren, soo 't betaemt,

 

Hier op vier wielen 't gelt verrollen en verhossen,

 

Daer door een' ys're poort de vrucht hunns sweets verklossen,

 

En gins aen bier en rook (o roeckeloos bestaen!)

 

't Gewin der gansche week door neus en keelgat slaen.

 

Als ick oock somtijds ga langs 't wijn huys henen stappen,

 

En hoore tot op straet de ticktackschijven klappen:

 

Ach! (denck ick stracx) de die zijn machtig om de myn'

 

'T en buydel uyt te slaen, hoe talrijck sy oock zyn.

 

Indien ick door de stad by wylen heb te treden,

 

De kleeder hoovaerdy verruckt my, en met reden,

 

Tot lachen om haer dracht soo gekkelijck als wild,

 

Tot schreyen om myn geld so vruchteloos verspilt;

 

Ick segge vruchteloos, ten aensien dat myn' schijven

 

Vervliegen meerendeels niet aen 't verdeck der lijven,

(5) Divitiae grandes homini sunt vivere parce
AEquo anime LUCRET.

(6) La spargnoe il primo guadagno.
Nullus tantus quaestus, quam quod habes parcere.
Magnae opes, non tam multa capiendo, quam haud multa perdendo, quaeruntur. DIO. L. 11.

+ Tegens de quisteryen en overdaden.

[p. 78]

 

Niet aen dat koude keert, niet aen dat schaemte schut,

 

Maer aen een voddekraem tot geen van beyden nut,

 

Aen gansche meerschen lints, aen kanten, koorden, stricken,

 

Aen ved'ren, wimpelen en diergelijcke quicken?

 

Waer met de wind slechs speelt en dertelt van terzy:

 

Sulcx datmen voor den prijs der poppekramery,

 

Der kinder beuselen of liever narrebellen,

 

Waer op sottin of sot van yd'len hoogmoed swellen

 

(Want thans gaen mans (o schande!) ook aen dat evel krank)

 

Wel eenen laken lap bekomen sou soo lanck,

 

Dat hy genoeg sou zijn om seven naekte lijven

 

Te decken voor de kou, te hoeden voor verstijven,

 

Is 't dat ick somtijds ga ten huyse van een' vriend,

 

Die of van my versocht, of aengesproken dient:

 

't Chinesche teylen kraem, de koppen, de platteelen,

 

De goude lederen, tapijten, tafereelen,

 

De glanssen van 't albast en dierbaerebbenhout

 

Deursaeyt van perlemoer, van elpenbeen en goud,

 

Doen my van schrick byna stockstijf staen en verstommen;

 

Wanneer ick oversla wat macht van geld, wat sommen

 

Aen huysraed zijn verquist, die zijnen heer geen' deugd,

 

Geen' dienst met allen schaft, dat slechs wat kermis vreugd,

 

Wat vreugde sonder vrucht, als kinderen en sotten

 

Sich uyt hunn speeltuyg broên, hunn' poppen en marotten;

 

⁽¹⁾ Die niet soo waerd nochtans gegispt en zijn met smaed,

 

Om dat hunn sott vermaek hun niet soo dier en staet.

 

Oud Roemen plag wel eer in 't weeldrigst van sijn leven

 

De waerde van een' os voor eenen visch te geven:

 

Maar thans (foey dertelheyd!) vermaltmen aen een vat

 

Uyt brossen leem gekneed wel drymael meer als dat.

 

Als ick ter kercke ga, of na den tempel trede,

 

(Want om den sleur quansuys beurt dit by wijlen mede)

 

Daer werd ick eerst gewaer, wat heymelijcke pracht

 

Oock in de schrijnen schuylt, en kofferen vernacht:

(1) Nos circa tabulas & statuas insanimus, carius inepti. SEN. Epist. CXV.

[p. 79]

 

Daer doetmen 't Sabbath licht in goud en steenen schijnen:

 

Daar schijnt all 't ingewand der Oost en Wester-mijnen

 

Als op een' kermis-merckt op 't breedst by een vergaert:

 

Daer komt'et voor den dag all wat de kist bewaert:

 

Daer flickert 'et alom van perlen, diamanten,

 

Van baggen, ketenen, van boiten en pendanten,

 

Van arm-ring, brasselet en diergelijcken bras,

 

All veegsters van de beurs, all leêgsters van de kas:

 

Daer komtmen opgesmuckt aen hals, aen hoofd en leden,

 

Als hadmen op tooneel of in bordeel te treden:

 

Men acht die plaets (soo 't schijnt) gebout en toegerust

 

Niet tot der ooren les, maer tot der oogen lust:

 

't Schijnt dat men (seg ick) daer niet om te hooren spreken,

 

Maer om te kycken komt, en om te zijn bekeken.

 

Ick hoorde leit hier op een' Preker laeu noch laf;

 

Die dees' brooddronkenheyd d'een neep op d'ander gaf.

 

Hoe? (sprack hy siende 't heir eens strengh en ernstig over)

 

Waer wil dit, Hoorders, heen? die loopt hoe langs hoe grover.

 

Ghy treed (foey ydelheyd!) in 's Heeren heylig huys,

 

Als eer een Thraso trad of Thais op 't traduys.

 

Ghy vind u hier voor God, om door 't gebed de quaden

 

Te stuyten, die hy dreygt, en druckt in uw' gewaden

 

Niet, niet een trecxken uyt der nederslachtigheyd,

 

Waer met men hoort te treen voor 's Hemels majesteyt.

 

Betaemt dit Christenen? past dese prael den leden

 

Van 't Hoofd, 't welck alle prael als pestvier heeft gemeden?

 

Is, is dit de livrey gedragen en vertoont

 

Van Hem, die 't hoofd met smaed en doornen droeg gekroont?

 

Neen, neen, de dert'le pracht is eer 't blasoen en teeken

 

Van hem, die God vol trots heeft na de kroon gesteken,

 

En in den afgrond nu plat neergeblixemt ligt

 

Versteken van Gods gunst en heylsaem aengesicht;

 

Sy is de vlag der hoer, der huychelaers-gemeente,⁺

 

Die met haer purper, goud, haer perlen en gesteente

 

De volken heeft verleyd, de vorsten brogt op holl,

 

En aen der vromen bloed sich droncken soop en vol.

+ Apo. cap 17. v. 4.

[p. 80]

 

Wend herwaerts uw' gesicht, (Gods arme ledematen

 

Wees hy hun daer op aen, die voor den preekstoel saten

 

Verhackelt en verscheurten deerlyck afgevast)

 

Dees' schare moet den last, den noodeloosen last

 

Van uwe ketenen en kostelijcke steenen,

 

Te bitterlijck (helaes!) besuuren en bestenen:

 

Want denckt niet dat Gods gunst dien overvloed van geld

 

Alleen tot uw gebruyck uw' kas heeft toegetelt,

 

Veel min op dat ghy dien dus dertel soud misbruycken:

 

Geensins; de naekte leên en hongerige buyken

 

Van uwe broederen wil hy gedeckt, gevoel

 

En matig sien versorgt uyt uwen overvloed:

 

Dus als men dien verspilt aen overtolligheden,

 

In plaetse van ten troost des naesten te besteden;

 

Ick segge ja rond uyt, al schijnt' et hard te zijn,

 

Men pleegt kerckdievery, men steelt der armen 't zyn.

 

Dus sprack die brave man; altoos 'ten klonk niet sachter.

 

Wel (dacht ick) by mijn' bors, dit is geen stomme wachter,

 

Maer een die bassen derft, wanneer hy onraed siet.

 

Doch quant en dert'le dant en kreunden sich des niet;

 

Sy staken even trots hunn' koppen op en necken,

 

En wisselden van verw gelijck een tinne becken:

 

Want dees' verdorventheyd heeft lang al eelt geset.

 

Ick streek ten tempel uyt na 't sluyten van 't gebed;

 

Daer stond'et over al vol koetsen en karossen,

 

Gesleept van een, van twee ja wel van dry paer rossen,

 

All dertel toegerust, all vaerdig en wijd op,

 

Om sachtelijck mijn' heer met sijn fluweele pop

 

t' Ontfangen op hunn fulp en weer naer huys te rollen.

 

Ja (dacht ick) van dit spel is oock noyt buyl geswollen,

 

Maer veeltijds plat gereên, hoe rond sy stond gegeld:

 

Derhalven 't is al mê een roeyken waerd, dat knelt.

 

Wanneer vrou dertelheyd de tempel klock hoort luyên,

 

't Gaen dunkt haer al te slegt, men moetse derwaerts kruyen;

 

En schoon men d'engte daer haer toont van 't Hemel-pad;

 

Sy wilt'er echter deur met wagen, ros en rad.

[p. 81]

 

Indien ick oock ter feeste of maeltijd werd gebeden,

 

Ick sied'er d'overdaed soo verr gaen buyten reden,

 

Dat een Lucullus self, hoe grof hy ging en guf,

 

Ja een Apicius staen kijcken sou als suf.

 

^[1] 'T moet kosten, dat daer smaek of etenslust doet rijsen.

 

Men sou veel dagen lang veel hongerige spyzen,

 

Voor 't geen verquanstelt word aen bloote snuystery,

 

Aen uytheemsch hofgeback, aen suyker-leckerny,

 

Die meer den mond verlust, als mage stelt te vreden,

 

En veeltyds niet soo seer genut word, als vertreden.

 

Ick wete wel dat thans all' dees' verotte seên,

 

All' dees' verspillingen en ongeregeltheên

 

By velen zyn geacht voor seer geringe seeren,

 

Ja by den meesten hoop voor heel wat fraeys passeren,

 

En dat dien volgens oock myn' seer gerechte klacht

 

Sal werden uytgejouwt, in plaets van nagedacht:

 

Maer houd dit, Hoorderen, voorzoo gewiss' een' sake,

 

Als ofse God Apoll uyt sijnen dryvoet sprake,

 

^[2] Dat sulcx all' teeckenen, all' mercken al te quaed

 

Van eenen sieken zyn ja stervens reeden staet.

 

Hoe kan de staet bestaen, als 't met den huysgesinnen,

 

Waer uyt de staet bestaet, niet wel en staet van binnen?

 

En hoe kan 't daer wel staen; wanneer den hand wercksman

 

Meer in de kroegen brengt, als hy verdienen kan;

 

Wanneer de koopliên meer verhofsteên en verryên,

 

Verbrassen en verkleên, als tasch of kas kan lyên;

 

Wanneer de landliên meer ten kermisdansse gaen,

 

Als voeten in den veen of hand aen 't seyssen slaen;

 

^[3] Wanneer men bout en metst, als soumen eeuwig leven,

 

En smetst, als ofmen dacht den geest eerst daegs te geven?

[1] Magis illa juvant quae pluris emuntur. IUV. Sat. xi.

[2] Conviviorum luxuria & vestium aegrae civitatis indicia sunt SEN. Epist. 114.
Imo (adit lipsius) moriturae. Polit. lib. 4.

[3] Stratonicus seyde van de Phodiensen; aedificant quasi semper victuri, & epulantur quasi cras morituri.

[p. 82]

 

Dit 's immers all vergrijp, all dertel wangelaet,

 

't Welck met geen styl altoos van huys-bestier bestaet;

 

'tZijn, 't zijn wanorderen, die 't rechte voetpad banen

 

Ofhier na Sint Reynuyt, of ginder na Vianen,

 

⁽¹⁾ En veeltijds middelen doen aenslaen sfoo verwoed,

 

Om pracht en overdaed te houden op den voet,

 

⁽²⁾ Dat sy met eenen slag den stam des staets ontstellen

 

Tot in den wortel toe, ja plat in 't voetsand vellen.

 

All dit en heeft geen' plaets, ter plaats daar matigheyd

 

De broeck en bouwen vormt, het noenmael toebereyd.

 

Oud Roomen vond sich wel, en stond op vaste gronden,

 

Soo lang de Curiên aldaer aen 't staetroer stonden,

 

Die of een raep-kokert, of schotel gerstenbry

 

Verr stelden boven keur van hoofsche leckerny:

 

Maer als het Asiën sijn jock had opgedrongen,

 

En weder Asiën de Roomsche leckertongen

 

Slavinnen had gemaekt van sijner lusten soet,

 

Doen stond'et eer iet lang op waggelenden voet.

 

⁽³⁾ Vrou weelde (dit staet vast) heeft met haer' weeke seden

 

Meer steden omgebeukt, meer staten plat getreden,

 

Meer brave ridderen geworpen uyt den zaêl,

 

Als 't woedende geweld met all sijn vier en stael.

 

Wie heeft de kracht verslenscht, der twee paer Monarchyen?

 

Vrou weelde met het gift van hare leckernyen.

 

Wie Hercules vermant? al mê die selve pry.

 

Wie Hannibal ontdaen? geen' ander' oock als sy.

 

Sy, sy, Toehoorderen, is 't broeynest aller rampen.

 

Eer hebbe dan de deugd, die dese peste schampen

 

En hielen lichten doet; eer heb mijn' Spaersaemheyd,

 

Die een' soo boose smet bey disch en dack ontseyt,

 

En wackerlijcken weet uyt stad en staet te vagen.

 

Maer (sal misschien hier d'een of d'ander spil-munt vragen)

(1) Movent composita, & res novas sceleribus acquirunt. SALL.

(2) Fiunt in repb. mutationes, cum homines sua consumunt prodige viventes ARISTOT. V. POLIT.

(3) Quae urbs voluptati plurimum tribuit, imperium maximum amisit. VAL. MAX. Lib. IV.

[p. 83]

 

Wie treckt doch vrucht of vreugd van eenen rijcken vreck,

 

Van eenen Euclio, die nood lijd of gebreck

 

In 't midden van sijn munt en vol gestouwde kassen,

 

Ja 't water schier beklaegt, het welck hy siet verplassen?

 

Maer, gilden, met verlof, ick vraeg u weder iet;

 

Wie is de gene doch, die vrucht of vreugd geniet

 

Van u of uws gelijck; voorwaer (om niet te liegen)

 

Niet als een deel boufons, dischnarren, tafelvliegen.

 

Weshalven Crates sich al uyt niet mis en keek,

 

Als hy de quisteren by fruyt-gewas verleek,

 

Het welck op steylten groeyt, en anders geenen dieren

 

Tot nut en voedsel dient, als spreeuwen, kraeyen, gieren.

 

En schoon een spaersaem man of taeyaert (soo ghy segt)

 

Niet seer veel munts tot vreugd van vrienden aen en legt,

 

Soo lang hy leeft en duurt, ten minsten na sijn leven

 

Maekt hy sijne ervers bly, doet hy sijn' naeste neven

 

Sijn' doodbaer achtergaen verheugd en wel gemoed,

 

Terwijl ghy d'uwe bang en deerlyck kijcken doet.

 

Met recht dan handelen de burgerlijcke rechten

 

De spille penningen als kinderen en stechten,

 

Als volck dat in voogdy nootwendig dient gestelt,

 

Om dat'et niet en weet, hoe leven met sijn geld.

 

Al lang genoeg de roê op licht gespuys gesleten:

 

De Stoische statigheyt dient mede wat gesmeten,

 

Die met haer stuurschen baerd en fronssende gelaet

 

Myn munte niet soo seer versmult heeft als versmaed,⁺

 

En spottelyck veraerd bey van natuur en reden

 

Myn goud, mijn edel goud met voeten heeft getreden:

 

Sulcx dat die wyze meer een' wijs' voogd heeft behoeft,

 

Meer nieskruyds noodig had, als 't malste spil-geboeft,

 

Hier loopt my al terstond die hondsche Crates tegen,

 

Die met myn' kley (soo 't schijnt) of sijnen key verlegen

 

('t Lest (gis ick) quelt hem meest) nae 't strande snelt sijn' treên.

 

Waer heen, uytsinnige? rampalsalige, waer heen?

