Verzameld werk. Deel 5. Over literatuur

[p. 370]

De omwegen van Van Vriesland

[Victor E. van Vriesland, Vooronderzoek. Querido, Amsterdam 1946.]

De nieuwe bundel van Victor E. van Vriesland, Vooronderzoek (Querido's Uitg. Mij.), wordt gekenmerkt door een tragische levensopvatting, die er evenwel niet kwistig in wordt tentoongespreid, maar zich eerder in een meer of minder ironische verhulling en soms ook in een onweerstaanbaar charmante versluiering aan de lezer kenbaar maakt. Deze verzameling is in wezen niet ongelijk aan de vorige twee bundels van deze dichter met hun titels, die door hun intellectuele overdosering, Voorwaardelijk uitzicht en Herhalingsoefeningen, reeds van hun verwantschap blijk geven. In zijn latere gedichten vertoont zich Van Vriesland evenwel nog scherper in zijn ware aard. Voorwaardelijk uitzicht droeg nog de sporen van de romantische Weltschmerz, onder andere de halfweegs geknakte maar bijzonder aantrekkelijke ‘Romantische strofe’, de ‘Invocatie’, waarin de naam van de geliefde ‘vannacht van al de sterren afregent’, het begingedicht ‘Wolk’ met zijn baudelairiaanse melancholie en nog vele andere, terwijl in Herhalingsoefeningen de kennismaking met Valéry zijn eerste vruchten afwerpt, niet alleen door de vertalingen uit diens werk, onder andere het beroemde ‘Sylphe’, later het thema par excellence van Schmidt-Degener, en ‘Geheime ode’ [moet zijn: ‘kleine ode’] waaraan Vestdijk mogelijk gedacht heeft bij het schrijven van Aktaion onder de sterren, maar vooral toch door het intellectuele element dat zich ook van dit kostbare dichterschap blijkt meester te hebben gemaakt.

Wat is nu de tragische levensopvatting of eerder ‘situatie’ van Van Vriesland in zijn gedichten? Het is niet anders dan

[p. 371]

de tragedie van het dichterschap als zodanig. De dichter zoekt het Absolute, maar, anders dan de mysticus, in het besef dat het steeds buiten bereik blijft, dat hij er slechts een suggestie van kan geven om spoedig weer in het alledaagse terug te storten. Dit zweven tussen de ‘eeuwigheid’ en ‘tijdelijkheid’ veroorzaakt bij de dichter het merkwaardige angstgevoel, dat er een dag zou kunnen aanbreken waarop hij niet in staat zou zijn zijn eigen identiteit te produceren. Hij weet niet waarmee hij zich zou moeten vereenzelvigen: met zijn werkelijkheid of zijn droom? zijn schijn of zijn wezen? zijn beeld of zijn spiegelbeeld? zijn gestalte of zijn schaduw? Een uitnemende illustratie van deze toestand geeft ons Van Vriesland in zijn gedicht In diem natalem LII (blz. 66):

De tijd heeft mij voort gedragen
En ver van mijzelven heen
Door jaren en door dagen -
Nu woon ik nog maar alleen
En heb den terugweg verloren.
Moe en zwaar en vergaande,
Ben ik anders dan tevoren
En niet meer wie ik waande.
Ik vergeet wat ik was en had;
Vreemde in een ontvolkte stad
Schuifel ik schuw langs de straten.
Ik ben niet meer wie ik placht,
Ik word niet meer wie ik dacht -
Ik ben van mijzelf verlaten.

Het dichterschap van Van Vriesland vertoont des te meer dit tragisch karakter, omdat hij, door een uitgesproken mystische inslag, niet altijd of, beter gezegd, slechts zelden bereid is de tragedie van het dichterschap als zodanig in zijn volle consequentie te aanvaarden. Iedere dichter zoekt het Absolute, maar het uitgangspunt kan toch zeer verschillend zijn: emotioneel als bij Kloos of Van de Woestijne, intellectueel als bij Verwey of Valéry, demonisch als bij Hendrik de Vries, om mij aan de meest courante genres te houden; wij zouden bijvoorbeeld nog kunnen noemen de fantasie, waarvan Aaf-

