Verzameld werk. Deel 6

[p. 210]

Kurt Jooss

Kurt Jooss in ons land

Het ballet van Kurt Jooss zal, zoals wij al mededeelden, de volgende maand een Nederlandse tournee maken en voorstellingen geven in Amsterdam, Den Haag, Rotterdam, Utrecht, Dordrecht, Eindhoven en Breda. Het is tien jaar geleden dat deze voortreffelijke danskunst voor het laatst in ons land te zien was. De jonge generatie kent deze balletten dus niet en dat is jammer, want op het gebied van de dans is Jooss ongetwijfeld de belangrijkste verschijning van deze tijd.

In 1932 is Jooss, een leerling van Laban, in Essen gestart met ‘De Groene Tafel’, een ballet over het falen van de Volkenbond, waarmede hij een jaar later de eerste prijs won op het dansconcours van Les Archives Internationales de la Danse te Parijs. De komst van Hitler dreef Jooss - om politieke redenen - in de emigratie. Hij vestigde zijn school in Dartington Hall, Zuid-Engeland, vanwaar hij een aantal triomfale wereldtournees maakte. Ook in Nederland kwam hij met ‘De Groene Tafel’ en zijn tweede grote ballet ‘De verloren zoon’.

De beste danskunstenaars voegden zich bij de troep van Jooss, die thans uit vierentwintig personen bestaat en een conglomeraat is van nationaliteiten: Brits, Spaans, Hongaars, Zweeds, Zwitsers, Duits, Pools en ook Nederlands, want de eerste danseres Noelle de Mosa en de danser Hendrik van der Brink zijn landgenoten. In 1937 was het ballet het laatst op het vasteland van Europa. Het maakte een tournee door Noord- en Zuid-Amerika, keerde in de zomer van 1942 terug in Engeland waar het (Zuid-Engeland was troepengebied) zijn school vestigde in Sussex House in Cambridge. Vorig jaar kwam Jooss naar Frankrijk. Onlangs trad hij in ensa-verband in Duitsland en andermaal in Parijs op. Via

[p. 211]

België komt hij hier om daarna naar Zuid-Amerika te vertrekken.

Een speciale verslaggeefster van ons blad, die door Frankrijk reist, heeft Jooss op 24 maart in Parijs gesproken. Hij was pas in Essen geweest en geloofde heilig in de opbouw van een nieuw, democratisch Duitsland.

‘De Duitse jeugd is,’ zei Jooss, ‘voor het nieuwe Duitsland geen beletsel. Een heel klein deel is maar vergiftigd. De overgrote meerderheid is alleen wantrouwend. De jeugd voelt zich bedrogen, gelooft in niemand en niets en lacht daarom ook cynisch om alle opvoedingspogingen der geallieerden; maar dat is geen reden tot wanhoop,’ vindt Jooss. ‘Dat gaat voorbij, want van werkelijke vergiftiging van nazi-ideeën is geen sprake!’

Kurt Jooss-balletten

Bij al mijn bewondering voor de Kurt Jooss-balletten kan ik toch evenmin mijn kritiek onder stoelen of banken steken, in de hoop dat zij wél en in de vrees dat zij níet zal worden gelogenstraft door de nieuwe balletten, die de volgende dagen zullen worden vertoond. De werken van Kurt Jooss vormen veelal niet een eenheid, maar vallen uiteen enerzijds in een enigszins mechanistische, poppenspelachtige pantomime - diep ernstig in de sociologische, fijnzinnig in de psychologische balletten en in beide doortrokken van geest en ironie - en anderzijds de bewogenheden van de dans. Het automatische wordt nog geaccentueerd door de sterk ritmische, weinig melodische muziek en door het hoekig spel der grillig wisselende groepsopstellingen, dat herinnert aan de thema's uit de Franse filmkunst, van René Clair bijvoorbeeld. Waar deze balletten bevredigen, en dat geschiedt niet zelden, hangt dit voor een niet gering deel samen met de verschijning van de prima ballerina Noelle de Mosa, een van die danseressen die men nooit vergeet als men haar eenmaal heeft gezien. Niet omdat zij de kundigste danseres zou zijn; een Ulla Söderbaum (tussen haakjes, ook een prachtige danseres) bezit

