Verzameld werk. Deel 6

[p. 89]

II Kanttekeningen

[p. 91]

De semantiek van de waterstraal

Naar aanleiding van de herdruk van mijn Dagboekbladen uit Genève ontving ik van W.F. Hermans uit het 17e arrondissement van Parijs een brief waarin hij mij om nadere toelichting verzocht ten aanzien van het verschil dat ik op blz. 17 maak tussen de begrippen ‘jet d'eau’ en ‘fontaine’.

Ik heb getracht aan zijn verzoek te voldoen en heb er in mijn antwoord niet alleen het Frans maar ook nog andere talen, waaronder het Spaans en Papiamento, bij betrokken. Dit antwoord wordt, met enkele irrelevante wijzigingen van redactionele aard, gepubliceerd in de hoop dat zich een hulpvaardig linguïst mag melden die bereid zal zijn nadere gegevens voor de kennis, van duistere of heldere aard, omtrent dit onderwerp te verschaffen.

b.w. - Hartelijk dank voor je brief. Ik ben blij dat de dagboekbladen je enig plezier hebben verschaft. Voor wat de relatie tussen ‘jet d'eau’ en ‘fontaine’ betreft het volgende. Ik wilde met mijn interpretatie niet anders zeggen dan dat de fontein van Genève, die in feite een ‘jet d'eau’ is, in mijn verbeelding zich als een ‘fontaine’ voordoet. De ‘semantiek van de waterstraal’ wordt in het Frans door de relatie van drie, niet van twee begrippen bepaald. Het Frans maakt duidelijk onderscheid tussen ‘jet d'eau’, ‘fontaine’ en ‘source’. Als wij deze begrippen aan het woordgebruik van bepaalde dichters willen verbinden, denken wij bij ‘jet d'eau’ in het bijzonder aan Baudelaire, bij ‘source’ vooral aan Lamartine en bij ‘fontaine’ aan de ballade van Villon, met de onvergetelijke regel: ‘Je meurs de soif auprès de la fontaine’. ‘Jet d'eau’ past bij de beschaafde dandy, ‘source’ bij de ‘lacs’ en ‘vallons’ van de natuurminnaar, de minnaar van de poëtische natuur wel te verstaan, en ‘fontaine’ zeer speciaal bij Vil-

[p. 92]

lon en andere dichters die artefact en natuur in verbinding met elkaar trachten te brengen. Het lijkt mij niet toevallig dat je belangstelling hebt voor de ‘semantiek van de waterstraal’.

Een van de voortreffelijke, bijzonder appreciabele eigenschappen van je werk is dat je de neiging vertoont techniek als natuur en natuur als techniek te interpreteren. Je staat dus dichter bij Villon dan bij Baudelaire en Lamartine. Als ik precies moet zijn, zou ik er nog op moeten wijzen dat het woord ‘bron’ ook figuurlijk als in ‘bronnenonderzoek’ of ‘bronnen van informatie’ kan worden gebezigd. In de andere Europese talen worden deze drie of vier begrippen niet op overeenkomstige wijze vertolkt. Het Engels kent alleen de woorden ‘fountain’ en ‘source’. Bij de vertaling van ‘Le Jet d'Eau’ van Baudelaire heeft dit herhaaldelijk de nodige problemen opgeleverd. Ik laat hier de eerste strofe van dit gedicht volgen, eerst in het origineel, vervolgens in de vertaling uit ‘Flowers of Evil’ van George Dillon en Edna St. Vincent Millay.

Tes beaux yeux sont las, pauvre amante!
Reste longtemps sans les rouvrir,
Dans cette pose nonchalante
Où t'a surprise le plaisir.
Dans la cour le jet d'eau qui jase
Et ne se tait ni nuit ni jour,
Entretient doucement l'extase
Où ce soir m'a plongé l'amour.

En hier volgt de vertaling:

Your eyes are heavy. Let them close,
Poor love, and lie unwaking. Lie
Still in the candid thoughtless pose
Where pleasure found you. The small cry

[p. 93]

 

Of water gossiping, renewed

 

In the dim courtyard momently,

 

Now keeps alive the ecstatic mood

 

Love has this evening waked in me.

Je ziet: ‘le jet d'eau qui jase’ kon niet letterlijk worden vertaald maar werd prachtig omschreven met de uitdrukking ‘the small cry of water gossiping’. De letterlijke vertaling ‘the prattling fountain’ zou aanzienlijk minder expressief zijn geweest.

Het Spaans maakt, als ik mij niet vergis, van een en hetzelfde woord gebruik voor de vier begrippen. Het Spaans kent, als wij afzien van het enigszins ongewone ‘manantial’, alleen maar het woord ‘fuente’, met het gevolg dat je water kunt drinken uit een ‘fuente’ die zowel een ‘jet d'eau’, een ‘fontaine’ en een ‘source’ zou kunnen zijn en bovendien kun je nog ‘beber en buenas fuentes’ wat zoveel betekent als ‘gebruik maken van betrouwbare informatiebronnen’. Beschikt het Italiaans over nog meer woorden dan ‘fonte’ en ‘fontana’? En hoe zit het met het Duits? Vaststaat dat ‘bron’ met ‘Brunnen’ kan worden vertaald, maar hoe staat het met ‘Fontäne’?

In ieder geval heb ik persoonlijk niet anders willen zeggen dan dat ik de neiging heb in de ‘jet d'eau’ van Genève (volgens de Guide Bleu) een ‘fontaine’ (volgens mijn verbeelding) te zien of, zoals er ook letterlijk staat, ‘als zinnebeeld voor alles wat als bron van het volledige leven kan worden beschouwd’.

Ten aanzien van het Spaans en het daarmede verwante Papiamento nog de volgende opmerkingen. In het Papiamento wordt ‘fontein’ (min of meer op z'n Hollands uitgesproken) voor ‘jet d'eau’ gebruikt en ‘fuente’ (dus van Spaanse oorsprong) voor ‘fontaine’. In het Spaans en Papiamento stuit men tenslotte nog op de woorden ‘pozo’ en ‘pos’ die beide als ‘put’ kunnen worden vertaald en, voor wat het Papiamento betreft, ook als ‘bron’ zij het ook niet springbron.

Voor vandaag zal ik het hier maar bij laten, anders raken plaatsnamen als Aix-la-Chapelle, Aix-les-Bains, Aix-en-Provence en Aigues Mortes hier ook nog bij betrokken.

[p. 94]

In de hoop je spoedig weer te zien, bij een waterstraal of elders, tuus totus Cola D. - -

Laren, 5.6.1977