[p. 372]

jes vaak, en het temperament waarvan Du Perron vrijwel altijd uitgaat. Van Vriesland behoort tot de dichters zonder een vast uitgangspunt; hij is eerder een van de radelozen, die vergeefs bonzen op een eeuwig dichte deur of, minder beeldrijk gesproken, die zich nu eens van het ene dan weer van het andere centrum bedienen. Ik heb de indruk dat deze dichter, bij wie men gewoonlijk het intellect als primair beschouwt, als een emotioneel dichter is begonnen; verschillende verzen uit zijn eerste bundel en voortdurende ‘emotionele’ doorbrekingen van zijn latere meer intellectuele gedichten zijn daar om het argument hiervoor te leveren. Het emotionele element mag dan primair zijn, al spoedig heeft toch het intellectuele dichterschap de overhand gekregen en wel eerst volgens het ‘type’ Verwey en later, op meer harmonische wijze, volgens het ‘type’ Valéry. Het dichterschap van Verwey benadert nog het meest de eigenaardigheden van de mysticus; hij poogt niet zijn individualiteit te verliezen als de mysticus maar wel is hij zich voortdurend bewust van de ‘eenheid aller dingen’. Verwey moet met zijn mystiek-met-zelfbehoud (een contradictio in terminis eigenlijk) op Van Vriesland, in wie onder andere een onverbeterlijke avonturier leeft, grote aantrekkingskracht hebben geoefend maar tegelijk ook afstotend hebben gewerkt. Het mystieke element zal hem hebben aangetrokken, het individualiteitsbehoud echter afgestoten. Valéry daarentegen benadert het Absolute niet door ‘de eenheid aller dingen’ te postuleren, maar door de dingen te bezien vanuit een standpunt dat als zodanig reeds de neiging heeft zichzelf op te heffen. Dit standpunt houdt het midden tussen de ironie en de charme. Voorstellingen als ‘voorwaardelijk uitzicht’ en ‘vooronderzoek’ horen ongetwijfeld thuis in de school van de ‘Beweging’, waar de bezinning en inkeer aan de orde van de dag waren. Maar reeds de half ironische wijze waarop Van Vriesland deze begrippen hanteert, doet begrijpen waarom hij ook in staat was ons met zulke kostelijke verzen als ‘Amsterdamsche Bohème’ en ‘Samenspraak over de liefde vi’ gelukkig te maken. Een gedicht als ‘Overtreding’ (blz. 57) is ongetwijfeld fijnzinniger van geest en verplaatst ons trouwens meer in de buurt van Valéry, deze grootmeester van de nuances.

[p. 373]

Ook het intellectuele dichterschap is intussen niet in staat Van Vriesland uit zijn tragische situatie te redden. De ontoereikendheid van het kunstenaarschap blijkt bij hem op tweeërlei wijze of, beter gezegd, het is op twee wijzen dat hij zich in zijn gedichten uit de individuele vereenzaming tracht te redden. Ten eerste doet hij een beroep op de dood, in zijn vorige bundels als gewelddadige vernietiger van buitenaf beschouwd, tegenwoordig als een vijand die ons als een gifwerking van binnenuit besluipt, het onderwerp van het uiterst droefgeestige, in het Frans geschreven gedicht ‘La Ruse’. Er zijn nog twee patentmiddelen om van de vereenzaming te worden bevrijd; het ene is het ‘sociale leven’, uiteraard meer in de studies dan in de gedichten van Van Vriesland vertegenwoordigd, en het tweede is de vanouds bekende Eros die dan ook door Binswanger wordt aangeprezen ter bestrijding van het zwaarmoedige ‘Sein zum Tode’ van Heidegger. In het poëtisch oeuvre van Van Vriesland speelt de liefde een belangrijke rol, soms ironisch-gedistantieerd, zeker, maar even vaak vanuit een stamelende extase geschreven, zoals verschillende van zijn ‘Samenspraken over de Liefde’.

Zijn laatste dichtbundel eindigt met een aangrijpende ‘invocatio’ waarmee ik deze bespreking zal besluiten.

O Trouwe en zuivre troost van mijn bestaan,
Gij zijt de droom die verzoent met het leven,
Onoverwinlijk zacht wanneer maar even
Uw teedere oogen zien mijn armoe aan.

Vergeef mijn smachten naar uw lieflijkheid;
Onttrek niet aan mijn mateloos ontberen
't Hooge geschenk van u tot mij te keeren,
Gij die mijn laatste en eenge vastheid zijt.

Ik lees als uit een duurzame schriftuur
Uw toover uit uw vluchtigste gebaar.
Uw kleinste goedheid kan mijn ziel genezen

[p. 374]

 

Van onrust, angst en wanhoop. Ieder uur

 

Van uw nabijzijn redt mij van gevaar

 

En is de vrede en vrijspraak van mijn wezen.