[p. 212]

minstens evenveel techniek en zeker grotere lenigheid. Eigenlijk zijn alle dansers van deze groep als zodanig vrijwel feilloos. Zonder haar zouden wij evenwel geneigd zijn de poging van Kurt Jooss, die de pantomime met de levende dans wil verenigen als louter theoretisch te verwerpen. Zij doet ons geloven in de poging van haar choreograaf. Zij beweegt zich voortdurend in half-somnambulische toestand tussen de grillige groepen. De somnambule schemertoestand heeft iets van het automatisme van de pantomime, maar het is een automatisme, dat ieder ogenblik tot leven kan worden gewekt. Het is in deze ogenblikken, dat ons het geweldige enthousiasme van het publiek voor de Kurt Jooss-balletten eerst recht begrijpelijk wordt. Zij verenigen in zich dan immers een pantomime, die de ernstigste sociologische vraagstukken niet schuwt (in ‘De Groene Tafel’ wordt kritiek geoefend op de Volkenbond, in ‘Wereldstad’ wordt de tragiek van de grote stad opgeroepen), met de zielsbewogenheid van de dans, waardoor zij in de ontroering wordt opgenomen en niet alleen draaglijk worden, maar zelfs, zo al niet met genoegen, dan toch met liefde worden verdragen. Naast Noelle de Mosa moet vooral ook haar weergaloze partner uit ‘Wereldstad’, Rolf Alexander, worden genoemd.

Ik hoop na het vierdaagse dansfeest, dat Kurt Jooss ons thans bereidt, op de balletten als zodanig te kunnen terugkomen. Veel verrassends en naar ik hoop veel schoons staat ons nog te wachten.

Ritme en bezielde melodie

Na de vier dansavonden is het wel duidelijk dat Kurt Jooss een essentiële trek gemeen heeft met zoveel andere hedendaagse kunstenaars, die het mechanische ritme pogen op te lossen in de bezielde melodie. Hij is, meer dan een groot danser, een diep menselijk en hoogst intelligent kunstenaar, die niet nalaat steeds hernieuwde pogingen in deze richting te doen.

Zijn meest geslaagde werk blijft voorshands nog ‘De Groe-

[p. 213]

ne Tafel’, door zijn overtuigende eenvoud van een spiegelklare helderheid. Zijn gebruik van het mechanisch ritme doet hierbij geen afbreuk; het is immers een satire, die zich juist over het automatisme van de menselijke maatschappij ergert. Vervolgens zou ik de balletten willen noemen, die voornamelijk worden gedragen door het adagio van Noelle de Mosa, te midden van zoveel staccato-bewegingen van de groep: ‘Wereldstad’ (in de bezetting van de eerste avond met Noelle de Mosa en Rolf Alexander, de meest expressieve danser van de groep); ‘Een Partij op het Kasteel’, waarin zij herinnert aan een sluimerzware bloem, die even de kroon heft om weer in zichzelf te verzinken; de fijnzinnige maar wat schrale ‘Bosschage’ met choreografie van Hans Zullig. Hoe graag zou ik haar ook hebben gezien in de ‘Pavane op de Dood van een Infante’, op de prachtige, melancholieke, berceuse-achtige muziek van Ravel. Tot de luchtiger balletten behoren ‘Zeven Helden’, ‘Bal in oud Wenen’ en eigenlijk, ondanks de omvang, ook ‘Lentesprookje’, waarin Ulla Söderbaum zich doet kennen als danseres van kwaliteit, een enkele maal subliem, meestentijds echter nog wat in de techniek bevangen. ‘Zeemansfantasie’ (choreografie van Sigurd Leeder) staat niet op het peil van de andere balletten. ‘De Verloren Zoon’ wordt niet alleen gedragen door Rolf Alexander, maar ook door Hans Zullig, een uitnemend danser, die ook in andere balletten een ongewone beheersing aan de dag legt.

‘Pandora’ was tegelijk een verrassing en een teleurstelling. Het is vooral in dit ballet, dat Jooss blijk geeft zich bewust te zijn van de tweeslachtigheid, die ook aan zijn werk ten grondslag ligt. Wat een prachtige conceptie! In het kort zou men hem, om in de terminologie te blijven die ik hierboven reeds bezigde, kunnen samenvatten als de strijd tussen het zielloze ritme van Pandora en de bezielde melodie van Psyche. Dit werk is dieper van gedachte en breder van opzet dan zijn andere balletten. Ik geloof evenwel, dat het vooralsnog meer als een wensdroom dan als een voltooid werk moet worden beschouwd. Hangt dit samen met de onvoldoende bezetting van de hoofdrollen? Noelle de Mosa, een prachtige lyrische danseres, bezit niet voldoende volume voor de rol van

[p. 214]

Pandora, terwijl Ulla Söderbaum met haar schuchtere bevangenheid niet in staat is, de weidsheid van een nieuwe wereld te suggereren. Of hapert er ook nog iets aan de choreografie, met name van de hoofdrollen? Alleen een weerzien zou het antwoord op deze, en nog andere, vragen kunnen geven.

Ik vestig de aandacht op de grondgedachte van Kurt Jooss, omdat mijns inziens hiermee de crisis niet alleen in de danskunst, maar ook in de kunst in het algemeen en misschien zelfs van de moderne cultuur, haar poëtische formulering heeft gevonden. Het is dan ook voornamelijk om ‘Pandora’, dat wij op een spoedige terugkeer van Jooss in ons land aandringen. Misschien kan Noelle de Mosa, zelf een Limburgse, hierbij als middelares optreden.