Verzameld werk. Deel 5. Over literatuur

[p. 322]

H. Marsman

Verzameld werk, 3 delen. Querido's Uitgeversmij, [Amsterdam] 1938.

Niemand ontkomt aan onbillijkheden van de zijde zijner medemensen, ook Marsman niet. Niets is immers zo makkelijk als de ene auteur (bijvoorbeeld Marsman) door vergelijking met een ander (bijvoorbeeld Gorter of Kloos of beiden) te lijf te gaan. Wie meent, dat Shakespeare hierop een uitzondering maakt, bedenke, dat de verbeelding van Dante hogere vlucht neemt. Wie meent, dat Dante hierop een uitzondering maakt, bedenke, dat Shakespeares psychologie berust op een bredere, minder moraliserende basis. Hoe zou Marsman een uitzondering vormen? Terwijl hij nog wel leeft in een tijd waarin men van de kunstenaar niet alleen het kunstwerk, maar tevens de menselijke volmaaktheid eist!

Marsman is echter, evenals zijn kritikasters, kind van zijn tijd alleen al door het feit, dat men bij hem reeds op het eerste gezicht de tweespalt tussen de kunstenaar en de mens ontdekt. Hoe anders zijn uitlating te verstaan, dat hij zich van het proza bedient voor die elementen, die zich in het vers niet laten uitspreken? Volgde hij uitsluitend de gedragslijn van een poëet, dan zou hij zich alleen van de versvorm iets hebben aangetrokken, met veronachtzaming van die elementen, die onuitsprekelijk bleken. Voor een deel laten zich deze elementen wel rangschikken onder de rubriek ‘belangstelling voor politieke en sociale zaken’. Niettemin lijkt het mij, in een dergelijk kort bestek, verkieslijker een esthetische interpretatie van Marsmans desiderata te geven.

Marsman stuitte bij zichzelf op het bezwaar, dat hij steeds weer opnieuw het kunstwerk wilde dwingen tot de hijging van een enkele spanning, tot de vaart van een enkel ritme. Of

[p. 323]

nauwkeuriger uitgedrukt: dit bezwaar was hij zich niet bewust, toen hij het ‘vitalisme’ aanhing, maar deed zich pas later gelden. Nu hij afstand doet van een theoretisch vitalisme, mag dat allicht geen reden zijn te menen, dat hij het doodse boven het levende kunstwerk zou verkiezen. Zonder de levende spanning kan men zich een kunstwerk niet denken. In zekere zin blijft het vitalisme dus een ten volle gerechtvaardigd standpunt. Wel betekende Marsmans koerswijziging, dat hij niet langer de levende spanning synoniem stelde met wat ik hier zou willen noemen ‘het enkelvoudig ritme’. De typische artiest is de man, die in het kunstwerk de gehele scala van zijn spanningen en ritmen weet uit te drukken. Het vitalisme was allerminst onjuist in zijn eis om spanning, wel in de beperktheid zijner spanningen. Ogenschijnlijk is hiermede in strijd, dat wij verschillende grote dichters kunnen aanwijzen, wier werk gebouwd is op vrijwel een enkel motief. Wij denken in ons land in de allereerste plaats aan het sublieme werk van A. Roland Holst. Men dient echter mijns inziens de melodische monotonie ten sterkste te onderscheiden van de ritmische. In een melodische monotonie kan toch de gehele mens zijn innerlijke vervulling vinden, in de ritmische niet. Bij A. Roland Holst horen wij het zich steeds opnieuw herhalende verhaal, waarin de gehele mens zich uitstort, met hart en brein, met geest en ziel. Bij Marsman zijn het eerder, zoals ik weleens heb horen opmerken, ‘nerveuze ontladingen’. Wij moeten voorzichtig omgaan met zulke medische vergelijkingen. Natuurlijk zijn Marsmans gedichten geen zenuwschokken, zenuwschokken zijn geheel andere dingen. De fysiologische vergelijking houdt alleen in, dat Marsman de neiging vertoont tot een ritmische eentonigheid te vervallen, wat deze dichter trouwens ook zelf doorzien heeft, toen hij de vitalistische theorie van zich afschudde. Wij dienen hier echter wel nadrukkelijk vast te stellen, dat hij reeds door zijn expressionistische of vitalistische periode zonder enige overdrijving mag beschouwd worden als een van de grootste dichters in onze taal.

De keren, dat een dichter na dergelijke prestaties tot een werkelijke vernieuwing in staat bleek, zijn op de vingers van

[p. 324]

de ene hand na te tellen. Misschien is dit wel het verheugendst bij het kennis nemen van zijn Verzameld werk: dat Marsman tot een vernieuwing in staat is gebleken, wat hij voor een niet gering deel te danken heeft aan zijn worsteling - literair en psychologisch - met het proza.

Als dichter heeft hij zich ten volle gehandhaafd. Een dichter, wiens gevaar ligt in de monotonie van het ritme, redt zich met de melodische monotonie. Want de monotonie op zichzelf komt voort uit de geaardheid van zijn wezen, dat meer romantische en mystieke dan realistische trekken vertoont. De romanticus en mysticus zijn allicht zonder eenzijdigheid (mono-tonie) niet denkbaar. Marsmans laatste verzen, die mede tot de beste behoren, zijn tevens de meest melodische: de impulsstoot laat plaats voor de nachtegaleuithaal van het verhaal, van de melodie, of beter gezegd: de impulsstoot, zonder dewelke Marsman zichzelf niet zou zijn, belet niet het ontstaan van de melodie. Waar ter wereld worden tegenwoordig betere verzen gemaakt dan die in Afdeling xi van Marsmans poëzie?