 

Hoe? gaet ghy in den vloed uw' nutte munt verdrincken?

 

Ja (antwoord hy) dat's 't wit, waerom wy derwaers hincken.

+ Tegens de geldversmadinge van sommige oude Stoische en Cynische Philosophen.

[p. 84]

 

En om wat reden doch? op datse (segt de bloed)

 

Mijn' deugden niet verdrinck in haren overvloed.

 

Hoe? staen uw' deugden dan soo kamper op haer'koten,

 

Dat haer een'hand vol gouds sou weten om te stooten?

 

Of hebt ghy 't hert soo kleen, soo snoode, soo misbout,

 

Dat ghy van luttel gelds 't besit u niet vertrout?

 

Wat slecht bescheyd is dit? wat hielp u dan all 't leeren,

 

All 't hoog bespiegelen, en diep Philosopheren!

 

Doch soo ghy met geweld uws gelds u wilt ontslaen,

 

Wat hoeft ghy stroom daerom of baren toe te gaen?

 

Smijt eenen armen buur, schud uw' verlegen vrienden,

 

Die tegen 't winterweer wel wat gewapent dienden,

 

Uw' schijven in den schoot, in plaets van in den vloed;

 

Soo doense noch altoos aen iemand eenig goed

 

't Geld lust u (soo ghy segt) om deugds besit t'ontbeeren;

 

Maer mildheyd, die ghy oock voor deugde doet passeren,

 

Ja op de ry quansuys der volle deugden stelt,

 

En kond ghy immers niet betrachten sonder 't geld.

 

Ghy hebt nu middelen om dese deugd te queken,

 

En gaet ghy u daer van soo spottelijck versteken?

 

Maer (segt hy) d'armoê streckt aen ouderdom en jeugd

 

Al mede een' leermeerstersche of oeffenschool van deugd,

 

Leert goed genoegen meer als macht van rijckdom achten,

 

Leert sterkheyd, leert geduld, leert lijdsaemheyd betrachten.

 

't Beurt somtijds; ick beken 't, 't is niet al mis geseyt:

 

Maer hoe veel sachter is 't de deugd van mildigheyd,

 

Als die van streng geduld of lijdsaemheyd te plegen?

 

Ja hoe meer god'lijck is 't? God (als 't hem dunkt gelegen)

 

Pleegt wel milddadigheyd, deelt macht en overvloed

 

Van goed en rijckdom uyt: want hy is rijckst gegoed;

 

Maer oeffent noyt geduld: want hy heeft niets van noode.

 

Een rijck en machtig man kan dan den aerd van Gode

 

Navolgen in dit stuck, niet een beroyde bloed,

 

Die veeltijds uyt de vuyst des rijcken eten moet.

 

Hoe kleen is oock 't getal der gener, die de slagen

 

Van armoede en gebreck geduldelijcken dragen!

[p. 85]

 

Hoe groot in tegendeel vermercken wy den hoop

 

Der gener, die daer door geraken op den loop,

 

Daer door op 't wilde slaen, ten minsten soo sy seggen!

 

Hoe, roover, moorder, dief en valsche munter leggen

 

Het pack hunns wanbedrijfs al op den mag'ren neck,

 

Al op den naeckten rug van armoede en gebreck,

 

Die dunkt hun reest en breedst, die heef'et all te dragen,

 

En mag sich sijner vracht met reden wel beklagen:

 

Schoon sy voor meerendeel hunn' schelmery begaen

 

Of door hunn' schelmschen aerd, of om te houden staen

 

Hunn ledig, lecker, wulpsch en ongebonden leven,

 

't Is: armoede en gebreck heeft ons hier toe gedreven.

 

Oock konnen sedigheyd en soberheyd en maet

 

In spijse, in dranck, in huyse, in huysraed en gewaed,

 

⁽¹⁾ Niet als in overvloed haer dapperheyd doen blijcken,

 

Niet recht geoeffent zijn als van 't vernuft eens rijcken

 

En wel gegelden mans; de sulcke mag met regt

 

Niet matig zyn genoemt, niet sober zyn gezegt;

 

Die soberlyck besproeyt van onzen gulden reegen

 

Noch macht noch middel heeft om overdaad te pleegen.

 

Maer 't is om niet gepreekt, de zot geeft geen gehoor,

 

Hy wil (o sotterny!) met sijne sotheyd door.

 

Is 't niet een' rasery, die seven Democrijten

 

De milt sou kittelen, en soo veel Herachyten

 

Doen schreyen snot en quijl, dat dit versteend gebroed

 

Met sijnen harden kop en wrevelsiek gemoed

 

Altijd heeft voort gewilt, altyd heeft liggen woelen

 

Vlack tegens wind en stroom van 't algemeen gevoelen?

 

Noyt liet die Stoyschen hoop myn' schijven ongesmaelt,

 

Noyt heeft hy moogen sien, dat sy soo wel onthaelt,

 

Gewild zyn en gewenscht by allerhande lieden;

 

Noyt heeft hy haer den naem van goed'ren willen bieden;

 

Maer met die tytel-eer de deugd alleen begroet,

 

Hoewel (mijns oordeel) meer met mond als met gemoed.

(1) Fortius temperans est, quem parata copia non potest corrumpere. ERASM. in COLL.

[p. 86]

 

't Blijckt klaer aen Seneca, die van de deugd veel roemde,

 

⁽²⁾ Ja 't allerhoogste goed, ja 't eenig goed haer noemde,

 

En midlerwyl myn' munt in sulck een weersien had,

 

Dat hy daer in soo diep schier als sijn'^* Leerling sat:

 

Groot snoever als hy was! hy hadd'et soo goet seggen;

 

Hy voelde d'armoê niet op hals en schouders leggen;

 

Maer had hem die misschien wat levender geknelt,

 

Hy hadde licht sijn lied op and'ren toon gestelt.

 

Voor my, al heb ick 't hoofd misschien wat meer gesouten

 

Als buyskool of pompoen, nochtans dat seldsaem kouten

 

En heb ick noyt verstaen, veel minder toegestaen.

 

Der Wandelaren kall staet my wat beter aen;

 

Wier Leydsman niet alleen het ruym besit van gelde

 

Wel ernstig op de ry der goed'ren stelde en telde,

 

⁽³⁾ Maer oock wel heftig dreef, dat macht en overvloed

 

Van lichaems goederen, van goed'ren van 't gemoed

 

Niet mans genoeg en zyn een heylrijck'man te maken

 

Ten zy die van 't geluck oock in sijn kas geraken.

 

Ja (mag ick oock rond uyt eens uyten 't geen ick meen)

 

⁽⁴⁾ Dees' leste zijn tot sulcx schier mans genoeg alleen.

 

Hoe vele zijnd'er thans, die ander geen en wenschen!

 

Hoe vele, die byna voor half vergode menschen

 

Sich derven rekenen, en oock by ieder een

 

Voor sulcx gerekent zijn, door die en anders geen'!

 

⁽⁵⁾ Oock zijn 't in waerheyd schier ommogelycke saken

 

Volmaecktelyck aen d'eerste en tweede te geraken,

(2) Summum bonum quod honestum est, & quod magis admirere, solum bonum quod honestum est SEN.

* NEB.O.

(3) Cum tria sint bonorum genera, externa sive fortunae, corporis & animi, ista omnia adesse felici homini oported. ARIST.

(4) Nec sine divitiis fas cuiquam ducere vitam Faelicem. PALIN.

(5) Denique conandum pro viribus ut bene sanum
Sit corpus, praecepta animi ut bene cuncta facessat:
Quod facile haud fieri poterit, si dura vetabit
Pauperies. PALING.

[p. 87]

 

Ten zy men van de derde eerst wel in voorraed zy:

 

Men praten watmen wil, al 't goed bestaet in dry.

 

Helaes! hoe kan een man, die selden haerd siet blincken,

 

Die veeltyds niet als gist en droessem heeft te drincken,

 

Die niet als groven eer en ongesonden kost,

 

Die armelijck gehuyst en soberlyck gedost

 

Meer hagels op sijn' huyd afkaetst als op sijn' kleeren,

 

De sieckten of ontgaen, of haren aen val keeren,

 

Sich vindende van munten middelen ontset

 

Om artz of Galenist te roepen voor sijn' bed?

 

⁽⁶⁾ En, Hoorderen, hoe schaers sich by den schaers gegelden

 

De deugd generen moet, is noodeloos t'hermelden;

 

Ick heb 't u staendevoets doen hooren rond en klaer

 

Als ick de rasery van Crates sat in 't hair.

 

Men segge watmen wil, het geld is (na myn gissen)

 

Een wercktuyg, 't welck de deugd te qualyck mag vermissen;

 

⁽⁷⁾ 't Goud is 't haer verguld, en in hoogachting houd;

 

Die puyksteen heeft geen' glans, geen' luyster buyten 't goud.

 

En wat de letteren belangt en wetenschappen,

 

Wat tyd doch heeft een man, die vroeg en laet moet stappen

 

En draven om den kost, indien hy wil bestaen,

 

En handen reppen moet of noodelyck vergaen,

 

Om boecken op te slaen of letteren t'hanteren?

 

⁽⁸⁾ Al heeft hy schoon 't vernuft heel abel om te leeren,

 

Den geest vol hemelsch vier hoogdravend, ongemeen,

 

⁽⁹⁾ 't Gewicht der armoê druckt en ruckt hem na beneên.

 

Sot, sot was Zeno dan, hoe wijs hy heeft geschreven,

 

Die schipbreuke arm en naekt ontswommen of ontdreven,

 

Fortuyn godwouds, noch danck gesegt heeft (soomen meld)

 

Dat sy hem van den last, te weten, van sijn geld

(6) heu quam saepe gemit rerum indiga virtus!
Quam comtempta jacet, si sacra pecunia desir! PALING.

(7) L'ordore les vertus. BART.
Non e virtu, che poverta non guasti.

(8) Haud facile emergunt, quorum virtutibus obstat Res angusta domi. IUVEN. 3.

(9) Pauvrete sont de fers aux pieds d'un bon esprit.

[p. 88]

 

Ontlast had of verlicht, en voeten doen verkrijgen

 

Bequaem om op Parnas of Helicon te stygen.

 

Recht kapstock als hy was! met even soo veel recht

 

Mocht ook matroos den storm wel hebben danck gesegt,

 

Dat hy hem mast en spriet, dat hy hem kiel en steven

 

Te bersten smytende bequaemheyd had gegeven

 

Om 't voorland aen te doen, waer op hy 't had gemunt.

 

Sot was die^* Neuswijs oock, die Alexanders munt

 

Of schatrijck geld-geschenck armhertelyck versmaedde,

 

Uyt vreese van quansuys daer door of breuke of schade

 

Te lijden in sijn' deugd. Maer schijn ick self niet sot,

 

Die met een' sotten hoop lang dood en lang verrot,

 

Lang van den mol vertrapt en van de maey deurgeten,

 

Soo lang geherbeckt heb en soo veel tijds versleten,

 

En dat met sulcke noch, wier sotte kettery

 

Soo ganschelyck met hun (men danck dieshalven my)

 

Verrot is en vergaen, dat niet een eenig teeken,

 

Dat niet de minste smet daer van en is gebleken

 

Of nagebleven is in all het nageslacht,

 

Hoe waerd het zy beschreyt, hoe waerdig uytgelacht?

 

Ofwel het aerdrijck schoon in dese laetste dagen

 

Geen' kleene gecken heeft op sijnen rug te dragen:

 

Soo groote (dat ick weet) en draegt'et echter geen',

 

Die 't geld uyt sucht tot deugd met voeten derven treên;

 

Maer die uyt sucht tot geld, deugd, eere, recht en reden

 

Ja alle menschlyckheyd vertrappen en vertreden,

 

Ho! ho! van sulcken slach is thans verschiets genoeg.

 

Maer hola! niet te hoog. 't Quaed hert; dat ick oyt droeg

 

Den soute loosen klap dier Stoysche rasebollen,

 

Verruckt my buyten my, en helpt mijn' tong aen 't hollen,

 

En heeftse lang vervoert verr buyten spoor en baen.

 

'T is tijd weer op te treên, en wacker voort te slaen.

 

⁺ Dat wy oock niet wat voets tot Mildheyd geven souden,

 

Om dat wy (soo ghy hoort) wat veel van sparen houden,

 

Gaet, Hoorderen, niet vast. Ghy denckt misschien alhier,

 

Die Mildheyd wacht van u, verwachte vloed uyt vier.

* Phocion.

+ Mildheyd,

[p. 89]

 

Maer ey doch! hebt van my geen al te quaed bedencken:

 

Al ben ick niet goed schencks, ick schaffe stof tot schencken,

 

En make dat de buyl allencken hooger swilt.

 

Hoe? segt het spreekwoord niet: de winnende hand is mild?

 

En wie doch, Hoorderen, noopt handen, voeten, sinnen,

 

Soo wacker aen als ick tot soet en heylsaem winnen,

 

Tot winnen niet alleen van middelmatig goed,

 

Van wat nooddruftig gelds, maer oock van overvloed?

 

En seker liet'et elck by kost en kleeren blijven,

 

En hadde niemand treck tot overmaet van schijven;

 

Vrou Mildheyd had eerlang tot weldoen luttel stof,

 

En Vrou^* Grootdadigheyd hiel noyt meer open hof,

 

Is't deugd den dorstigen een laver te verstrecken,

 

Den vaslenden te voên, den naekten te bedecken,

 

Den vreemdeling aen disch te roepen en aen haerd?

 

Is tafel-mildheyd goed, gastvryheyd lovens waerd?

 

Voor waer een schatrijck man, die macht besit van schijven,

 

Weet hier in (als 't hem lust) wat anders te bedryven,

 

Als een die hooger niet als blooten noodruft heeft,

 

En noodelijck daerom slechs voor sich selven leeft.

 

Hy kan den letteren een mild Meceen verstrecken;

 

En soo men op sijn land den degen komt te trecken,

 

Hy stijft met schot en lot de schatkist van 't gemeen,

 

En hoed'et voor gevaer, en houd'et op de been.

 

Hoe mild de rijcke Stad aen 't scheeprijck Y geseten

 

In desen menigmael sich selven heeft gequeten,

 

En d' oorlogsmacht van 't land gesielt heeft en gestijft,

 

Dient tot haere eer gemeld, soo verr haer kiel hout dryft.

 

En als ick om de sorg soo wat van 't hert te lichten

 

Ga langs haer grachten treên, en all' haer' Godsgestichten

 

En aelmis-huysen telle, en kost en winterbrand

 

Uytdeelen sie aldaer met een' soo milde hand;

 

In waerheyd ick beken 't, schoon ick van laven, spijsen

 

En geven luttel hou, ick moet'etselve prijsen,

 

En dencke menigmael: is 't wonder dat die Stad

 

Soo mild gezegent word met all des werelds schat,

* Magnificentia.

[p. 90]

 

Die soo veel schats verschenkt, en oorsaeks schut tot suchten?

 

En zijn dit, Hoorderen, de loffelycke vruchten,

 

Die jonckvrou Overvloed uyt haren Horen stort?

 

Waer toe dan dus op sucht tot overvloed gemort?

 

⁺ Indien Ootmoedigheyd en Sachtheyd van gemoede

 

Oock dienen aengequeekt: ick, ick ben 't, diese voede

 

En aenqueke in uw' borst. ick demp den trotsen aerd,

 

En vliege sucht tot staet stoutmoedig in den baerd:

 

Waer ik den meester speel, daer moet dat vercken schampen?

 

Dat niet als twist en broeyt, als krijg en oorlogsrampen,

 

De vorsten tegens een aenhitst met euv'len moed,

 

En alles overal in brand set en in bloed.

