Verzameld werk. Deel 5. Over literatuur

[p. 344]

Huxley op de driesprong; mysticus, moralist en artiest

[Grey Eminence, Londen 1941; Time Must Have a Stop. Londen 1944.]

Van Aldous Huxley zijn in de oorlog twee werken verschenen, die zijn ontwikkeling voortzetten van geamuseerde toeschouwer, zoals hij zich aan het begin van zijn schrijversloopbaan (Point Counter Point, 1928) voordeed, tot de bezorgde moralist, die wij thans in hem herkennen. Het zijn het biografisch essay Grey Eminence (1941), met als ondertitel ‘A Study in Religion and Politics’ en de roman Time Must Have a Stop (1944).

In beide eist hij, zoals de romantitel reeds zegt, voorrang voor de religie boven de andere componenten van de cultuur, in Grey Eminence boven de politiek, in de roman boven de esthetiek. Grey Eminence beschrijft het leven van de capucijnermonnik Père Joseph, die, ondanks een uitgesproken mystieke aanleg, zich liet verleiden een duistere rol te spelen als Richelieus rechterhand in de kwaliteit van hoofd van een uitgebreide spionagedienst. De roman beschrijft omgekeerd het leven van een jonge dichter, die een religieuze wedergeboorte ondergaat, maar is zeker minder geslaagd, mogelijk omdat Huxley belangrijker is als essayist dan als romancier. De persoonsbeschrijving in deze roman is, evenals in verschillende andere boeken van hem, vrij simplistisch. Veronica is de pikante Angelsaksische nimf; Eustace Barnack is niets dan de epicurist, diens broer niets dan de socialist, terwijl Sebastian alle kenmerken van een ‘minor poet’ vertoont en Rottini zich alle lasten van de wereld op de schouders laadt. Zijn personen zijn geen mensen, maar personificaties van deugden en ondeugden. Dat deze betrekkelijk saaie figuren nochtans boeien, komt door de tegenstelling, waarin zij

[p. 345]

tot elkaar worden geplaatst, ‘point counter point’, zoals hij het in zijn beroemde roman noemde. Even eenzijdig als zijn personen is het in wezen meer of minder decadente milieu waarin zij zich bewegen.

Het belangrijke van Huxley, ook in zijn romans, vindt men, meer dan in zijn psychologie, in zijn knappe karakteristieken, die zich op alle gebieden van kunst, wetenschap en godsdienst bewegen, en in zijn bij voorkeur sociologisch geïnteresseerde problematiek. Zolang als zijn problematiek een niet al te hoge vlucht nam, kon de pikante milieuschildering afdoende worden bestreden met vrolijke paradoxen en een dialectiek, waarvan de scherpte eraan herinnert, dat wij hier te doen hebben met een van de naaste bloedverwanten van Thomas, Leonard en Julian Huxley, alle drie grote mannen van de wetenschap.

In deze roman echter, waarin God en wereld tegenover elkaar worden geplaatst, tast het ons rechtsgevoel aan, niet zozeer, dat de Wereld het onderspit moet delven, maar dat zij dit moet doen in de vorm van deze mensen, die toch wel zeker een slechts eenzijdig beeld ervan geven. Wie weet ook is hij in wezen te zeer gebonden aan de wereld der verschijnselen, die hij bestrijdt, om eruit op te kunnen stijgen, gelijk hij in zijn roman poogt, en overtuigt hij meer als hij daartoe terugkeert, zoals hij in zijn essay doet.

Bovendien boezemt het thema van het essay ons als zodanig reeds groter belang in, het gaat in vele ogenblikken ver uit boven het particuliere huxleyaanse conflict. Het leven van Père Joseph speelt zich immers af tegen de tragische achtergrond van een Europa, dat ondanks zijn culturele eenheid, voorgoed geschonden wordt door de veelheid van elkaar op leven en dood bekampende nationaliteiten. Het getuigt inderdaad van oorspronkelijkheid in Richelieu niet in de eerste plaats te zien de voorbereider van ‘le grand siècle’, maar een van de vertegenwoordigers van de typisch chauvinistische geestesuiting, die ten slotte is uitgelopen op het ontstellende Duitse hypernationalisme. Het Europa van het begin van de zeventiende eeuw doet met zijn verwoeste centrale landen en

[p. 346]

de verwardheid der geesten in vele opzichten aan onze eigen tijd denken. Dat de Goden ons bijstaan!

Ik zou ten slotte het conflict van deze schrijver als volgt willen formuleren. Aldous Huxley bevindt zich op de driesprong, waar de mysticus, de moralist en de artiest een discussie voeren over de eeuwigheid. Nergens blijkt uit deze discussie, dat hij een mysticus is, voor wie de wereld zich in een ‘eeuwig levensprincipe’ oplost of dat hij in de eerste plaats een kunstenaar is, voor wie de eeuwigheid de ruimte schept, waarin de verschijnselen in schoonheid worden geheven. Het duidelijkst meen ik de stem te horen van de superieure moralist, die aan de menselijke gedragingen door nieuwe normen, die hij hoopt te zullen vinden, zinrijkheid poogt te verlenen. Grey Eminence is daarom, behalve door de ontzettende gebeurtenissen die erin worden belicht, ook belangrijk door de vraagstelling, die er als een rode draad doorheen loopt: hoe kan een mysticus zich in de politiek mengen zonder zich te bezoedelen? Het antwoord dat slechts wie aan zijn eigen aanleg trouw blijft iets voor anderen kan betekenen, is ook voor andere eeuwen dan de zeventiende en voor andere mensen dan mystici van belang. Over de aanleg van Huxley kunnen wij intussen slechts vermoedens uitspreken; met zekerheid laat die zich niet vaststellen, want de discussie op deze driesprong is zeker nog niet gesloten.