De middelen die hij te baat genomen heeft voor zijn verdere ontwikkeling, vinden wij eerder in zijn proza dan in zijn poëzie. Misschien was het proza op zichzelf reeds zulk een middel, omdat hij door het proza, dat niet zijn natuurlijke uitdrukkingsvorm is, de strenge eisen van zijn kunstenaarschap kon vergeten ter wille van een menselijker verruiming en verademing. Wij mogen niet vergeten, dat reeds in Marsmans eerste essays het woord ‘schoonheid’ in een dubbele betekenis wordt gebruikt, in die van de artistieke vorm en die van het metafysisch verlangen. Besprekingen als die van Herman van den Bergh en van Hendrik de Vries bewijzen, dat hij het kunstwerk kan bewonderen zonder nochtans de mens te aanvaarden. Naast een zuiver artistieke was er bij hem ook steeds een sterke menselijke preoccupatie. Daar het proza voor Marsman dient om dat gedeelte van zichzelf uit te spreken, dat niet in de eerste plaats kunstenaar is, verliest hij als prozaïst dan ook vaak de onvergelijkelijke trefzekerheid, die hij als dichter bezit. Marsman schrijft dan ook als prozaïst zeer ongelijk. Het stuk over Thomas Mann bijvoor-

[p. 325]

beeld zal niemand hem verbeteren, het is voortreffelijk. Daartegenover staat zijn beschouwing over Kafka, die te zeer maar dadelijk naar de toppen van het ‘hoogste standpunt’ klimt: Marsman gunt zich in dit geval de tijd niet om zich te verdiepen in de materie, hij stelt zich tevreden met al te metafysische, al te essentiële uitspraken, al zijn die op zichzelf niet onjuist. Het proza van Marsman bereikt allicht hoogtepunten, waar hij een esthetisch of metafysisch onderwerp aanroert (de onvergetelijke essays uit zijn jeugd, onder andere over Trakl, 1923, en zijn prachtig bloeiende vertaling van Paulus van Teixeira de Pascoaes, 1938). En waar zijn proza als zodanig mislukt, bevat het niettemin poëtische passages, waarom ik het persoonlijk betreur hier Vera te missen, hoezeer ik in andere opzichten de bezwaren deel, die Marsman tot weglaten zullen hebben genoopt.

Uit dit alles zou men kunnen opmaken, dat ik de opvatting huldig van degenen, die zeggen, dat Marsman een dichter is, die om een of andere curieuze reden zich aan proza bezondigt. Dit nu is geenszins het geval. Ik wijs daarom met nadruk op het ‘Zelfportret van J.F.’ (1937), dat in alle opzichten proza is, door de boeiende wijze waarop de ontknoping wordt voorbereid en de fijnzinnigheid waarmede de verschillende motieven met elkaar verweven zijn. Ik meen zelfs, dat Marsman in dit werk het volledigst de bedoelingen van zijn latere jaren heeft verwezenlijkt. In ‘Teresa Immaculata’ (1937) mist hij echter de ontspanning, zonder dewelke in proza spanning niet denkbaar is; hij neemt hier te gauw de lyrische tijgersprong. Marsman wil hier een geval geven van bloedschande en tegelijk, wat allicht ook van eminent belang is, de verhouding van de maatschappij tot een dergelijke daad. Wat doet Marsman? Hij slaat gewoon het liefdesverhaal over, grijpt dadelijk het sociaal conflict aan. Daarmede is zijn novelle echter als proeve van sociale psychologie geslaagd, maar als erotisch verhaal wezenloos, zodat anderzijds het sociale deel, in de lucht hangend, meer essayistisch dan creatief aandoet. Niettemin bewijst ‘Teresa Immaculata’ de enorme groei van zijn psychologisch inzicht vergeleken met zijn roman De dood van Angèle Degroux, die typisch

[p. 326]

proza is van een dichter, met schitterende passages en een hoogheid van geest, waardoor het werk, niettegenstaande de clichépsychologie, toch telkens weer aantrekkingskracht zal blijken te bezitten.

Als prozaïst een problematische figuur, is Marsman daarom nog allerminst een ‘quantité négligeable’ waartoe sommigen hem pogen te degraderen. Een poging waarbij vooral de vergelijking van de prozaïst en de dichter wordt aangewend, een vergelijking die de prozaïst allicht niet kan doorstaan. Maar wie zou deze vergelijking kunnen doorstaan?! Ik vraag mij af of zijn waarde als prozaïst niet gereder zou zijn erkend wanneer zijn poëzie niet het uitzicht belemmerde. Zijn waarde: prachtige passages in zijn creatief werk, onvergetelijke essays en een impulsstoot voor de nieuwe letterkunde. En bij tijden ook een werkelijk prozawerk. Wie het ‘Zelfportret van J.F.’ solipsisme verwijt, bedenke, dat het solipsisme in het geheel niet het voorrecht van de dichter is. Het hele oeuvre van Proust mag men gerust van solipsisme betichten.