 

Hoe Sylla, Marius en diergelijcke pesten

 

Van 't menschelyck geslacht, hunn' vaderlandsche vesten

 

Door heerschsucht aen genoopt, als wolven dul van tand

 

Aengrepen', en verwoed door borgerbloed en brand,

 

Door lycken, asch en puyn tot troon en kussen traden,

 

Besucht oud Roomen noch in sijn' History-bladen.

 

En ach! hoe bloedelyck de staetsucht thans krakeelt,

 

Wat ysselycke roll sy by de Grooten speelt,

 

Wat twisten sy berockt, wat land-en water-krygen,

 

Tuygt ons d'ervarentheyd, schoon alle tongen swijgen.

 

Maer (danck zy my gesegt) aen een soo boos geswil,

 

En hinckt mijn volcxken noyt; wanneer dat slechs na wil,

 

Het zy dan rechts of slinks sijn 'kisten vol mag stouwen,

 

En vredelijck den bucht besitten en behouwen;

 

Dan is 't heel wel te vreên, dan sal 't om tytel-waen

 

Noyt pieke schoudderen, noyt hand aen degen slaen:

 

't Past dan op staet noch eer, ja selfs op eer noch blame;

 

't Houd dan veel meer van 't goed, als van een' goeden name;

 

't Roept dan gelijck die gast, daer Flaccus af vermeld:

 

⁽¹⁾ Laer jocken all wat wil, geen' eere sonder geld.

 

In 't winnen acht mij volck soo hoog een soet te steken,

 

Dat geen verwyt hoe snood, geen hoon, geen' laster streken

+ Ootmoedigheyd, Sachtsinnigheyd en Verdraegsaemheyd,

(1) Populus me sibilat, at mihi plaudo. HOR. Sat. 1.

[p. 91]

 

Hem werden toegedouwt, die 't niet heel koel verset,

 

Niet greetig op en kaeut voor suyker en banket,

 

Wanneer hem slechs daer by wat voordeels mag gebeuren.

 

Hoe? sou 't om een Ghy liegt of diergelijcke leuren

 

De vuyst slaen aen 't gevest, en doen gelijckerwijs

 

Ons' hoofsche pronckers doen? neen, daer toe is 't te wijs.

 

Dat malle punt van eer, daernarren, sotten, gecken,

 

Malkand'ren om by kraeg, by kuyf en ooren trecken,

 

Om dagen voor 't rapier, om kerven, sleken, slaen,

 

En voelt; en acht'et niet, als wind en hoofschen waen.

 

Neen, 't kan wel een ghy liegt (want liegen moet ghy weten,

 

Komt hem heel hupsch te pas) vergeven en vergeten,

 

Ja vry noch al wat meer, als 't maer de buyl verheft.

 

En wat de jalousy die hijlicxpest betreft,

 

Die niet en weet te doen, als quaed vermoên te queken,

 

Mijn volck is van die wesp oock selden hard gesteken:

 

't En speelt den Argus niet ontrent het stuck der trou:

 

't En soekt na saken noyt, die 't noode vinden sou:

 

Het heeft' et al te druck met ramm'len in sijn' kassen:

 

't Heeft liever op sijn' bors als op sijn' eer te passen:

 

Goed-rijck zijn acht'et eer,⁽¹⁾ en alle midd'len goed,

 

En eerlyck allen weg, waer door men komt aen goed:

 

⁽²⁾ Derhalven 't kan oock wel verdouwen of verkroppen,

 

Dat een Mecenas komt op sijnen ketel soppen,

 

Als maer de buyl daer by goed voordeel vind een baet.

 

Wat dunkt u Mannen broêrs, en weet ick geenen raed,

 

Geen' meesterlijcker slag van regelen en streken,

 

Om u Sachtsinnigheyd en Ootmoed in te preken,

 

En vredelyck te doen verswelgen alle leet,

 

Als eer een Seneca, Socraet of Epicteet?

 

En leere ick u niet fijn verdragen, dulden, lijden,

 

En niet alleenlyck 't slaen, maet oock het schelden mijden?

(1) Lucri bonus est odor ex re.
Qualibet. JUV. Sat. 14.

(2) Doctus spectare lacunat.
Doctus & ad calicem vigilanti stertere naso. JUV. Sat. 1.

[p. 92]

 

En kan my iemand noch verwijten met goed recht,

 

Dat ick een' broeyster ben van oorlog en gevecht,

 

Een' brouster ben van twist en eerloos hassebassen?

 

Neen, by mijn Midassen, mijn' Cresen en mijn' Crassen!

 

Ick hate twist en strijd, na peys is 't dat ick sta,

 

Wanneer men slechs de bors my niet en komt te na.

 

⁺ Doch 't is my niet genoeg, dat ick mijn ondersaten

 

Sachtmoedigheyd van geeste en ootmoed in kan praten;

 

Ick spreek den bloodaers oock een Helden-hert in 't lijf,

 

En maek mijn volck geschickt tot alle braef bedrijf,

 

En leer hen allen nood, gevaer en swarigheden

 

Groothertig tegengaen, en onder d'oogen treden;

 

Wat hopman, wat soldaet sou tegen stael en loot

 

Aenvliegende! versmaên het Grijnsen van de dood,

 

Indien hy niet veel meer om buyt en docht als slagen?

 

Wat koopman, wat matroos sou 't bulderen der vlagen

 

En' t geesselen des vloeds getroost zijn deur te staen,

 

't En waer hem hoop van winst den schrik van 't hert dê gaen?

 

Neemt wech het soet profijt of 't lockaes van den gelde,

 

Geen zeeman sal ter zee, geen krygsman geen te velde.

 

't Sal uyt zijn op een' sprong met alle kloeck beleyd,

 

Met alle stout bestaen en Helden dapperheyd.

 

De bloedeloose vrees sal flucx weer heerschappye

 

Gewinnen in ons bloed. O Vrou Philosophye,

 

⁺ (Roept ergens Tullius soo fier als onbevreest)

 

Ghy hebt den schrick der dood geschopt uyt onsen geest.

 

Maer goede man hy suft, hy heeft sich misgeschreven:

 

Ick, ick ben 't die dat doe, die lof dient my gegeven:

 

Want waer toont oyt de dood met haer' dry punten schicht

 

Soo bitter een gelaet, soo bits een aengesicht,

 

Als op den Oceaen, vooral als hy op 't porren

 

En stoken van AEool, aen 't sieden valt en morren,

 

En van verwoedheyd schuymt, en wit word om sijn hoofd:

 

Als 't helder dag licht word gelijck als uytgedooft,

 

De lucht alom betreckt, alom in droeve smuyken,

 

Peckswerte dampen komt en nevelen te duycken:

+ Sterckmoedigheyd en

+ Tusc. 5.

[p. 93]

 

Als uyt hunn muytsiek hol de winden alle vier

 

Opbulderen en woên met ysselijck getier,

 

En 't grondeloose diep tot in den grand beroeren,

 

Ja sand en sout en slijck tot aen de sterren voeren:

 

Als paersche blixemen met schor en heesch geluyd,

 

Met donderslag op slag ten wolcken bersten uyt,

 

De gulde solderen en diamante daken

 

Des Hemels schuddende, dat bey de polen kraken:

 

Als d'Elementen schrap staen tegens een gekant,

 

Brand tegens water woed, en water tegens brand?

 

En even wel ghy siet, hoe sonder eenig wancken

 

De zeeman op wat houts wat t'saemgeklutste plancken

 

All' die gevaren tergt, en rustig 't voorhoofd bied,

 

En manlyck tegens all aenworstelt, wat hy siet.

 

Of schoon sijn houten huys van winden, regenvlagen,

 

Van snelle blixe men en felle donderslagen

 

Geslagen en geschockt, geslingert en gewiegt.

 

Van golf in golve springt, van hel ten hemel vliegt,

 

En van den hemel weer als nederploft ter hellen:

 

All dat ontstelt gebaer en kan hem niet ontstellen;

 

Hy houd in all dat woên, dat dreygen van de dood,

 

't Gelaet al even fier, het hert al even groot;

 

En, Hoorderen, waerom? om dat hy of voor desen

 

De Tusculanen heeft van Cicero gelesen,

 

Of stof tot moedigheyd in Platoos Phaedo siet?

 

Tut! tut! Matroos en kent die sufferijen niet;

 

Noyt heeft sich koopman 't hoofd met dat gelel gebroken.

 

Neen, neen? het geen die maets 't bloet heet houd en aen 't koken,

 

Het geen hun't hert vol moeds, 't gelaet versekert houd,

 

Is hoop, dat eens een' bors van silver en rood goud,

 

Van daelderen wel stijf en kroonen opgeswollen,

 

Hun rijckelijcken sal vergoeden all dat sollen.

 

Soo werpt de krijgsman oock en dappere soldaet

 

Sich met verheven moed en onvertsaegt gelaet

 

Dwers door de stormen heen van yser, vier en looden,

 

Van pijken, swaerden, roers, dat's dwers door duysend dooden.

[p. 94]

 

Hoe wel all 't vlacke veld van moordgeschreyen klinkt,

 

Van kopre donders dreunt, van stale blixems blinkt,

 

Van ys'ren hagel word besaeyt en overladen:

 

Hy niettemin braveert en puft all' die bravaden;

 

Hy laet daeromme 't hert niet sinken in den schoen,

 

Maer houd'et boven's riems en even hoog en koen?

 

En, Hoorderen, waerom? is 't of om 't recht sijns heeren

 

Of om trouhertelijck 's lands welvaert te verweeren,

 

En eereloos geweld te keeren met geweld?

 

Geensins; een braef soldaet sou oock de droes om geld

 

(Soo 't oude spreekwoord meld) getroost zyn na te stappen;

 

Neen, 't geen hem of in't vleesch sijns naesten port te kappen,

 

Of selve steek of houw te krijgen in sijn' huyd,

 

Is slechs een' hand vol sold, is slechs een' sack vol buyt.

 

⁽¹⁾ Dat Tullius ons hier derf voor de schenen smijten,

 

Dat die sterck moedigheyd niet waerd en is twee myten,

 

Die 't gapende gevaer uyt sucht tot winst veracht,

 

En meer haer eygen heyl als 't algemeen betracht,

 

Dat acht ick niet een' myt: want waer doch vindmen huyden.

 

Die soort van moedigheyd, die hy ons aen wil duyden!

 

Voor my, 'k en we etse niet. Men treed nu in gevecht

 

Om goud en goeden buyt, en niet voor God of recht.

 

Derhalven ick ben 't, ick, die u den moed ontsteke,

 

Die dapp're mannen make en brave borsten queke,

 

En allen schrick der dood verr uyt myn' helden drijf,

 

Ja 't geld hem verre doe waerderen boven 't lyf:

 

't Bleek aen dien Britsen Held, die worgens nood ontkomen

 

Door 't blinde lot geluck, noch eenmael sonder schroomen

 

Voor sijnen medemaet, en dat slechs, om 't genot

 

Van luttel gelds, den hals vertrout heeft aen het lot,

 

En weet door 't lot den hals den strop-strik heeft ontdragen.

 

Ha! waeghals al te stout! dat was den hals eerst wagen;

(1) Ea animi elatio, quae cernitur in periculis & laboribus, si justitia vacat, pugnatque non pro salute communi, sed pro suis commodis, in vitio est CIC. offic 1.

[p. 95]

 

⁽²⁾ Dat toont eerst dat Fortuyn de stoutaerds helpt en mint,

 

⁽³⁾ En dat een' stoute borsst haer heyloos lot verwint.⁺

 

Sterkmoedigheyd nochtans, die rustig derf beginnen,

 

Doch onvolstandig blijft, kan loon noch lof gewinnen,

 

Ja is dien naem onwaerd: maer dat het moedig hert,

 

Het welck ick porre en prick, soo ridderlyck volherd

 

Als mannelyck begint, blyckt weder wel te degen

 

Aen 't volck tot Mars, Mercuur en tot Neptuyn genegen.

 

Wat Zeeman word oyt mat van worst'len met de zee,

 

Wanneer hy d'oogen heeft op eene rycke ree?

 

Wat krijgsman laet oyt af van wacker aen te vallen?

 

Wanneer d'er macht van buyt ligt achter vest of wallen?

 

⁽⁴⁾ Wat koopman word oyt sat van rotsen uyt en in,

 

Wanneer hy hoop of wind in 't hoofd heeft van gewin!

 

Geen heete Syrius kan hem sijn' jacht doen staken,

 

Geen koude Boreas hem die verdrietig maken;

 

Neen, neen, all wat ick nope en aen prick met de spoor,

 

Bijt op geen' nood-spits aen, of bijt'er sich oock door:

 

Daer sy in tegendeel, die deugd of wijsheyd jagen,

 

Van stonden aen op 't werck verflauwen en vertragen,

 

Terstond verlegen staen, verbystert en beschroomt,

 

Ja staken 't veeltyds heel, eer 't eens ten halven koomt.

 

Tot stoffen had ick noch al luttel stof en reden,⁺

 

Indien ick slechs alleen de deugden steef der seden,

 

En niet met eenen oock bey Oost en west alom

 

De Deugden ommedroeg van 't heylrijck Christendom:

 

Want datmen thans en Oost-en Wester-Indianen

 

Van hunnen afgodsdienst allencken afsiet manen,

 

Den waren Godsdienst siet allencken nemen aen,

 

Wie kan daer van den danck met hooger recht ontfaen

 

Als ick, die jaer op jaer een goed deel Christe borsten

 

Naer Oost en Westen treck? Ick weet wel dat de vorsten

(2) Audentes fortuna juvat. Virg. lib. 10.

(3) Cor forte rompe cattiva sorte.

+ Volstandigheyd;

(4) Impiger extremos curris mercator ad Indos.
Per mare pauperiem fugiens, per saxa, per ignes. HOR. Epist. 1.

+ Oock verbreydster te zyn der Christelycke leere,

[p. 96]

 

En groote meesteren dien roem, indien niet heel,

 

Ten minsten veeltijds sich aenmeten voor een deel,

 

Opgevende wel hoog, hoe dat sy na de kusten

 

Van beyde d'Indiën hunn' vloten uyt doen rusten,

 

Verr niet soo seer uyt sucht om hunnen stoel of staet

 

Te styven met mijn' munt, als om den dageraed

 

Der Christelijcke leer langs Thetis vochte weyden

 

Oock op den Horizon te voeren van den Heyden:

 

Maer seker, Hoorderen 't word minst om 't lest gedaen:

 

'k Heb met die meesteren te lang te raed gegaen,

 

En laet my al te veel in hunn geselschap vinden,

 

Om my dit op de mouw soo slecht te laten binden.

 

Soodanig is de verw, die sy hunn krijgs siek stael

 

En oorlogs toestel oock aenstrycken menigmael.

 

De vordering quansuys van 't Christelijck Geloove

 

Is door den bant de huyck, waer met men ons ten hove

 

My en vrou staetsucht deckt en overhangt wel dicht,

 

Om ons wat fijn en slecht te treden doen voor 'tlicht.

 

't En is den yver niet om 't Kruys-licht te verspreyden,

 

Die hunne kielen doet van hunne palen scheyden,

 

Neen, 't geen hunn vaertuyg noopt en bruyssen doet door 't sout,

 

Is of 't Molucksch gewas, of 't Peruaensche goud.

 

Indien d'er over zee geen'winst en waer te halen,

 

Noyt liep'er vloot van ree, noyt schip af van hunn'palen.

 

Het is dan mijn bedrijf, mijn mijn beleyd alleen,

 

Dat met de letteren en burgerlijke seên

 

Oock 't Christelijck Geloof den Occaen ten lesten

 

Dwers over is gestapt ten Oosten en ten Westen.

 

Sulcx datmen, Hoorderen, hier by wel helder siet,

 

Dat selfs de wijsheyd Gods door my haer wit beschiet,

 

⁺ En my een wercktuyg doet en noodig middel strecken,

 

Om d'oude Orakel spreuk des Konings te voltrecken,

 

Die al voor menige eeuw voorsegt heeft en voorsien,

 

Dat alle volcken God noch hulde souden biên.

