Verzameld werk. Deel 5. Over literatuur

[p. 384]

Antipoden over antipoden

Clem. Bittremieux, P.N. van Eyck. Standaard Boekhandel, Antwerpen 1947; Theun de Vries, M. Nijhoff, wandelaar in de werkelijkheid. D.A. Daamen, 's-Gravenhage 1946.

Hier liggen twee essays voor mij; het ene heeft tot onderwerp het werk van P.N. van Eyck, die men een dichterlijke wijsgeer zou kunnen noemen, althans in vergelijking tot de typische ‘artiest’ Nijhoff, over wie het tweede essay handelt; het eerste essay is van de hand van de katholieke Vlaamse publicist Clem. Bittremieux, het tweede van de marxistische romancier Theun de Vries. De verhandeling over Van Eyck is ten dele een polemiek met Dirk Coster, al wordt diens naam ook slechts in het voorbijgaan genoemd. In grote lijnen heeft Bittremieux ongetwijfeld het gelijk op zijn hand; het belang van de figuur van Van Eyck zoekt hij terecht in diens evolutie van een soms wel wat declamatorische smartcultus, met een verre echo van Baudelaire, naar de verinnerlijkte poëzie uit zijn latere jaren, die de richting uitwijst van een pantheïstische levensbeschouwing. Ik meen evenwel dat Bittremieux zich door zijn polemiek laat verleiden mystieke ontdekkingen te doen, waar inderdaad slechts sprake is van de ‘stoïcijnse levenshouding, van iemand, die met edele berusting een meer of minder rampspoedig bestaan op zijn schouders torst’. Met name is dit het geval in zijn commentaar op het bekende gedicht van Van Eyck, waarmee de Nieuwe geluiden van Coster openen (‘Wie zijn lijden eeuwge noodzaak heeft bevonden/Vraagt geen heul voor zijn gekneusde menschelijkheid...’). Ik zou zelfs zover willen gaan te menen dat ook in de innigste gedichten van de tegenwoordige Leidse hoogleraar nog een nauw hoorbare ‘stoïcijnse dreun’ doorklinkt. Intussen heeft Bittremieux volkomen gelijk wanneer hij de

[p. 385]

opvatting huldigt dat men Van Eyck, wil men hem ten volle recht doen wedervaren, vanuit zijn pantheïstische religiositeit moet benaderen. Voorstellingen als ‘hooghartige stoïcijn’ of ‘de meester van de zingende stoa’, die in de loop der tijden als karakteristieken voor Van Eyck zijn gebruikt, geven meen blijk van journalistieke jeuïgheid dan van doordachte ernst.

De beschouwing van Theun de Vries over Nijhoff (M. Nijhoff, wandelaar in de werkelijkheid) valt in twee studies uiteen, waarvan de ene uitmuntende passages bevat en de ander een uitgesproken propagandistische strekking vertoont. Volgens Theun de Vries moet de innerlijke verdeeldheid en individualistische vereenzaming, die wij bij zoveel dichters door alle eeuwen en in alle landen aantreffen, uitsluitend aan de klassemaatschappij worden geweten. Hij zegt letterlijk: ‘Het behoort tot de beslissende hoedanigheden van elke klassemaatschappij (of zij nu Oosters, antiek, feodaal dan wel kapitalistisch is), dat zij het aanzijn geeft aan wereldbeschouwingen, die gans en al de weerspiegeling brengen van het dualisme tussen “geest” en “stoffelijke” practijk’. Hij behandelt de verschillende wegen die Nijhoff, volgens De Vries een hopeloos in het nauw gedrongen laat-kapitalist, bewandelt teneinde opnieuw een eenheid tot stand te brengen tussen ‘geest’ en ‘werkelijkheid’. Zijn beschouwingen zijn soms voortreffelijk, maar vooral toch waar hij typische Nijhoffse motieven behandelt (het kind-, moeder-, en Christus-motief bijv.) die hij uit hoofde van zijn marxistische levensopvatting ten slotte toch verplicht is als ontoereikend te verwerpen. Hij weet dan gevoelig-zielkundige ontledingen te geven, onder andere van het onvergetelijke sonnet ‘Aan een graf’ en van ‘Het uur U’, dat hij terecht situeert buiten het surrealisme, waarheen men het zo vaak in onnozele onnadenkendheid verwijst. Wanneer hij het sociale element in het geding brengt, zegt hij ongetwijfeld weleens behartigenswaardige woorden, maar de kansen op geestelijke ontsporing nemen dan tevens in aanzienlijke mate toe. Op blz. 70 geeft hij de volgende analyse van het ‘Florentijns jongensportret’ uit Nieuwe gedichten: ‘Verrassend treedt dit aan het licht in de terzinen van het

[p. 386]

Florentijns jongensportret, waar Nijhoff den aristocraat met de “juwelen ogen” en “meisjesmond” als volgt toespreekt:

Voor ù buigt de rivier zich door de stad;
voor ù, in brood en wijn, stremt de natuur
haar zware stroom en 't is alleen opdat
gij zorgloos zingt, een hand in uw ceintuur,
dat de ezel zwoegt langs 't ongebaande pad
en de oude vrouw hurkt bij het houtskoolvuur.

Wat in deze meesterlijke regels wordt gezegd is méér dan een stijlfiguur en bijna een socialistische gedachte.’ Tot zover Theun de Vries. In werkelijkheid wordt in dit sonnet geenszins een afkeer voor de aristocratie, maar integendeel een bewondering voor de Italiaanse volksjongen aan den dag gelegd, een bewondering die men bij zoveel kenners van Italië terugvindt, bij ons vooral bij Louis Couperus.

Deze beschouwingen over de innerlijke verdeeldheid van Nijhoff bewijzen onder meer dat ook Theun de Vries aan dezelfde ‘kwaal des tijds’ lijdt. Zijn toon herinnert soms aan de prerafaëlistische halftinten uit de tijd van De Vrije Bladen, soms aan de nuchterheid en hardvochtigheid van het politiek debat. Deze recensie had ik dan ook, in plaats van ‘Antipoden over antipoden’, evengoed ‘Het gedeelde lot’ kunnen noemen. Wij leven, dat staat wel vast, in een tijd van kentering, onverschillig of wij wijsgeren dan wel artiesten, communisten dan wel liberalen of katholieken zijn. Dat wij de uitkomst alleen moeten zoeken in een maatschappelijke omkeer, zoals Theun de Vries met zoveel enthousiasme betoogt, acht ik een simplistische voorstelling van zaken.