Verzameld werk. Deel 5. Over literatuur

[p. 347]

In een vloek en een zucht

[A. Marja, Waar ik ook ga. Bayard Pers, Bussum 1944; De bajesballade van Wilde Oscar. Idem, 1945.]

Voor mij liggen twee publikaties van de dichter Marja. Ten eerste zijn oorspronkelijke lyrische bundel Waar ik ook ga, waarin met kleine wijzigingen zijn opgenomen de vroeger verschenen plaquettes Maar ja, Marja... (1943), Zelfportret voor Haar (1944) en In agris occupatis, tijdsgedichten uit de bezettingsjaren. Ten tweede de Bajesballade uit 1945, een bargoense herdichting van de Ballade of Reading Gaol van Oscar Wilde. In tegenstelling met Dieuwertje Diekema, dat zijn waarde uitsluitend ontleent aan zijn parodistisch karakter, bevat de burleske van Marja ook zuiver poëtische momenten; het is inderdaad een herdichting, niet een parodie.

Marja behoort tot de vele dichters in Nederland, die bij Rilke ter schole zijn gegaan, wel te verstaan niet in de eerste plaats de Rilke van de Neue Gedichte, die, indien ik mij niet vergis, de enige Rilke is die Vestdijk een groot dichter noemt. Deze Rilkeschool, waar ook de ‘Annunciatie’ van Rossetti, de Madonna e Tenebris van Elro en sinds kort ook nog de fiets en de meligheden van Lehmann tot de leermiddelen behoren, is niet in een tranendal gelegen, ook niet in het dal der zuchten, maar in het mistige landschap der niet geheel ontbolsterde tederheden. Gedichten als ‘Het jaar’ of ‘September in Zeeland’ zijn op deze schoolbanken geschreven. Maar Marja is toch altijd een recalcitrante, weerbarstige leerling geweest. Hij tracht zich herhaaldelijk aan deze mistigheid te onttrekken, soms met de diepe verzuchting, die zich aan zijn borst ontwringt, soms eenvoudigweg met een vloek, waarbij het poëtisch glazen huis gevaarlijk rinkelt. Tot deze vloeken

[p. 348]

behoort zijn bewerking van Oscar Wildes ballade, die zich dan ook tot het oorspronkelijke verhoudt als een forse vloek tot een bezonken uiting van smart. Dat het gedicht zijn waarde niet alleen ontleent aan de vingervaardigheid van de versificateur en evenmin aan het gemak, waarmee hij de dieventaal en andere malse uitdrukkingen hanteert, moge blijken uit de strofen, die ik hier voor de lezer overschrijf:

Maar hoe dan ook, het heeft geen zin
er lang bij stil te staan,
nou hij daar in dat naamloos graf
tot poeier is vergaan:
Hij molde dat waarvan ie hield,
en moest toen zelf er aan.

En toch molt elk wat ie bemint
soms zalvend met een preek, -
soms met vergrimde kop, - wie loent
begaat de judasstreek
met zoentjes, de kedinne knaap
met ene rake steek!

Vaak is wie moordt een blaag, vaak is
z'n jeugd al uitgewoed,
de een worgt om het worgen zelf,
de tweede om de poet, -
de toffe jongen neemt een mes,
want dat werkt vlug en goed.

Die sjanst te weinig, die teveel,
die prissenteert, die koopt,
die snottert, waar een andre klant
geen traan uit de oogen loopt.
En al molt elk wat hij bemint
niet elk wordt opgeknoopt.

De gedichten van Marja zweven, voor zover zij niet in het vage vervallen, tussen de vloek en de verzuchting, zij zijn bovendien, of lijken althans, in een vloek en een zucht geschreven: zij zijn niet bijgeschaafd of opgepoetst, zij lijken ons te bereiken in de toestand, waarin zij oorspronkelijk werden

[p. 349]

opgetekend. Zij gaan van hart tot hart. Dat maakt de voornaamste bekoring uit van deze gedichten, die meer treffen door hun toon dan door het beeld, dat zij oproepen. Tot de beste gedichten behoren: ‘De vreemde soldaat’, ‘Regenasfalt’, ‘Gedachten bij een portret’, ‘Ik oude strompelaar’ en de sterke cyclus ‘Zelfportret voor Haar’. Ik citeer tot slot een sonnet, dat niet tot zijn beste gedichten behoort, maar dat ik aanhaal om te besluiten met een van die typische up to date-verzuchtingen, die te ijl zijn om diep en te diep om ijl te worden genoemd.

Ik hoor maar vaag meer hoe de wekker tikt,
dan komt er door de nacht een trein aanrijden,
hij fluit zodat ik, eensklaps opgeschrikt,
mij opricht en het laken af laat glijden.

Jij sliep altijd onrustiger dan ik;
ook als je hoofd zich aan mijn schouder vlijde
scheen je beangst voor elke nieuwe tik:
het kon de ene zijn, die ons zou scheiden.

Er rijdt en fluit een trein, ik hoor de nacht
huivrend met dit geluid naar binnen stromen
terwijl de wekker onbarmhartig tikt.

En pas als dat weer vaag gaat blinken, tracht
ik te geloven, zij het dan in dromen,
dat door die trein ook jij bent opgeschrikt.