 

Maer soumen 't oock al heel voor stoutheyd keuren mogen,

 

Dat wy noch dese snaar een toonken hooger togen,

+ Acost. lib. 4. cap. 2. Psalm 86.
Ia beleydster van

[p. 97]

 

En toonden, dat oock 't stuck der Oppersaligheyd⁺

 

Niet weynig is verplicht aen ons en ons beleyd?

 

Want om dit heylsaem stuk recht kracht te doen verwerven;

 

Soo moeste noodelijck de Saligmaker sterven;

 

En op dat 's levens Vorst de Kruys-dood sterven mocht,

 

Moest hy van Judas eerst verraen zijn en verkocht:

 

Maer hoe kon Judas doch dien helschen koop beginnen,

 

't En waer de Geldsucht hem hert, hersten, siel en sinnen

 

Tot in den hoogsten trap verheert had op dat pas?

 

Vermerckt en vat ghy wel, dat ick de Satan was,

 

Die den Iscarioth is in de borst gevaren,

 

En die hem tot een stuck den sterffelijcken scharen

 

Soo noodig; nuten goed, als oyt wierd uyt gewrocht,

 

Soo heet heb aengeprickt en hevig, als ick mocht?

 

Is 't oock al me geen steen, die my de kroon doet blincken⁺

 

(De Christelijcke leer die doet my des gedincken)

 

Dat ick mijn volk soo net, soo suyver houw en vry

 

Van d'ongesonde smet der snode kettery?

 

't En zyn (gelooft'et vry) geen' vliegers by der aerden,

 

Geen' schraperen geweest, die ons die peste baerden,

 

By mijnen Pluto neen 't; 't zijn vogels hoog van vlucht,

 

't Zyn geesten meest geweest vol waen en glory sucht.

 

Hoe soude een volxken doch, dat noyt naer eer en trachte,

 

Dat in sijn' buydelen staeg huysvest syn' gedachte,

 

Dat boven sijne munt noyt opheft sijn gemoed,

 

Dat onder d'aerde staeg als aerdmuys ligt en wroet,

 

Dat altyd met den neus hangt in sijn' rekenboecken,

 

Noyt moeyte neemt om Schrift of Bybel t'ondersoeken,

 

Dat noyt om God en denckt, altijd om 't goud fich quelt,

 

En den Gekruysten volgt slechs om 't gekruyste geld?

 

Hoe (seg ick) sou een volck soo streng van my bereden

 

Tijd, vlijt of wackerheyd belust zijn te besteden,

 

Om keuriglijck Schriftuur t'ontleden lit voor lid,

 

Haer' texten valschelijck te draeyen van hunn wit,

 

Of fijn te schoeyen doen op averechtsche leesten?

 

Neen, neen by Mammons borst! daer worden and're geesten

+ 't stuck der saligheyd;

+ En endelijck suyver te zijn van ketterye.

[p. 98]

 

En gasten toe vereyscht; 't heeft tot dat loos bedrijf

 

Niet eersuchts, niet beluls, niet gals genoeg in 't lyf;

 

Oock kan 't de ledigheyd wel beter koop vermyên,

 

En vind wel ander werck, als d'oude raserijen

 

Van eenen Marcion, een Manes, een' Montaen,

 

Een' Arrius, Cerinth, Photyn, of Taciaen

 

Of diergelyck geboeft uyt Styx weer op te visschen,

 

Of nieuwe voort te broen tot aen stoot der gewissen

 

En onheijl van den staet; neen, 't heeft'et al te noest

 

Met grasen in sijn' munt in synen gouden oest,

 

Met in syn' millions veel dieper te verdwalen,

 

Als een Pythagoras wel eer in syn' getalen:

 

In 't korte, 't is een volck dat niet te hoog en sweeft,

 

Een volck dat gants geen' lucht na pael of mutsaerd heeft.

 

Tot dus verr, Hoorderen, heb ick u (na myn meenen)

 

En grondig doen verstaen; en toe doen staen met eenen,

 

Dat ick der volcken Heyl, der Maetschappyen Band,

 

De Styfster van Gesag, de Queekster van verstand,

 

Der Kunsten Koesteress, de Voestervrouw der Vreugden,

 

Ja Vorderesse bey der Borgerlycke deugden

 

En Geestelycke ben; en heb u boven dien

 

Alom door myn Gespreck veel trecken laten sien

 

Van myn recht konincklyck ja Goddelyck vermogen,

 

En helder blycken doen aen ooren en aen oogen,

 

⁽¹⁾ Dat Geld de mert en wet aen alle saken stelt,

 

⁺⁽²⁾ Dat alles werd gedaen en uytgestaen om 't geld,

 

Dat om 't gewilde geld de veders door de blaêren,

 

De kouters gaen door 't land, de kielen door de baren;

 

Dat om 't gewenschte geld de speler licht te voet

 

Sich sot aenstelt en dwaes, de priester wys en vroed;

 

Dat kroonen, scepteren; dat hoog bestier van landen;

 

Verbonden, peys en kryg staeg vliegen van myn' handen,

 

Staeg draven na myn' sweep, staêg gaen soo ick begeer';

 

Kortomme dat de beurt, de keer en wederkeer

(1) Pecuniae obediunt omnia.

+ Eccles. 10. v. 19.

(2) Haec est illa cui famulatur maximus orbis.
Diva potens rerum. 10. Secund.

[p. 99]

 

Van all den horlement der menschelijcke saken,

 

Sy zijn dan groot of kleen, lofwaerdig of te laken,

 

⁽¹⁾ Gewijd of ongewyd, staêg staen aen mijn bewint,⁺

 

Gelijck als doy en vorst aen 't wenden van den wind,

 

Wat segt ghy, Mannen broêrs, en kond gy uyt mijn wercken

 

Noch niet wat groots in my, wat goddelijcx bemerken?

 

En klapt ghy noch van vreugd uw' handen niet te saem?

 

En buygt ghy noch geen' knien voor mijnen hoogen naem?

 

En roept ghy noch niet uyt met nederige sinnen:

 

Lof zy Vrou Geldsucht, lof de grootste der Godinnen?

 

Maer (denckt ghy mogelijck) soo ghy een Godheyd zijt,

 

Wie heeft u altaer oyt, wie tempel toegewyd,

 

Wie wierook toegeswiert? wy hebben wel vernomen,

 

Wel nu en dan verstaen, hoe 't by geloovig Roomen

 

Wel eertijds kercken heeft en outers opgerecht

 

Aen d'Eendracht, aen de Trouw, aen 't Krijgs-geluck, aen d'Echt,

 

Aen d'Eer, aen d'Eerbaerheyd, aen Deugde, Jeugd en Vrede,

 

Ja ('t welck noch vreemder klinkt) selfs aen de Koortse mede.

 

⁽²⁾ Maer vonden nergens oyt een eenig woord gemeld

 

Van kercken toegewijd aen Geldsucht of aen Geld.

 

't Kan wesen Hoorderen; 'k en wil 't niet tegenspreken:

 

Maer dat ghy sulcx hierom soud duyden voor een teeken

 

Van iet gemeens in my, of hierom denken soud,

 

Dat tempelen uyt leem, uyt hout of steen gebout,

 

Of alteren gekroont met lof en versche zoden,

 

Van meer vermogens zijn om iemand te vergoden,

 

Als sijn beroemt bedrijf of goddelycke macht,

 

Sulx waer te boersch geduyd, te kinderlijck gedacht,

 

Te grof geredeneert. Maer tsa, wat sult ghy seggen,

 

Indien ick u wel klaer koom onder d'oogen leggen,

 

Dat ick meer tempelen, meer kercken heb alleen,

 

Als all de Godheên oyt en Goôn gehoopt op een;

(1) Divina humanaque pulchris
Divitiis parent. HOR SERM.

+ De Geldsucht stijgt op haren hoogstentrap, en betoont sich Godinne te zijn,

(2) Funesta pecunia templo.
Nondum habitas, nullas nummorum ereximus aras.
Ut colitur pax atque Fides, &c. JUVEN. Sat. 1.

[p. 100]

 

Ja dat ick als Godin ben binnen 't koor geseten

 

⁺ Des tempels, die met recht Gods tempel werd geheeten,

 

En tot des Hemel smaed, tot 's Allerhoogsten smert,

 

Mijn' onderaerdschen troonheb opgericht in 't hert?

 

God wil geen'tempelen gemest met menschen-handen,

 

't Is 't hert dat hy begeert, hy wil geen' offerhanden,

 

⁺ Hy eyscht gehoorsaemheyd: maer dat na mijn gebod

 

Gehoorsaemheyd en hert maer luysteren, als na God,

 

En dat ghy 't goud, niet God, uyt all' uw' siel en sinnen

 

En altijd hebt gemint, en altijd meent te minnen,

 

Word klaer hier uyt gevat, dat ghy mijn' gulden kout,

 

Mijn' innegevingen voor dry voet-spreuken houd;

 

Gods Woord in tegendeel, Gods leeren dreygen, raden,

 

En all'd Orakelen der Goddelijcke bladen

 

Niet meer en acht als wind; en soo verhit en gaeu

 

U in den Goud-dienst toont; als in den Godsdienst flaeu.

 

Laet Paulus vry op strengst vermelden en gewagen,

 

⁺ Dat, die na rijckdom staen, na macht van schijven jagen,

 

In stricken struyckelen, tot dwase lusten slaen,

 

En lijf en ziel bederf beswarelijck ontgaen!

 

Wie is'er onder u, die sich of om die stricken,

 

Of om dat grond-bederf van 't schrapen af laet schricken?

 

⁺ Schoon hy alom op 't felst my hekelt, nijpt en smaed;

 

Ja my voor wortelscheld van allerhande quaed;

 

Wie roeyt of ruckt my uyt? schoon hy den woeker-guyten

 

Des Hemels deuren sluyt; wie stoot sich aen dat sluyten?

 

⁺ Schoon hy de gierigheyd voor afgodsdienst waerdeerr:

 

Waer word haer' afgodin niet vieriglijck geëert?

 

⁺ Ja schoon u Christus self belast uyt all uw' krachten

 

En eerst en boven al na 't hemelsch goed te trachten:

 

Ghy speelt, gelijck wel eer het heydensch Romen plag:

 

⁽¹⁾ Geld geld dient voort te gaen, de deugd volg alsse mag.

 

Schoon hy de stapelen van mijn' gemunte stucken

 

By doornen vergelyckt, die 't goede saed verdrucken:

+ 1. Cor. 3.16.

+ 1. Sam. 15.22. Hos. 6.6. Eccl. 4.17. Matth. 9.13.

+ 1 Timoth. 6.9.

+ 1 Timoth. 6.10.

+ Coloss. 3.5.

+ Matth. 6.33.

(1) O cives. cives, quaerenda pecunia primum est.
Virtus post nummos. HOR. Epist. lib. 1. Epist. 1.

[p. 101]

 

Al soude 't goede saed noyt opgaen uyt den grond;⁺

 

De kisten moeten vol, de buydels stijf en rond.

 

Schoon Hy wel ernstig leert, dat niemand hier twee heeren,

 

Dat niemand God en 't goud kan dienen, vieren, eeren:

 

Al sou de Godsdienst plat in 't voedsand nederslaen;

 

De goud-dienst moet voor al op 't outer blijven staen.

 

Ja schoon na sijn bericht, de deure van den Hemel

 

Den rijcken gieren gaept, als 't naelden oog den kemel,

 

Wie stremt daerom de sucht tot aerdschen overvloed?⁺

 

Ja wie en keurt hem niet voor 't allerhoogste goed?

 

Ja wie, mijn' Hoorderen, (ick derf noch hooger spreken)

 

Bejaegt hem veeltijds niet door duysend slincksche streken?

 

Die soo ick stuck voor stuck u wilde doen verstaen.

 

't Waer 't sand aen strand getelt, ick hadde noyt gedaen.

 

Men speelt vast overal, ja roept met vollen monde:

 

Wat sonder schaê geschied, geschied oock sonder sonde.

 

Doch 't vleesch geworden Woord en sijn' Apostel schaer

 

En lieten 't niet by praet en ydel woord-gebaer,

 

Gelijck men heden doet, sy poogden oock met werken

 

My wel ernsthaftelijck te schoppen uyt mijn' kerken,

 

My van mijn' alteren te bonsen plat ter neêr,

 

En immers fal soo streng met leven als met leer

 

Den Mammon te vertreên, den rijckdom te verachten,

 

En deurgaens hoóger niet als nooddruft te betrachten:⁺

 

Maer ghy tot Mammons dienst geneygt al even seer

 

Neemt seggen aen noch doen, volgt leven na noch leer;

 

Dies ben ick overend en in mijn' eer gebleven.

 

God eyscht tot sijnen dienst slechs eenen dag van seven,

 

De sesse zyn geschikt ten dienste van 't gewin:

 

Maer, by mijn' bors! ick moet in plaats van een' Godin

 

De snoodste geld-hoer zijn van all mijn' nagebuuren,

 

Indien ghy 't derdendeel van uwe Sondag-uuren

 

Hem opdraegt soo geheel en vol, als ghy behoort:

 

Ghy vind u dan naer 't lijf wel somtijds daer sijn woord

 

Verklaert word of geleert, maer ziel en sinnen loopen

 

Omtrent uw' kofferen, uw' goud-en silver hoopen:

+ Matth. 13.22. Matth. 6.24.

+ Marc. 10.

+ 1 Timo. 6.8.

[p. 102]

 

⁺ Want by den schat is 't hert, gelijck de text vermeld.

 

Gaet henen nu en segt, dat Juffrouw sucht tot Geld

 

Of Geldsucht gants geen' keur van kercken heeft en kooren;

 

Ja s' heeft'er al soo veel als hoorders om haer ooren,

 

Als vlammers op haer' tesch, als janckers naer haer goud:

 

'T is nu wel klaer betoon. 'T is waer, men metst en bout

 

Der Godheyd nu en dan wel hier of daer een' kercke

 

Soo kostelyck van stof, als konstelijck van wercke;

 

Men bied haer somtijds oock wat smeers van ram of vaers,

 

Wat wierooks aen, wat sangs, wat uyterlijck gebaers:

 

Maar, mannen, wat is dat? dat acht ick niet met allen;

 

De ware tempel 't hert is my te buyt gevallen;

 

Dien heb ick beyde God en Godsdienst teenemael

 

(Ick selve schaem 't my schier, ja schrick, als ick 't verhael)

 

Doen ruymen met mijn' munt, en my daer in gewrongen:

 

Daer word mijn rijk metael geviert, geroemt, gesongen,

 

Niet met een deel boehaes of uyterlijck geruchts,

 

Maer met een ziel vol viers, vol innerlijck gesuchts,

 

⁽¹⁾ 't Welck wel te recht eerst mag de rechte Godsdienst heeten.

 

Daer ben ick in mijn' kracht als koningin geseten;

 

Van daer is 't dat ick fix all uw beleyden raed,

 

All wat ghy seght en swijgt, all wat ghy doet en laet,

 

Na mijnen wil bestiere en eenig welgevallen

 

Wat segt ghy? kand'er wel iet meer te wenschen vallen,

 

Om voor een' Puyk-godin al om te zijn begroet?

 

By Midas kluyten! neen 't. Derhalven dan ghy moet

 

(Het zy u lief of leet) met all uw hert en sinnen

 

My toestaen, dat ick ben de puykbloem der Godinnen,

 

En dat ghy tempels zijt (als boven is gemeld)

 

Niet van des Heeren geest, maer van Vrou Sucht tot Geld.

 

Nu dat Vrou Sucht tot Geld oock wel God in sal blijven,

 

⁺ En dat noyt tongen-storm haer uyt haer' tempels drijven,

 

Of van haere outeren haer bonsen sal in 't stof,

 

Vloeyt al met een hier uyt tot mijnen grooten lof.

