Verzameld werk. Deel 5. Over literatuur

[p. 368]

De religieuze tekortkomingen

[V.W.D. Schenk, Tussen duivelgeloof en beeldenstorm. Van Oorschot, Amsterdam 1946.]

Tussen duivelgeloof en beeldenstorm heeft de psychiater dr V. Schenk zijn twee studies genoemd, een over Erasmus en een over de schilder Jeroen Bosch, die bij Van Oorschot zijn verschenen.

Zijn probleemstelling getuigt van diepzinnigheid en originaliteit, maar de uitwerking is helaas niet altijd van een zekere psychoanalytische schoolsheid vrij te pleiten. Waaraan, zo vraagt zich de schrijver af, moeten wij de melancholie toeschrijven, waardoor zovele levenslustige humanisten en renaissancefiguren werden getroffen.

De oorzaak, zou ik hierop willen antwoorden, is niet steeds gelijk. In sommige gevallen zullen de schuldgevoelens te wijten zijn geweest aan binding aan een middeleeuws verleden, in andere gevallen aan de religieuze ontoerekenbaarheid van het humanisme met zijn typische onderschatting van de irrationele levensfactoren; in weer andere gevallen zal de depressie niet het gevolg zijn geweest van iets specifiek zestiende-eeuws, maar van de existentiële situatie als zodanig, met de bekende angst en wanhoop, waarover de laatste tijd te veel gesproken is dan dat ik er hier nog over zou uitweiden.

Ik meen, anders dan dr Schenk, dat de depressie van Erasmus geheel anders ligt dan die van Jeroen Bosch. Zijn studie over de grote Rotterdammer heeft uitmuntende kwaliteiten, met name wordt hier een poging gedaan om de invloeden van het familiemilieu en de tijdgeest, die door cultuurhistorici enigszins willekeurig worden gehanteerd, aan een psychologisch onderzoek te onderwerpen. Schenks theorie van een

[p. 369]

neurotische aanleg kan evenwel slechts bepaalde hebbelijkheden van Erasmus verklaren, maar niet de grootheid van deze man die eeuwen later nog de bewondering heeft afgedwongen van zo uiteenlopende auteurs als Busken Huet, Huizinga, Bart de Ligt en Ter Braak, om maar enkele namen te noemen die voor mij een meer of minder dierbare klank bezitten.

Ik hoef er de auteur niet op te wijzen dat de dwaasheid in bepaalde passages uit de Lof der Zotheid niet alleen de neurose, maar ook de Kennis en de Wetenschap (zelfs met een hoofdletter zoals bij hem op blz. 76) te boven gaat. Veel meer overtuigend is het beeld dat Schenk van de schilder Jeroen Bosch ontwerpt, waarschijnlijk wel omdat de toepassing van zijn hypothese, die een bepaalde karakterstructuur en een neurotische aanleg vooronderstelt, in dit geval beter geïndiceerd is.

Ik ben ervan overtuigd, dat de schoolsheid, waarover ik hierboven sprak, niet een blijk is van bekrompenheid, maar het gevolg van een scholing die, hoe veelomvattend ook, toch nog niet haar definitieve afsluiting heeft gevonden. Het zou mij niet verbazen, wanneer deze auteur binnen afzienbare tijd zou blijken te behoren tot die zeldzame figuren die verrassende horizonten openen in het vaak in nevelen gehulde grensgebied tussen kunst en wetenschap.