Verzameld werk. Deel 5. Over literatuur

[p. 359]

G.B. Shaw jarig; negentig jaar zichzelf [1946]

Wanneer een Engelse schrijver baldadigheden pleegt, zo zeggen de Engelsen, dan is het vast een Ier. Tot de baldadige Ieren, die de Engelse taal hanteren, behoort ongetwijfeld ook Bernard Shaw die 26 juli a.s. zijn negentigste verjaardag viert. Wij kunnen het ook officiëler formuleren, en vaststellen dat het non-conformisme de geestesgesteldheid is, die het sterkst spreekt uit het werk van deze wereldberoemde auteur.

In 1856 in Ierland geboren, kwam hij in 1876 in Londen, waar hij als muziekrecensent, socialistisch agitator, romanschrijver, essayist en dramaticus werkzaam was. Hij mag als dramaturg de voetsporen van Ibsen drukken en als denker de gedachten van wijsgeren als Marx, Schopenhauer, Nietzsche en Bergson hebben overgenomen, deze sterk uiteenlopende elementen ondergaan bij hem een binding die typisch shawesk zijn te noemen. Het is voornamelijk als dramaticus dat hij in het buitenland naam heeft gemaakt; werken als Candida, Mrs Warren's Profession, The Doctor's Dilemma, Man and Superman en St. Joan zijn ook in Nederland algemeen bekend.

Uit zijn vroege periode dateert de boksersroman Cashel Byron's Profession en The Irrational Knot, terwijl verschillende van zijn essays waaronder The Quintessence of Ibsenism meer bekendheid verdienden.

Behalve een non-conformisme spreekt uit zijn werken een vrij hoge mate van optimisme. Hij weet, dat ook de grootste omwentelingen slechts kabbelingen zijn in de eeuwigheid, maar behoudt nochtans de wil tot maatschappelijke hervorming. Hij is zich bewust van de absurditeit van de gebeurtenissen, die elkaar doorkruisen, maar blijft nochtans speuren naar de zinvolle onderstroom, die deze ogenschijnlijke ab-

[p. 360]

surditeit rechtvaardigt. Hij voorziet de ‘superman’ van Nietzsche van een vriendelijke burgermansglimlach, maar blijft er zich van bewust, dat de mens moet pogen zijn lauwer ‘ik’ te boven te komen. Wie hecht aan dogmatische orthodoxie, kan hem vrijelijk betichten van innerlijke tegenspraak. Hij is nietzscheaan en bourgeois, marxist en anarchist, atheïst en godzoeker, idealist en realist, en al deze tegenstellingen benut hij om de zwakke plekken in elk van hen uit te wissen. Wat is hij al niet? Men kan het beter aldus uitdrukken: Shaw is alles, behalve een gewichtige zeurpiet of een zwartgallige piekeraar.

In de loop der tijden is er voldoende kritiek op hem uitgeoefend, die hierop neer komt, dat hij voortdurend betoogt, en maar zelden ontroert. Deze kritiek is niet zonder grond, hoewel ik mij ook genoeg ontroerende momenten uit zijn werk herinner, met name het slot van Candida. Bovendien beschouw ik het op zichzelf reeds als iets schoons en ontroerends als een man van de opstandigheid en intelligentie van een Shaw de schone deugd der hoop weet te behouden.

Zeker, ik heb hem vooral gelezen om zijn briljante paradoxen, maar nu ik hem met liefde en eerbied herdenk, is het omdat hij bij wijze van spreken negentig jaren lang de moed heeft gehad, op krachtige en blijmoedige wijze zichzelf te zijn.