+ Matth. 6.21.

(1) Quod unusquisque prae caeteris colit, quod super omnia mitatur & diligit, hoc ei deus est, Orig. super Judic. Hom. 2.

+ En Godinne te sullen blijven.

[p. 103]

 

Want aengesien oock felfs de slagen en de steken

 

Van Gods tweesnedig woord op mijnen muntschild breken,

 

En my (soo't blijckt) niet eens aen vel en gaen of huyd;

 

Wat, Hoorders, sullen dan 's woords Dienaers rechten uyt?

 

Laet uwe Predikers vry stampen, tieren, kryten,

 

Dat stoel en kerckgewelf bynaer in stucken splijten;

 

Wat sal 't my hinderen? 'k en kreun my geen gekijf;

 

Ick slachte God Termijn; die wel is (speel ick) blijf.

 

Laet, laetse vry mijn' munt voor eenen afgod doemen,

 

My eenen afgodsdienst, u afgodisten noemen,

 

En voor den snoosten hoop uytschelden, dienmen vind.

 

All' sulcke scheldingen en zijn by u maer wind,

 

Maer stormen sonder klem, die slechs van buyten d'ooren

 

En luttel slaen met lucht, doch niet in 't hert en booren.

 

Laet, laetse vryelijck uyt buld'ren, dat'et klinkt:

 

O snoodheyd! die voor God en alle reden stinkt!

 

O schande, dat een mensch na 't beelde Gods geschapen

 

Slechs toelegt, om wat stijck, wat drecks by een te schrapen!

 

O laster, dat een dier tot een onsterfllijk lot

 

Gevordert en gevormt, een dier, dat niet als God,

 

Niet als d' onsterflijckheyd behoorde te betrachten,

 

Syn ziel dat hemelsch deel, syn' edele gedachten

 

Soo slaefsch, soo beestelijck langs d'aer de kruypen doet,

 

En van het sielloos goud, 't welck d'eere derven moet

 

Van op dery te staen der sterffelijcke saken,

 

Sich niet en schaemt sijn' God, sijn hoogste goed te maken!

 

Het klinkklaer rammelen, het klappen en gebons

 

Van uwe daelderen, ducaten, ducatons,

 

Ontsegt dat bulderen den toegang tot uw' ooren,

 

Ja laet u niet een woord van all dat snorken hooren.

 

Laet, Laetse vry op 't scherpst af vragen uw gewiss',

 

Of't eenen Christen oock, een' die geroepen is

 

Tot hoop van ick en weet wat endeloose goeden,

 

Alleen sijne hoop betaemt met aerdschen draf te voeden,

 

En all sijne heyl en troost te vestigen alleen

 

In wat gemunt metaels te stapelen op een?

[p. 104]

 

En of dat immers niet soo spottige gebaren,

 

Soo malle driften zijn, als of een man van jaren

 

Geroepen tot wat groots, tot staet-of huys-bevel,

 

All' sijnen ernst versmolt in koot-of knicker-spel?

 

't En sal my al niet schaên, niet deeren, niet doen flouwen?

 

Ick sal mijn tempel-koor wel weten in te houwen;

 

En mijne munt by u wel houwen haer' waerdy;

 

Des ben ick wel gerust; ja ick verseker my,

 

Dat velen onder u veel meer vertrouwens stellen

 

In een ducaet of vler die hun de bors doet swellen,

 

Als in all 's Hemels schat, all 't goed der eeuwigheyd

 

Hun in Gods seker Woord soo seker toegeseyt.

 

Derhalven laetse vry wat winds met swetsen breken;

 

Sy sullen my doch niet uyt mijnen tempel preken

 

Of praten uyt uw' borst, hoe stijf sy zijn gemond?

 

'k Sit al te vast en diep gewortelt in dien grond.

 

En oock wat souden hier die broeders veel bedrijven,

 

Die self geen' hateren en schijnen van mijn' schijven,

 

En anderen quansuys genegen zijn t' ontslaen

 

Van 't evel, daerse self veel tijds aen hinken gaen?

 

Hoe? soum'er hier en daer u niet wel toonen konnen,

 

Die vele duysenden van goude kroonen wonnen

 

Met eenen hylicks kus, in eenen bruyloftsnacht:

 

Ick bid 's u, segt my eens, wat vat, wat klem, wat kracht

 

Heeft all het kak'len doch, all 't kraeyen en all 't tieren

 

Van sulcke vogelen, op my of op mijn' gieren?

 

Men mocht die meesters dus met reden gaen te keer:

 

⁺ Al sachtjens Medicijn; salf eerst uw eygen seer:

 

Indien dan noch 't gesag der Goddelijcke blaêren,

 

Noch oock der Predikers, die u hunn wit verklaren,

 

En by de uwer veel' nochtans niet vreemd en staen,

 

Ja by de vroukens schier voor halve goden gaen,

 

My uyt mijn tempelkoor niet machtig zijn te botsen;

 

Veel min dan sal ick my van School-klap laten trotsen.

 

Gaet vry, mijn' Hoorderen, mijn' Ondersaten, gaet,

 

Leent bey uw' ooren vry aen uwer wijsen praet:

 

Sy sullen (weet ick wel) met all'hunn' swetseryen

+ Luc. cap. 4. v. 23

[p. 105]

 

Uw' schouwd'ren van mijn jock noyt machtig zijn te vryen.

 

Ja (soo 't u niet en lust die snorkers toe te gaen)

 

Ick self wil u alhier gaen melden en verslaen

 

Rond uyt en onbeducht, wat sy al lang voorhenen

 

Ons wreven in den baerd. Ick was wel eer t' Athenen,

 

En voelde my belust de wijsheyd van die Stad,

 

Daer elck den moed soo groot, den mond soo vol van had,

 

Uyt jock, uyt tijdverdrijf van verr slechs eens te rieken:

 

Derhalven staek ick my stracx in een' schaer van Grieken,

 

En trad mê schoolwaert in, alwaer een swetser stond,

 

Die van de deugd heel breed ging weyden met den mond,

 

En (naer ick mercken kon aen sijn gewaed en praten)

 

Meer sterren had getelt, als dalers of ducaten.

 

Ick hoore snedig toe. Ten eersten ging 't al wel,

 

Altoos niet tegens my: maer op het slot van 't spel,

 

Begint de Griek van toon te wisselen en snaren,

 

En op mijn breed gebied heel hevig uyt te varen.

 

Wie (riep hy) Hoorderen, wie van u alle send

 

Oyt een aendachtig oog na 's Hemels blauwe Tent,

 

Tent die des Scheppers hand soo prachtig ging borduuren

 

Met soo veel vurig gouds, met soo veel' goude vuuren,

 

En soo groot dadelijck doorwrocht aen allen kant

 

Met vlammenden robijn en gloênden diamant.

 

Indien ghy niet als goud geneygt zijt na te trachten;

 

Send na dat Hemelsch goud uw' oogen en gedachten:

 

Maer ach! tot iet wat hoogs en hebt ghy hert noch treck.

 

Wat gouds uyt slijm gegroeyt, wat glinsterenden dreck

 

Verheft, verwondert ghy (ospottelijcke dingen!)

 

Veel hooger als all't goud van 's Hemels solderingen.

 

En is 't (dus voer hy voort) niet schandig, dat een dier

 

Van binnen als een God gesielt met hemelsch vier,

 

⁽¹⁾ Van buyten met het hoofd recht hemelwaert geschapen,

 

Soo slechtelijck sich gaet aen slym en slyck vergapen?

(1) Os homini sublime dedit, caelumque tueri
Jussit, & erectos ad sydera tollere vultus. OVID. MET. 1.
Providentia naturae homines humo excitatos celsos & erectos constituit, ut deorum cognitionem caelum intuentes capere possent. Cic. 2. de Nat. deor.

[p. 106]

 

En, als vergetende zijn vaderland en lot,

 

In plaetse van sijn hert na synen oorsprong God,

 

In plaetse van sijn oog geduriglijck te richten

 

Nu na d'opgaende, nu na d'ondergaende lichten,

 

En uyt der selver macht, volmaektheyd, majesteyt

 

De majesteyt, de macht en het volmaekt beleyd

 

⁺ Des Werckmans duydelijck te leeren sien en mercken,

 

En hem eerbiedelijk t'erkennen in syn' wercken,

 

Soo plat op d'aerde valt met sinnen en gemoed,

 

⁽¹⁾ Ja onder d'aerde ligt als mier of mol en wroet

 

Noyt lustig, noyt gesint om oock de minste swieren

 

Van een verwondert oog nae 't Sterrendack te stieren

 

Noyt eenmael seggende ten minsten in syn' geest:

 

Wat geest, wat hoog vernuft, wat hand is dat geweest!

 

Die tot dat heerlijck werck bey stof en form verleende,

 

En form en stof daer in soo meesterlijck vereende?

 

Noyt noyt eens denckende wat wyse kracht is dat!

 

Die dat onmetelijck, dat machtig Hemel-rad

 

Met all' sijn' raderen en gloênde sterre-bollen

 

Rondom den aerdbol doet geduurig henen rollen?

 

Die met de Son kaross staêg gins en weder streeft,

 

Nu na den Zuyder-hock, nu na den Noorder-kreeft,

 

En ons uyt dat gestreef, dat gins en weder rijden,

 

De nutte beurten baert der twe paer jaergetijden?

 

Die langs der Dwerschriems vloer met beeldwerck geplaveyt

 

Den onverdwaelden dans der Dwaleren beleyd?

 

Die 't aengesicht der Maen toyt met geleende stralen,

 

En maendelijck verhult? die d' oeveren tot palen

 

Der woeste wateren voorsichtig heeft gesticht?

 

Die 't wichtig Aerdrijck heeft gehangen in gewicht,

 

En Aerd- en Hemelrijck, hoe wijd van een geseten,

 

Aen een geketent houd oock sonder koord of keten?

 

Dus snoevende wierd hy in 't harnasch dapper heet,

 

En trock syn' hoogen trant noch bet in top, en kreet:

+ Rom. cap. 1. v. 20.

(1) Talpa bipes, alta semper tullure sepultus.
Aspiciens nunquam sublato lumine caelum.
MAR. PALING. Lib. 10.

[p. 107]

 

⁽²⁾ Foey gieren! mieren foey! foey goud-en silver-mollen!

 

Die noyt een hooh gepeys laet door uw' herssens rollen,

 

En 't Hemelsche paleys dat ongemeten schoon,

 

't Welck d'eer des Eeuwigen so prachtig stelt ten toon,⁺

 

En door sijn klaer gewelf soo klaer doet henen schijnen,

 

Met soo veel suchts beschout als esels, buffels, swijnen!

 

Waerom ghy waerlijck oock wel waer zyt oogen, mond

 

En kop, gelyck als sy, te dragen na den grond;

 

Ja selfs van top tot teen in buffelen, in beeren,

 

In hocken, eselen en verkens te verkeeren.

 

Ghy hebt niet meer beluls van all wat ghy aenschout,

 

Dan of ghy maer de ziel in 't lyf en droegt voor sout.

 

Hoewel u dag voor dag in 's Werelds ruyme Rondde,

 

Waer in de Godheyd self u als ter Schoolen sonde,

 

Soo menig leerstuck word, als schepsel voorgestelt,

 

Wat baet, wat helpt' et doch? de Snoode Sucht tot Geld

 

Houd in die hooge school uwe oogen vast gesloten,

 

Uw' ooren dicht gestopt, en houd u aen uw' koten,

 

Dat's aen uw' schrapery: kortom en voor besluyt:

 

Ghy komter kind'ren in, ghy gaeter kind'ren uyt.

 

Dus dorst die kale vinck ons varen in de vêren.

 

Ja (docht ick) rasebol, die doen sou naer uwe leeren,

 

Bleef die niet eeuwelijck een geldeloose bloed,

 

Een kalis kind, als ghy? hiel die niet braaf den voet,

 

Om 't silver met de schup wel hoog op een te tasten,

 

En 't goud by tonnen vol te slepen in sijn' kasten?

 

Neen, neen; soo wie na macht van schijven dingt en staet,

 

Wie lust heeft in mijn' munt te weyden sonder maet,

 

Of in d'ontelbaerheyd der dalers te verwerren,

 

En mag geen meter zijn, geen teller zijn van sterren.

 

En ghy, mijn' Hoorderen, gevoelt hier in met ons:

 

En (by de majesteyt van mijne ducatons!)

 

'T is recht en wel gevoelt. Ghy laet den Hemel drijven,

 

En heft uw hert en oog noyt hooger als uw schijven,

(2) De formicis Indicis aurum colligentibus vide Plinium Lib. 11. cap. 31.

+ Psalm. 19. v. 1.

[p. 108]

 

Uyt welcker glans en gloor ghy meer vermaecks geniet,

 

Als oyt uyt sterren trock, all wat na sterren schiet;

 

Wier brave teekens oock en princelijcke beelden

 

Met veel meer majesteyts u oyt in d'oogen speelden,

 

Als all' die 't Hemel-rond op sijnen gordel draegt,

 

Of buyten dien vertoont. wat mag 't een Leeu, een' Maegd,

 

Een Reus, een Hercules in pracht en grootsheyd halen,

 

By 't hoflijck beeldewerck waer met uw' dalers pralen,

 

By 't glimmende gelaet der vorsten fier en stout

 

Geslagen en gemaelt in silver en rood goud.

 

En met hunn' wapen-prael ten breedsten uytgestreken;

 

Doch schoon ick my dus hard geraeckt voelde of gesteken

 

Van die Atheensche wesp; ick stapte niettemin

 

Van daer uytgaende weer een ander schoolnest in;

 

Daer (naer ick mercken kon) een suffer stond en teemde

 

Die na de Stoä stonck, en heel na Zeno sweemde,

 

Gekapt en toegerust soo vreemd, 'k en weet niet hoe,

 

En ruyg en lang gebaerd tot aen den gordel toe;

 

Die my al dadelijck dwers door sijn' knevelhairen,

 

Daer schaer of mes (soo 't scheen) noyt doorgegaen en waren,

 

En die hem schier 't gebruyck benamen van den mond,

 

Dê hooren dat my speet, en gants niet aen en stond.

 

Indien (dus sprack de bloed) tot een lucksalig leven

 

⁽¹⁾ De deugd alleen vol op van middelen kan geven,

 

Waer toe dan dus verhit door vloed en over veld

 

Die middelen gesocht in overvloed van geld?

 

't En zijn de stapelen der om ons staende saken,

 

De volle kisten niet, die ons geluckig maken;

 

Neen; 't geen ons vredig, vry en vrolijck leven doet,

 

Huyst binnen in ons hert, bestaet in ons gemoed.

 

't Ontbreekt den wijsen noyt aen vollen troost en vreugde,

 

Oock als hem munt ontbreekt. Hy wind sich in sijn' deugde,

 

Dat's in 't waerachtig goed, en oordeelt schat en staet

 

(Schoon goederen genoemt) noch goed in sich noch quaed.

(1) Virtus ad explendam beatam vitam sola satis efficax. SEN. Epist. 85.

[p. 109]

 

Fortuyn dat lichte vel en vind op hem geen vatten;

 

Hy acht haer' giften vreemd, en sluyt en kist sijn' schatten

 

In 't diepste van zijn' ziel, daer sy niet aen en kan.

 

Siet daer het rechte beeld van een' recht heilrijck' man.

 

Gelooft my, Hoorderen,⁽¹⁾ dat heyl, geluck en segen,

 

Dat rijckdom niet en is in macht van goud gelegen:

 

Niet hy, die veel besit, maer hy, die met sijn deel⁺

 

Sich vergenoegt, is rijck. Genoeg is meer als veel.

 

⁽²⁾ Soo ghy u selven wenscht ten vollen te verrijcken,

 

Ia soo ghy eenigsins der Godheyd wilt gelijcken,

 

Roeyt hebsucht dat quaed kruyd met ernst uyt uwen geest:

 

Want die minst hebsiek is, gelijckt God aller meest.

 

Hier beet ick (ick beken 't) van spijt schier op mijn' lippen,

 

En dachte: sottebol, loop maek dat uw' Chrysippen

 

En uw' Cleanthen wijs, wier suf en maelsiek breyn

 

Meer nieskruyds noodig had, als yemand van 't gemeyn.

 

Doch hier by bleef 't noch niet; hy dorst noch hooger singen,

 

En riep al vragende: Zijn 't, zijn 't geen' malle dingen

 

Dus hits met all zijn hert na macht van munt te staen,

 

Die all' haer' waerde treckt van onsen lossen waen,

 

En op der grooten keur en eenig welgevallen,

 

Veel waerdig is van daeg, en morgen niet met allen?

 

En is dit niet een klaer en levendig bewijs,

 

Dat silver all' sijn eer, dat goud all' sijnen prijs

 

Van onse sotheyd treckt, 't welck anders na sijn' waerde

 

Gerechtelijck geschat, niet meer moest doen als aerde?

 

Ia aerde is 't die ghy dient, die ghy voor meester houd,

 

Soo dickmael ghy uw hert aen silver hangt en goud.

 

God stelde d' aerde 't kruyd, de kruyderen den beesten,

 

De beesten wederom der redelijcken geesten

(1) Vivitur exiguo melius. CLAUD.

+ 1 Tim. 4

(2) Brevissima ad divitias per contemtpum divitiarum via est. SEN,
Satis divitiarum est, nie amplius velle. QUINT.
Multa petentibus desunt multa. HOR CARM. Lib. 3. Ode 16.

[p. 110]

 

Geschicktelijck ten dienst; maer mensch soo schoonen schick

 

En order schendende valt met sijn hert in 't slick,

 

En onderwerpt sijn siel wat blancke en bleek geele aerde,

 

Die soo veel trappen staet beneden sijne waerde;

 

Weshalven hy sich oock (o snoodheyd waerd gelaeckt!)

 

Der beesten meesterschap onwaerdig heeft gemaeckt;

 

Nadien hy snoode slaef sijn hoog vernuft en reden

 

De vodden onderwerpt die sy met voeien treden,

 

En die Natuur besorgt voor ons' begeerige hand

 

Wel diep verborgen heeft in 's aerdrijcks ingewand:

 

⁽¹⁾ Want all wat in ons borst den heblust aen mogt queken,

 

Heeft sy voorsichtelijck voor ons gesicht versteken;

 

En 't silver en het goud twee stoffen, die 't Gemoed

 

Neer drucken in het stof, doen drucken met den voet,

 

Sy richte in tegendeel en hief ons aengesichten

 

Na 's Hemels aengesicht en zijn door luchtelichten,

 

En wilde dat dat groot, dat wonderlijck gesticht,

 

't Hoog voorwerp soude zijn van 't menschelijck gesicht.

 

Maer wy van ouds gewoon haer' wetten te vertreden,

 

En t' eenemael vervreemt van allen schick en reden,

 

En snood en slaefsch van geest, gaen staêg met neus en neck,

 

Gaen staêg met ziel en sin na draf gebuckt en dreck;

 

⁽²⁾ En schamen ons niet eens een deel vertrapte leuren,

 

Een deel ontgraven slijcks voor 't oppergoed te keuren,

 

Ia daerom menigmael nu welbespraeckt, nu stom;

 

⁽³⁾ Nu goed, nu quaed te zijn; nu recht te gaen, nu krom.

(1) Nihil quidem, quod avaritiam nostram irritaret, in aperto natura posuit: pedibus aurum & argentum subjecit, calcandumque ac premendum dedit, quidquid est, propter quod calcamur ac premimur. Illa vultus nostros erexit in caelum, & quidquid magnificum mirumque fecerat, videri a suspicientibus voluit. SEN. Epist. 94.

(2) Non erubescimus summa apud nos haberi, quae fuerant ima terrarum. IDEM ibid.

(3) Ad mercedem pii sumus; ad mercedem impii. IDEM Epist. 115.

[p. 111]

 

Siet daer ten naesten by een staelken van de rede,

 

Die bits ons op dat pas die bulker hooren dede,

 

En dat met eene Stoische en statige manier,

 

En luypende soo norts gelijck een stootsche stier.

 

Ick meende by mijn bors! schier uyt mijn vel te springen

 

En morde binnen 's tands: wel hoe? die moye dingen,

 

Dat lieflijck blinckende, dat klinckende metael,

 

Doopt hy dat met den naem van vodden in sijn' tael?

 

Dat silver en dat goud, 't welck all mijn' gasten keuren

 

Voor iet aenbiddelijcks, hoe? schatt hy dat voor leuren?

 

Wat bul, wat uyl is dit? en datmen dat waerdeert

 

Verr boven eer en deugd, hoe? is dat schamens weerd?

 

Wat duysend ducatons! wat mag de bloed doch praten?

 

Ja wy (te weten ick en ghy, mijn' ondersaten)

 

Staen hierom soo beschaemt en soo verstelt aan schrick,

 

Als treckpaerd dat sijn' kar geslingert heeft in 't slick,

 

Dus morrende liet ick dien Stoischen snorker varen,

 

En quam op strate weer allencken tot bedaren,

 

En dachte onaengesien dit al t'onheusch onthael;

 

Noch eens een' proef te doen, en voor de derde mael

 

Een weynigsken gehoors aen schoolklap te verquisten;

 

Waer toe de Wandelaers of Aristotelisten

 

My dochten reedst en nutst, als wesende meest vry

 

Ontrent het stuck der goên van muggesiftery,

 

En minst verschillende van 't algemeen gevoelen,

 

Dienvolgens minst gestelt om ons den baerd te spoelen.

 

Ick speel dan; soo gedacht, soo dadelijck gedaen,

 

En wandel wackerlijck recht op Lycaeum aen,

 

Stap in, neem vaerdig plaets, en heb nau plaets genomen;

 

Of sieden prater stracx op sijnen Praetstoel komen;

 

Het welck een baesken was heel frisch en hoog van blos,

 

Daer by heel burgerlijck en deftig in den dos,

 

En voorts aen kin en koon heel nettekens beschoren,

 

⁽⁴⁾ Sulcx dat de Stagirijt in hem als scheen herboren;

(4) Veste insigni & anulis ac ton sura utens. DIOG. LAERT. Lib. 5. de Aristotele,

[p. 112]

 

Wiens sedeboeck hy trock uyt sijnen schoolrock-band;

 

En juyst nam hy daer in het hoofdstuck by der hand,

 

Waer in de milheyd word beschreven of verhandelt,

 

En beyde d' uytersten, waer tusschen datse wandelt.

 

En na dat hy een' poos vertelt had of vertoont,

 

Welck van die beyden naest aen 't gulde midden woont,

 

Hoe verr oock 't midden self van beyden is geseten,

 

En hoe 't na 't oordeel dient des wijsen afgemeten,

 

Gaet hy al stillekens het spil gebreck verby,

 

En komt al mê sijn' gal uytwerpen tegens my.

 

Wel (docht ick) hoe? wat 's dit? dit goedt heeft voorgenomen

 

Gelijckerhand (soo 't schijnt) ons thans aen boort te komen,

 

En ons eens degelijck te boenen kin en kop.

 

Ick steke niettemin mijn' ooren wacker op,

 

En luyster toe, wat schimp op nieus ons sal verschijnen.

 

⁽¹⁾ Hoewel (dus hief hy aen met welbedaerde mijnen

 

En plantende den hoed wat steyler op sijn' kruyn)

 

De schatten? goederen en gaven der fortuyn

 

Voor goed'ren met goed recht passeren by den vroeden;

 

En't menschelijck geluck, schoon iemand van de goeden

 

Des lichaems en gemoeds een boordevolle maet

 

Geschept heeft, sonder die nochtans niet vol en staet:

 

Sy zijt des niettemin de minste van de drije.

 

Derhalven is't een' meer als kindsche sotternye,

 

Dat elck dus vieriglijck de noodeloose ruymt'

 

Najogende van 't slecht, het beter goed versuymt,

 

En om het goud de deugd getroost is te verschoppen,

 

Gelijck de kinders 't goud om koten doen of poppen:

 

Want of wel (soomen segt) het gout het hert verheugt;

 

Geen' macht van goud nochtans mag 't halen by de deugd.

 

⁽²⁾ 'K en kon dit hoorende niet laten my te stooren,

 

Te meer, om dat ick sulcx hier niet en dacht te hooren,

(1) Cum tria sint bonorum genera, externa sive fortunae. corporis & animi, ista omnia felici homini adesse oportet. ARIST.

(2) Nulla vis auri & argenti pluris quam virtus aestimanda est. Cic. PAR. vj.

[p. 113]

 

Doch bond my selven in. En dus voer hy weer voort?

 

Maer echter evenwel hoe 't goud dient nagespoort;

 

Of tot hoe verre 't geld word nagetracht met eeren,

 

En sonder d'achtbaerheyd der deugde te beseeren,

 

(Want alle sucht tot Geld en is geen gierigheyd)

 

Is overwegens waerd en nut alhier geseyt.

 

Indien wy ons gesicht een weynig laten wercken

 

Op 't wereldlijck beloop, stracx sullen wy vermercken,

 

Dat all wat mensche denckt, doet, aenslaet of bestelt,

 

Of op nooddruftig siet, of op onmatig Geld.

 

Het eerste woord hem selfs als van natuur geboden:

 

Want leden dragende gedreygt van duysend nooden,

 

Stelt hy voorsichtelijck, geweckt door haer vermaen,

 

Verstand en hand te werck, om sich des noods t'ontslaen.

 

En nademael het geld een' maet is aller saken,⁺

 

En datmen thans door 't geld tot alles kan geraken,

 

En alles heeft voor 't geld; so staet'et niet alleen

 

Een' ieder' mensche vry, maer is oock ieder een

 

Wel strengelijck verplicht door degelycke krachten

 

En langs oprechten weg na soo veel gelds te trachten,

 

Als hem of dienstelijck of noodig dunkt te zyn

 

Tot eerlijck onderhoud van sich en van de sijn',

 

Wie desen plicht versuymt, en niet en poogt met eeren

 

Sich en sijn huysgesin behoorlijck te geneeren,

 

Is vyand van sich self en van sijn eygen nut,

 

Ja heeft de menschelyckheyd gelijck als uyt geschud.

 

Die 't geld dan en soo 't hoort en niet om 't geld begeren,

 

Maer om de vrucht des gelds, om (seg ick) kost en kleeren,

 

Om 't geen de nood vereyscht, of wel den nood verhoed,

 

Doen wel en tot dus verr is oock de Geldsucht goed:

 

Ja somtijds laetse niet noch verder goed te blijven:

 

⁽¹⁾ Want alle sucht voorwaer tot overvloed van schijven,

 

Weer streeft de deugde niet. Op dat gesegent woord

 

Gaf ick my overend, en voelde my bekoort

+ Aristot. lib. 5. Ethic.

(1) Non quaelibet divitiarum concupiscontia avaritia est. AMES. lib. de cas. CONSC.

[p. 114]

 

Om mijn' kapruyn wat bet te schuyven van mijn' ooren,

 

Te sonderling belust wat ick hier voorts sou hooren.

 

En dus heeft hy vervolgt: Na macht van geld en goed

 

Word nu en dan gestaen oock met een goed gemoed,

 

Als namelijck de weg, waer langs wy derwaerts treden

 

Recht, deugdig is en goed, de winsucht buyten reden

 

Of mate niet en set haer' yverige treên,

 

En 't eerlijck winnen siet op 't heerelijck besteên,

 

En met dit insicht gaet na macht van rijkdom trachten,

 

Om mildelijk den nood des naesten te versachten.

 

Voorwaer soodanig man is aller eeren weerd,

 

Die door een' goeden vlijt syn' goederen vermeert,

 

Om rijckelijck daer uyt den armen mê te deelen,

 

En als een aerdsche God veel goeds te doen aen velen!

 

Doch werden sulcker goôn althans niet veel getelt:

 

Want waerom staeft en draeft de grooten hoop om geld?

 

Is't niet om dat in 't geld recht stoffe word verkregen,

 

Om weelde, dertelheyd en overdaed te plegen?

 

Is 't niet om pracht te voên? is 't niet om Vroeg en laet

 

Met ros, karos en koets te drillen achter straet?

 

Is 't niet om maeg en buyk met slempen t'overladen,

 

En uyt te flickeren in pronkende gewaden?

 

Kortom en met een woord, is 't niet (o snood bestel!)

 

Meer om wellustelijck te leven, als om wel?

 

Hier, hier (om rondelijck de waerheyd te belyên)

 

Hier doet sich 't broeynest op van alle schelmeryen.

 

't Gebreck en is het niet, neen, neen, 't is d'overdaed,

 

Die 't sterffelijck geslacht tot alle snoodheyd raed.

 

Die sich met kaes en brood of noodruft stelt te vreden,

 

En sal niet licht om 't geld tot grove feylen treden;

 

⁽¹⁾ Maer die niet anders snuyft als pracht en overdaed,

 

Als brassen aen den disch, als proncken by de straet,

(1) Ad scelus atque nefas, quodcunque est, purpura ducit. JUVENAL. Sat. 14.

[p. 115]

 

⁽²⁾ Hoe kan die min als heet na volle buydels trachten,

 

En in die hitte sich voor slincksche gangen wachten?

 

Wat is uw bende oock groot, geld-gieren, die verblind

 

Het geld (o snoode liefde!) alleen om 't geld bemint,

 

En anders niet en droomt als munt op munt te tassen,

 

En dicht op een getast te sluyten in uw' kassen,

 

Daerse eeuwelijck van dag versteken ligt en lucht,

 

En niemanden, helaes! tot vreugd en streckt noch vrucht.

 

Men moet (dus geeft ghy op) wat voor de swacke jaren,

 

Wat voor den ouden dag, wat voor den sieken gaêren,

 

Oock voor de kinderen wat leggen aen d'een zy.

 

'T is wel gesegt (ick ken 't) o quam'er 't weldoen by;

 

Maer och! 't en streckt u maer een schootsvel, lieve vrinden,

 

't Welck ghy uw schraepsucht weet heel abel voor te binden,

 

Om haer wat degelijck te treden doen voor 't licht,

 

Men keurt'et voor een plicht, een' vaderlycken plicht

 

(En dien ick oock al heel niet wraken wil noch weeren)

 

Den kinderen hunn erf sorghvuldig te vermeeren:

 

Maer och! hoe menig kind erft in syns vaders erf

 

In plaetse van sijn heyl, sijn lijf en siel-bederf!

 

Hoe vele zijnd'er, laes! die door hunn gansche leven

 

Maer bocken, buffelen ja verckens zijn gebleven,

 

Om dat hunn' Ouderen hun te groot' een' macht van schat

 

Nalieten naer hunn' dood, die andere sonder dat

 

De deugdbaen souden zijn heel wacker ingetreden,

 

En luyden zijn geweest van loffelijcke seden.

 

Ach! waer en domme jeugd en⁽³⁾ rijckdom t'samenkoomt,

 

Daer hollen meerendeels de tochten ongetoomt,

 

Daer houdmen maet noch streek in tuysschen en krakeelen,

 

Daer snuyftmen anders niet als kroegen en bordeelen,

(2) In avaritiam praeceps luxuria est. SEN. Epist. 95.

(3) Turpi fregerunt saecula luxu
Divitiae molles. JUVEN. Sat. vij.
Illae opes atque divitiae afflixere saeculi mores. Flor. lib. 3. cap. 12.

[p. 116]

 

Daer word verbrast, verpronckt, verspeelt, verkeert, verkaert,

 

En rijckelijck verspilt, wat karig wierd verspaert.

 

Wat dunckt u, schraperen, en soud ghy schier of morgen

 

't Heyl uwer balgeren niet ruym soo wel besorgen,

 

Indien ghy duchtende den woesten aerd der jeugd

 

Wat min verschiets van geld, wat meer besits van deugd,

 

Hun poogde naer uw' dood ter erve na te laten?

 

Men sou (gebeurde dat) van moedwil onse straten

 

Wat beter sien geveegt; men sou (gebeurde dat!)

 

Soo veel verdorven jeugds niet hollen sien door stad.

 

Doch 't sorgen voor uw saed of voor uw nageslachte

 

Is veeltyds maer een verw of schootvel (soo ick achte,

 

En boven hebt gesegt) waer achter in der daed

 

De vuyle schraepsucht schuylt dat landbederflyck quaed.

 

O gaef 't my pas althans 't Geschichtboeck door te treden.

 

⁽¹⁾ Wat soud ghy, Hoorderen, al rijcken, staten, steden

 

Door die verwoede pry vertrapt sien met den voet,

 

Gewentel sien in asch, versopen sien in bloed!

 

⁽²⁾ Waer 't geld te veel vermag, daer geld geen' macht van wallen,

 

Daer moeten stad en staet nootwendelijck vervallen.

 

Maer ons verloopen uur vereyscht dat ick vertreck,

 

En dese stoffe spaer voor 't volgende gespreck.

 

En daer met is hy af en vaerdig uytgetreden.

 

Foey! (dacht ick by my self) wat wispelturigheden?

 

Nu wend hy 't over d'een', nu over d'ander' zy;

 

Nu kraeyt hy sus, nu soo, nu voor nu tegens my;

 

Ja gispt ons al soo streng, als een' van d'and're scholen.

 

Ach! 'k had een' schat verwacht, en vind maer doove kolen,

 

Ick hadde lofverhoopt, en hoore niet dan smaed:

 

Derhalven 't is my best, dat ick de schoolen laet;

(1) Quod Apollo Pijthius oraculum edidit. Spartam nulla re alia nisi avaritia esse perituram, id videtur non solum lacedemoniis, sed & omnibus opulentis populis praedixisse. CIC. off. 2.

(2) Ea civitas, id regnum aeterno in gradu facile steterit, ubi minimum virium veneris pecuniaeque cupido sibi vindicaverti: VALE. iv. cap. 111.

[p. 117]

 

Sy hebben ons verderf doch als om strijd gesworen.

 

Ick mocht in Platoos plaets noch wel wat anders hooren,

 

En dat my vry wat min sou bollen in mijn' kruyn,

 

Ja mogelijck oock wel in Epicurus tuyn.

 

Hoewel 't my, Hoorderen, niet veel had konnen deeren:

 

Want (om eens weer tot u, eens weer naer huys te keeren

 

Naer een' soo lange reys) wat dunkt u van die dry,

 

Die ick soo versch u heb doen hooren op de ry?

 

En zijn 't niet dappere maets om ons gesag te quetsen,

 

Of om ons uyt uw' borst ons tempelkoor te swetsen;

 

Neen, neen; ick merk'et wel, hun snorken heeft geen' kans;

 

Ghy staet'er voor verset gelijck als mergen lands:

 

Sulcx dat ick gants geen quaed heb uyt dien hoeck te schroomen.

 

Maer wat ons oock al mê wil aen de veren komen!

 

Selfs, selfs de Dichterkens, die vogels los en licht,

 

Die derven oock quansuys wel droomen men hunn dicht

 

Mijn outer vast gebout aen 't hellen en aen 't hotsen.

 

Te helpen, en my plat in 't voetsand neer te botsen.

 

D'een komt ons regelrecht gevlogen in den baerd,

 

En valt ons aen met beck; met klaeuwen en met staert,

 

En schreeuwt uyt all sijne macht:⁽¹⁾ o snoode sucht tot schijven!

 

Waer toe en kond gy niet der menschen herten dryven?

 

Een ander loopt of vliegt soo wat ter zijden af,

 

En neemt'et op de stof, die ons de Goud-mijn gaf,

 

⁽²⁾ De selve scheldende voor noopster der gebreken.

 

Een derde willende wat geestelijcker spreken,

 

En volgende (goudwoud's) der Godsgeleerden tred,

 

Vaert u, mijn' Hoorders, toe, en krijt u wel een bet

 

(Naer eerst sijn' Sangsottin te hebben aengeropen,

 

Godinne meen ick; houd, ick had my schier verloopen)

 

⁽³⁾ Voor aerdsche zielen uyt, voor vleeschelijck gebroed,

 

Voor vuyle Epicureen, die gants geen' hoop en voed,

(1) Quid non mortalia pectora cogis.
Auri sacra fames? VIRG. lib. 3. AENEID.

(2) Effodiuntur opes irriramenta malorum. OVID. MET.

(3) O viles crassasque animas, & ab aethere prorsus.
Aversas, &c. MAR. PAL. lib. 9.

[p. 118]

 

Gants geenen treck en hebt tot eenig beter leven,

 

Maer hier in 't slijck slechs blijft met ziel en sinnen kleven,

 

Slechs hier uw' woningen en tabernakels bout,

 

En daerom stadig schraept, staêg silver tast op goud,

 

Staêg goud op silver hoopt, en schijven stuwt op schijven,

 

Als of ghy eeuwig hier in leven docht te blijven,

 

Ofte bereycken docht der kraeyen jaren-som,

 

Of wel der Phenixen eeuw rijcken ouderdom.

 

Maer och! wat mogen doch die vincken liggen krijten?

 

De ketel wil den pot sijn' swerten neus verwijten.

 

Indiend'er volcxken is, dat vleesch en aerde mint,

 

Dat vleeschelijck, dat aerdsch, dat wereldsch is gesint,

 

Dat in den slijcke wil sijn tabernakel bouwen,

 

En hier beneden wenscht voor eeuwighuys te houwen;

 

Soo sal 't dat waenwijs zijn, dat roemsiek letter goed,

 

Dat stadig schrijft en wryft, staêg boecken baert en broed?

 

Want waerom schrijft en wrijft, waerom doch broed'et boeken?

 

Om een langlevenden, een' grooten naem te soeken;

 

Om (o belachelyck, o spottelijk bescheyd!)

 

T'erlangen in den tijd het lot der eeuwigheyd.

 

'T en is dat mal gespuys, door naemsucht aengedreven,

 

Niet heylsgenoeg, alhier te leven by hunn leven,

 

Sy lieven 't leven hier oock naer hunns levens tyd,

 

Soo lief is 't aerdrijck hun, soo noode gaense 't quyt.

 

Ja, Hoorderen, ick moet in plaets van een' Godinne,

 

Een' Sloor zijn, een' malloot, een' drymael aertssottinne,

 

Indien de sotten hoop niet drymael meer en doet

 

Om eenen aerdschen naem, als om all 't Hemelsch goed,

 

Niet drymael ernstiger aen 't pesen valt en slooven,

 

Om hier onsterffelijck te wesen, als hier boven.

 

Oock speurtmen dat se staêg, verruckt van mallen waen,

 

Meer naer een groot gerucht, als goed geweten staen;

 

⁽¹⁾ Meer besig zyn om wel en cierlijck te seggen,

 

Als eerlijck en wel hunn leven aen te leggen;

(1) Oratio vultus animi est; si circumtonsa est & jucata & manufacta, ostend it illum quoque non esse sincerum. SEN-EPIST. CXV.

[p. 119]

 

Kortom en met een woord, meervlijts en arbeydt doen,

 

Om hunnen praet na maet te vormen, als hunn doen.

 

Maer wien en sou de gal van spijt schier niet ontsteken?

 

Op dat'et nergens ons aen kraeyers sou ontbreken,

 

Daer is onlangs geleên een Decker opgestaen,

 

Een Dichterken van Dort, 't welck oock wel derfbestaen

 

In sijn' Neerduytschen Rym ons soo wat af te touwen,

 

En hier en daer een streek of steeksken toe te douwen.

 

Dat bloeyken, 't welck noyt recht de soetheyt smaken kon

 

Van mijne soete munt, en nau een' Ducaton

 

Van eenen Patacon sou weten t'onderscheyden,

 

Liet sich van desen waên al mê by d'ooren leyden,

 

Dat hy een' slinger eens met pen sou doen of hand:

 

Die my van 't outer plat neerbonsen sou in 't sand,

 

Of die voor 't minst altoos zijn' waerden Landsgenoten

 

Mijn jock wat verder sou van neck en schouders stooten.

 

Wat mocht dat bloeyken doch sich voren laten staen?

 

Hoe? hy mijn' Bataviers eens van mijn jock ontslaen?

 

By Midas gouden baerd! dat overweegt sijn krachten,

 

Al stiet hy met sijn drien, ja met sijn driemal achten:

 

Oock sluyt dat hunner veel (spijt wagens vol vermaens)

 

Veel vaster om den hals, als oyt voorheen het Spaensch.

 

Wat soude een goed getal van Batoos brave spruyten

 

Niet doorstaen, niet bestaen om mijn' vergulde kluyten?

 

Een dapper Hollandsch borst (na luyd van 't spreekwoord) vloog

 

Om 't geld wel onder deur. maer hola! niet te hoog,

 

Niet al te lang en breed mijn' stucken uytgemeten.

 

Maer sou dat bloeyken self al vry en onbeseten

 

Van mijne Godheyd zijn? misschien niet t'eenemael;

 

Het giet by wijlen wat van d'een in d'ander tael,

 

En sulcx en doet'et oock niet voor een bloot bedancken,

 

Maer 't staet van Blanckens bors wel rijcklijck op twee blancken.

 

Derhalven 't snackt al mê na 't soete munt geniet,

 

En speelt (ick prijs 't hem oock) men doet nu niet om niet.

 

Ghy merkt nu (meene ick) klaer uyt all mijn doen en dryven,

 

Dat ick Godinne ben; en wel Godin sal blijven,

[p. 120]

 

En dat noch all 't gekef van 't Rymende Gebroed,

 

Noch al het bitsgekijf der Scholen heet van bloed,

 

Noch oock al 't bulderen des Preekstoels, noch al 't baeren

 

En grousaem dreygen felfs der Goddelijcke Blaêren,

 

My van mijn outer oyt sal stormen plat ter neer,

 

Of my mijn kerck, uw' borst, doen ruymen immermeer.

 

En waerlijck, Hoorderen, soo ghy den mist van 't meenen

 

Wechdoende, my eens recht van top doorkijckt tot teenen,

 

Boos, eerloos moet ick staeg en snood zijn voor altoos,

 

Indien ghy my soo snood, soo eerloos vind en boos,

 

Als dese my met tong afschild'ren en met pennen.

 

Hoe? is de rijckdom goed, en moetmen dien erkennen

 

Voor een' der gaven Gods, gelijckmen waerlijck moet,

 

⁺ (Gods zegen (segt Gods Woord) maekt rijck in overvloed)

 

Wat duysend daelderen! hoe kan dan 't veel begeeren,

 

Of 't staen naer overvloed soo quaed zijn, als sy leeren?

 

En zijn d'Aerds vad'ren oock, gelijck de Schrift vermeld,

 

Niet luyden meest geweest heel ryck en wel gestelt?

 

⁽¹⁾ En is 't de plicht oock niet en 't ampt der Overheden,

 

Dat sy wel wackerlijck te velde en in de steden

 

Besorgen dat de winst der onderdanen groey,

 

En 't heel Gemeenebest in rijckdom overvloey?

 

Vermits noyt staet den nood ontworstelt sijner lasten

 

Met een deel Irussen en geldeloose gasten?

 

Is 't oock niet redelijck dat huysvoogd sijn gesin

 

Van ietwes meer versorg als noodelijck gewin,

 

En ietwes innebreng, dat boven kost en kleeren

 

Sijn volck ietwes oock mag vermaken en vereeren?

 

En dit, mijn' Hoorderen, kan immers gants niet gaen

 

Met een soo smalle winst, als sy ons prijsen aen.

 

Dese altesamen zijn soo redelijcke saken,

 

Dat Momus laek-sucht self die niet sou konn en laken;

 

Hier tegens aen te gaen, is louter onbescheyd,

 

Is meer als sotterny, is meer als dulligheyd.

+ Proverb. 10.22.

(1) Magistratui incumbit cura, ut omnes dit ionis partes divitiis abundent, & sint quam plurimae domus opulentae. KECK. POLIT. SYST. Lib. 1.

[p. 121]

 

Wat poogtmen ons goed recht met snorken t'overkraeyen,

 

En u een vlassen baert of ooren aen te naeyen?

 

⁽²⁾ Natuurlijck, billijck is 't, dat elck sijn' winst bevlijt',

 

Dat elck sich trecken laet door 't lockaes van 't profijt.

 

Vrou Wijsheyd tigt ons op, om ons noch bet t'onteeren,

 

Dat wy de wysheyd verr beneden 't goud waerderen,

 

Ja dat ons hert meer vreugds en welgevallens neemt

 

In 't geld als in de deugd; maer hoe? is dat soo vreemd?

 

Wie neemt'er geen vermaeck, geen' vreugd en welgevallen

 

In 't geen hem glory, glans en aensien baert by allen?

 

Maer baert ons sulcx een wijs of deugdelijck gemoed?

 

Geensins, 't geachte geld is 't dat ons achten doet.

 

Vergadert overhoop, wat breyn oyt kon versinnen,

 

Brengt all de kunsten by der negen Kunst-Godinnen,

 

Mengt all de wetenschap en wijsheyd ondereen

 

Der oude Egyptenaers, der Grieken, der Chaldeen,

 

En sleept dan boven dien noch all' de deugden t'samen,

 

Die een' Fabricius, een' Curius betamen,

 

Ja doet de heyligheyd hier toe noch, soo ghy kond,

 

Van all' de Heyligen van 't Oud en Nieuw Verbond,

 

En spint uyt all' dees' stof op 't wiel van uw' gedachten

 

Een heerlijck ziel-gewaed, daer all' des lichaems prachten

 

En drachten dreck by zyn, en hangt'et het gemoed

 

Van eenen⁽³⁾ Codrus om, van een' beroeyden bloed,

 

Van een', die niet diep mag tasten in mijn' gelden,

 

Ey segt; wat sal 't hem doch by kleen en groot doen gelden?

 

Sal hy daerom iet meer, iet hooger zijn geschat,

 

By Mammon! niet een myt, niet eenen duyt, niet dat.

 

Stelt nu hier tegens eens een Nabals Herssebecken,

 

Een Chimon dom van breyn, een' van uw' groofste gecken,

 

Een' die meer malligheyds huist onder 't viltendack,

 

Als in de sotskap oyt van een' Choraebus stack

 

Of van een' Tiribus, en die noch darenboven

 

Van alle schelmery veel dicker is bestoven,

(2) Omnes experimus utilitatem, ad eamque rapimur. CIC. Offic. lib. 3.

(3) Tota domus Codri rheda componitur una. JUV.

[p. 122]

 

Als all wat immer wierd van ondeugd opgeleyt:

 

Wat af breuk sal 't hem doen ontrent sijn' achtbaerheyd,

 

Indien hy ruym en rijck te wey gaet in mijn' schijven?

 

Ja wie en salse niet met nedrig stuypen stijven?

 

Wie sal een Midas maet hoe deugdeloos, hoe sot,

 

Niet eeren, troetelen, niet vieren als een' God?

 

En, Hoorderen, is 't vreemd? elck voelt en proeft van buyten

 

'T verborgen Elixier van mijne Midas-kluyten,

 

Elck weet, wat, wonderen myn machtig geld verricht,

 

En hoe dat triomfeert, daer deugd en wijsheyd swicht.

 

Hoe geerne wenschte ick thans wat dieper in te treden

 

In sijnen rijcken lof! maer och! mijn' lange reden

 

Roep lang al lang genoeg; sluyt, sluyt uw' pleytery.

 

Doch tsa, tot sijnen roem alleen een woord of dry.

 

⁺ Wat soude hy al verdriets, al ongeriefs verwecken,

 

Die 't heylsaem Geld-gebruyck den menschen quaem t'onttrecken!

 

Waer 't niet by na so veel, als ofmen ons onttoog

 

'T gebruyck van locht en vier, 't genot van vocht en droog?

 

Waer 't niet een schoon gemack met waer te mart te loopen,

 

Wanner ons waer ontbrack, en waer om waer te koopen,

 

Als in Saturnus eeuw mag (denck ick) zijn geschied?

 

Die t'onrecht heet na 't goud, die naem en past haer niet,

 

⁽¹⁾ Die lieffelijcke naem is dese toe te schrijven,

 

Daer 't all in blinkt en klinkt van macht van goude schijven,

 

Daer in het edel goud van 't menschelijck geslacht

 

Soo gierig word verspaert, als vierig nagetracht,

 

Daer in het handsaem goud heel net in 't rond geslagen

 

Gemunt, tot geld gemaekt, en martwaert aen gedragen,

 

Tot ieders groot gerief verwandelt en verkeert.

 

In all wat nood vereyscht, in all wat lust begeert.

 

Hoe dik, hoe menigmael versiet ghy uyt uw' kasse

 

Slechs met een weynig munts uw dijsack, bors of tassche,

 

En gaet'er me te mart, en voelt u onder 't gaen

 

Soo weynig met die waer, als met uw hair verlaên,

+ Lof des Gelds.

(1) Aurea nunc vere sunt saecula plurimus auro, &c. OVID.

[p. 123]

 

En brengt'er weer voor thuys op wagens of op sleden

 

Soo veel verschiets van goed, soo veel nootwendigheden,

 

Als voor het gansch verloop van 't wintersche saysoen

 

Uw' kelder soldering en keuken heeft van doen.

 

O wonderlijcke vond! die van de swaerste saken,

 

Van goud en silver kond een' licht' Vertumnus maken!

 

Die 't geen dat in sich self, o meer als menschen-vond!

 

Niet meer en is als een, tot alles maken kond!

 

Want als ick, Hoorderen, het geld door all' de deelen

 

Van 't menschelijck bedrijf soo groot een rol sie spelen,

 

Ick twijffel menigmael, of niet een Hemelsch Geest,

 

Of niet Gods Wijsheyd selfs in voerster zy geweest

 

Van een gebruyck soo groot, soo nut, soo waerd gepresen,

 

Of dat voor 't minst altoos in stand houd en in wesen,

 

Op dat des handels treyn en all wat menschen doen,

 

Sou toegaen met gemack, met ordre, met fatsoen,

 

En by gevolg al om in rijcken, staten, steden,

 

Bey wanschick werden mogt en ongemack vermeden:

 

⁽²⁾ Want waerlijk 't is het geld, 't welk als een heylsaem sout

 

Der menschen maetschappy in geur en wesen houd,

 

Die anders in 't verderf eerlange quaem te sneven.

 

⁽³⁾ 'T geld is (roept Hesiood) der sterffelijcken leven;

 

En seker wel te recht? een man van geld ontbloot

 

Is in dit leven laes! gelijck als levend dood:

 

Hy kan sich niet als eng, als armelijck bewegen;

 

Hy staet alom benart, beladen en verlegen;

 

Hy word van elck geschuwt, van elck met schroom genaekt,

 

Gelijck een' plaets van pest-of blixem-vier geraekt.

 

Derhalven eyscht natuur en reden daer benevens,

 

Dat elck 't besit sijns gelds soo vry heb, als syns levens:

 

Wie onrechtvaerdelijck daer in beschadigt werd,

 

Dien werd het herte bloed als afgetapt van 't hert.

 

'T geld algemeene maet om handel me te drijven

 

Moet suyver, ongevalschten ongeschonden blijven;

(2) Nummus hominum inter se societatem conservat. KECKERM. SYST. ETH. Lib. 2. cap. 5.

(3) Pecunia anima est miseris mortalibus.

[p. 124]

 

Derhalven draegt'et oock op 't aen sicht wederzijds,

 

Als iet onsichelijcks, iet heyligs, iet gewijds,

 

De beelden, tijtelen en grootsche wapen-prachten

 

Van Vorsten, Koningen, van 's werelds Oppermachten.

 

De sprake (soomen segt) ontdeckt den aerd der liên:

 

Spreeck, soon (sprack Socrates) op dat ick u mag sien:

 

Maer hoe veel abeler weet dat mijn geld te klaren!

 

Voor waer de ronde munt gaet ronduyt openbaren,

 

All wat geveynsdelijck de mond verhelen kan.

 

⁽²⁾ De toetsteen proeft wel 't goud, maer 't goud beproeft den man.

 

⁽³⁾ Laet Venus in haer blanck noch eens soo vierig blosen,

 

En eenen lonck en lach uvt leliën en roosen

 

Toesenden haren Mars of haren man Vulcaen,

 

Die hun door aderen, door merg en beenen slaen:

 

Wat haelt dat by den glans en lieffelijcke loncken

 

Van mijne daelderen, die borst en bloed ontvoncken

 

Met eenen gloed, een vlam, die vry wel anders blaekt,

 

En hunn' moosjanckeren wel anders gaende maekt.

 

Weest, munte, weest gegroet, o schoone boven schoone,

 

Die soo veel' sielen treckt naer uwen gouden troone,

 

Die veel meer minneviers, als Venus, queekt en voed'

 

⁽⁴⁾ Meestersche, ja Godin der wereld, weest gegroet!

 

Dus helder moest ick eens haer' glory op doen klincken.

 

Doch niet alleen en sticht het lieffelijcke blincken

 

En 't klincken van mijn' munt den brand alom alhier,

 

Maer oock 'k en weet niet waer, 'k en weet wat vagevier,

 

Het welck den sielkens 't vuyl moet sieden, braden, blaken,

 

En roosten uyt het vleesch, en 't welckse weer moet slaken,

 

Schoon qualijck uytgebrand, schoon nau ten halven schoon,

 

Slechs op den blooten klanck van 't soete sielmis-loon.

(2) Quod index auro, id aurum homini.

(3) Tam dulce siquid Veneris in vultu micat. &c. Eurip. apud SEN. Epist. 115

(4) In mundo summus, rex est hoc tempore nummus.
Fraw pecunia ist die Konigin; kunst und tugent sind ire schusselwascherin.

[p. 125]

 

Dus snackt om sijn profijt, dus quackt mijn heylig Roomen,

 

'T welck soete winst oyt wist te puuren uyt sijn' droomen,

 

'T welck sijn' versieringen wel dier vertiert en slijt,

 

⁽⁵⁾ En veyl heeft of te koop gewijd en ongewijd,

 

En loosen handel drijft met kruyssen, kroonen, kruynen,

 

Met staven, mijteren, kasuyfels en kapruynen,

 

Met outers, tempelen, met klanck, met sanckgebaer,

 

Met hel, met Hemelrijck, met allerhande waer.

 

En seker, Hoorderen, van gisteren noch heden

 

Was Roomen soo goed vents; 't is eeuwen lang geleden,

 

Twee duysend eeuwen lang, of immers daer ontrent,

 

Dat d'Africaensche^* vos, die recht deurslepe vent

 

Dien Roomschen vent-lust sag, en uytriep voor elks ooren:

 

O Roomen! Roomen! 't geld sal uw verstand verdooren;

 

Ja sood'er koopman quaem, die u betalen mocht

 

'T geld daer ghy u op stelt, ghy self laegt stracx verkocht.

 

Edoch wat wonder is 't dat mijn gouddienstig Roomen

 

Van my of mijne munt soo diep is ingenomen;

 

'T welck op sijn' lusten soet en sot van hoovaerdy

 

Geen hooger goed en kent als pracht en swelgery;

 

'T welck eer sijn' Lolliaes en dertele Lucullen

 

Verkleên sag aen een kleed en op een mael versmullen

 

Een' som soo machtig groot, dat een Euclides naeu

 

Sich staem'len sou daer deur, al waer hy noch soo gaeu;

 

'T welck korts een' speel pop noch van⁽⁶⁾ een' der roode Santen⁺

 

Met perlen sag beschoeyt, met goud en diamante;

 

'T welck; als een ey een ey, die droncke pry gelijckt,

 

Die prat op 'troode beest in 't purper sit en prijckt.

(5) Venalia Romae.
Templa, sacerdotes, altaria, sacra, coronae.
Ignes, thura, preces, caelum est venale deusque. Bap. Mant.
Vendit Alexander cruces, altaria, Christum:
Emerat illa prius, vendere jure potest.
Sacra sua extrema, si forte requiritis, hora
Cur Leo non potuit sumere? vendiderat. SAN.

* Iugartha.
Flor. Hist. lib. 3. c. 1.

(6) De Cardinael Ruerius dede sijne hoere Tiresia schoenen dragen met goud, perlen en diamanten geborduurt.

+ Apocal. cap. 17.

[p. 126]

 

Maer houd, waer wil ick heen? mijn' ouden teem herhalen

 

En weer op d'overdaed gaen donderen en smalen,

 

En d'onmaet hekelen? neen toch, ick scheyd'er uyt:

 

'T is hoog tijd dat ick sluyt, en oock met vriendschap sluyt.

 

Wel aen ghy vroukens dan, ghy vriendelijcke dieren,

 

Die soo geweldig veel van toyen houd en cieren,

 

En in het moygaen vind soo sonderlingen soet,

 

Wilt ghy te kercke gaen met dierbaer poppegoed,

 

Met geele, groene, blaeuwe en roode syde mouwen,

 

Gelijck een Switsers broeck deurhackelt en deurhouwen,

 

Met hangers swaer van wicht, met boiten rijck van glans,

 

Al soud'er schier de banck afkraken uwer mans,

 

Met eenen regenboog, een' heele meersch van stricken,

 

All desen kermis bras kan u mijn geld beschicken;

 

Dit gansche poppekraem getast op een en hoop,

 

Staet voor mijn' munte veyl, is voor mijn goud te koop.

 

En ghy Apicien, Slampampers, Nomentanen,

 

Die altijd slempten dempt, en halsen wenscht van kranen,

 

Op dat de lust des smaecks met tragen tred vertreck,

 

En hooger lessen niet, als buyck studeert en beck;

 

Lust u uw' taselen of disschen te verladen

 

Met macht van tam en wild gesoden en gebraden,

 

Met keur van suyker werck, met payck van wijngaerd vocht,

 

Met all de leckerny van aerde, zee en locht.

 

En ('t welck niet selden beurt) u selven en uw gasten

 

Tot overswalpens toe daer mede t'overlasten?

 

Hier geld mijn geld al me, dat kan u dag voor dag

 

Versorgen van all 't geen een leckspit wenschen mag.

 

Ghy hoere-kateren, ghy vuyle Venus-brocken,

 

Die sonder achterdocht, en als in spijt der pocken,

 

Hoe dickmael ghy gestooft, gesweet hebt en gequylt,

 

Staêg na den geylen shoot der veyle nymsen gijlt;

 

Gelust u alle daeg verandering van hairen,

 

En allerhande soort van havens aen te varen,

 

Tot dat ghy hinckt en stinckt, en wechvalt van de graet?

 

Mijn' munte weet tot sulcx al mede kans en raed.

[p. 127]

 

Ghy groote Meesteren, ghy Krijgs-en oorlogs-Hanssen,

 

Die om een leur of seur, om lof of lauwerk ranssen,

 

Den vrede geeft den schop, het kalfsvel klincken doet,

 

En wind van tijtels koopt met dierbaer menschen bloed;

 

Wilt ghy uyt dertelheyd uws nabuurs staet bestoken,

 

Of eenig bloeyend rijck hier bloeden doen, daer rooken,

 

Niet om dat ghy daer van in 't minste zijt misdaen,

 

Maer om voor held quansuys, voor kloeckaerd deur te gaen?

 

Want eene uytsinnigheyd soo rasend en beseten

 

Word thans voor Heldendeugd, voor kloeckheyd uytgemeten?

 

Wat kond ghy sonder geld! by Mavors! niet een' vijg;

 

'T geld is (soo 't spreekwoord segt) de senuw van den krijg.

 

Waer toe meer tijds gespilt met overtollig klappen?

 

Het geld verschaft'et all, eer, Adel, Ridderschappen

 

'T zy staet-'t zy tempel-ampt, 't word all op prijs gestelt,

 

Ja selfs Sint Pieters stoel veylt Roomen op om geld.

 

Wat duysend daelderen! wat valt'er meer te wenschen?

 

Wat dunckt u, Hoorderen, zijn 't dan geen' wijse menschen,

 

Die 't geen ons soo veel soets, ons soo veel moys en groots

 

En kostelijcks verschaft, uyt schreeuwen voor iet snoods,

 

En 't hitsig hengelen en hijgen na mijn' gelden

 

Voor snoode vuyligheyd, voor vuyle snoodheyd schelden?

 

Sulcke esels, by mijn' bors! verdienen noyt het soet

 

Te proeven van mijn' munt, noyt met een kastor hoed

 

Van thien pond vlaems of meer hunn' ooren te bedecken;

 

Noyt fulpen innocent, noyt strick broeck aen te trecken,

 

Noyt disch met wijn te sien en wildbraed dicht bestouwt,

 

Maer hoy te nuttigen in plaets van hoenderbout.

 

Doch laet die bulkers vry all bulken wat se weten,

 

Laet, laetse vryelijck staen swetsen dat se sweten,

 

Dat mensch dat edel dier tot eenig hooger lot,

 

Tot ietwes edelers geschapen is van God,

 

Als om wat rond metaels, wat leuren, bagatellen,

 

Te stapelen op een, en hert daer op te stellen.

 

By Mammons gouden hoofd! al haddense den praet

 

Bey van Demosthenes en Tullius te baet,

[p. 128]

 

Dat sullense my noyt in 't herssebecken praten,

 

Noch (ken ick u te recht) u oock, mijn' Ondersaten.

 

Ghy schud het hoofd, 't is goed; maer toont met uw' gelaet,

 

Dat ghy na 't slot verlangt van mijnen langen praet.

 

By Midas! ghy hebt recht: ick toon (ick ken 't) dat wijven

 

Heel selden matig gaen, wanneerse slaen aen 't kijven,

 

En wey te machtig breed; doch hoemen 't vat of duyd,

 

Gal lag my in de borst, die moest'er grondig uyt.

 

Wel aen dan, voor besluyt, ghy trouwe Mammons knapen,

 

Speelt als ghy zijt gewoon, doet niet als rapen, schrapen,

 

Als grijpen overal na 't allergrootste deel

 

Rechts-slincks-om, al soo 't valt, 't gell u al evenveel.

 

Soo sult ghy u van elck sien troetelen en toeven

 

Om 't seerst, soo sult ghy hier, schoon ghy de booste boeven

 

En botste buffelen zijt van het gansche land,

 

Voor vrome lieden gaen, voor lied en van verstand;

 

En namaels nevens my naer uw' verdienste en waerde

 

In 't onderaerdsche rijck (want in en onder d'aerde

 

Heeft doch uw' siel altijd gesworven en ged waelt)

 

Als Tantalen u sien aen Plutoos disch onthaelt,

 

⁽¹⁾ Als Tityons u sien begroeten en vereeren,

 

En eeuwigspijt den beck des wreek-giers triomferen.

 

Maer past dat ghy voortaen met meer eerbiedigheyd

 

Van uw' Godesse spreeckt. Vaert wel. Ick heb volseyt.

(1) Praebet volucti Tityus aeternas dapes. SEN.