Verzameld werk. Deel 5. Over literatuur

[p. 313]

Verstarring van de barok

S. Vestdijk, Rilke als barokkunstenaar. De Vrije Bladen, jaargang xv, schrift 6. [Den Haag 1938].

Ofschoon Vestdijk, die reeds talrijke essays heeft gepubliceerd in verschillende tijdschriften, tot onze beste essayisten gerekend kan worden, is dit opstel over Rilke toch het eerste dat van helm afzonderlijk verschijnt. In zoverre kunnen wij, hoezeer men het ook mag betreuren, dat zijn andere studies nog steeds niet gebundeld zijn, toch nog van geluk spreken, omdat de onderhavige studie alleszins representatief kan geacht worden voor Vestdijks essayistisch kunnen.

Studies over literaire figuren kunnen op verschillende wijzen geschreven worden: esthetisch keurend (Van Deyssel, de jonge Marsman); ethisch beoordelend (Coster en diens tegenvoeter Du Perron); psychologisch ontledend of filosofisch beschouwend. Ik vrees ten zeerste, dat de literatuurgeschiedenis Vestdijks naam zal voegen achter een van de twee laatste methoden. Niettemin is dit mijns inziens niet juist. Grosso modo laat zich zeggen, dat Vestdijk in zijn korte besprekingen nu eens de psychologische dan weer de esthetische methode toepast, terwijl hij in zijn groter werk naar de synthese van de verschillende methoden zoekt.

Nergens is een synthese zozeer op haar plaats als in een werk over Rilke! Wie het, immers, onderneemt een karakteristiek te geven van deze grote dichter, staat voor de moeilijkheid, dat het door hem ontworpen beeld moet beantwoorden aan dat van een dichter van onsterfelijke verzen, maar tegelijk ook aan dat van een schepper van een levensleer, die naar veler oordeel in nauw verband staat met het latere zwijgen van de dichter. Het karakteristieke van Rilkes poëzie ziet

[p. 314]

Vestdijk in een ‘barokke’ tegenstrijdigheid tussen vorm en inhoud, vandaar ook de titel. Een ongeordende, chaotische inhoud wordt in deze poëzie beheerst door een strenge, van de weeromstuit zelfs hyperstrenge vorm. Vestdijk comprimeert zijn opvatting in de korte, suggestieve formulering: een verwoede aanval van de vorm op de inhoud. Het chaotische van de inhoud blijkt reeds uit Rilkes onderwerpen. ‘Hopelooze pogingen, een resultaat dat men niet beoogde, een onverhoedsche afkoeling van het brandende of smeltende, een barst, een verwording, een impuls die tot zichzelf terugkeert, een afgebogen en zichzelf verterend gevoel,’ zo staat er in hoofdstuk ii, met zijn rijke opsommingen, waarin voornamelijk Rilkes esthetica wordt behandeld. Als een voorbeeld van de hyperstrenge vormgeving geldt onder andere de prachtige vergelijking van gele herfstblaren, die over een muur hangen, met marionetten ‘kopfüber müde, umgebracht’ (Spätherbst in Venedig). Wie de schilderijen van Hynckes, Willink en Koch kent (en kennen betekent hier tevens vervuld zijn van een diepe bewondering), zal aan deze enkele aanwijzingen genoeg hebben om te begrijpen waarom Rilke nog steeds modern is, waarom het niet alleen belangrijk, maar ook actueel is, over hem te schrijven. Dit essay is een tweesnijdend zwaard. Want behalve, dat het onze kennis van het onderwerp verdiept, wijst het iedere moderne kunstenaar op het gevaar, dat hem onophoudelijk bedreigt. Chaos wekt uiteraard angst op, die ieder tracht op te heffen op de wijze, die met zijn eigen aard strookt. De gemakkelijkste weg is allicht de vlucht voor de chaos, de theoretische ontkenning ervan. Het is de weg, die zelfs een groot dichter als Rilke ten einde raad heeft menen te moeten volgen met de schepping van zijn levensleer, waaraan een eigenaardige metafysica ten grondslag ligt. Het is niet de geringste prestatie van Vestdijk, dat hij ons Rilkes metafysica doet begrijpen als de verstarringsvorm van de barokkunstenaar. Rilke kent alleen aan de metafysische bovenlaag (de Vorm) betekenis toe, aan de ‘Engelen, die de eigen schoonheid in het eigen gelaat terugscheppen’. De doorsnee-mensen daarentegen komen als ‘chaotische inhoud’ hopeloos in de verdrukking, ongeschikt als zij

[p. 315]

worden geacht om in enige noemenswaardige betrekking te geraken niet de hoge sfeer, waar de etherische Engelen toeven. Gelijk men weet is aan deze oudere Rilke een andere Rilke voorafgegaan, die op diepere zelfkennis en belevenis aandrong en juist voor deze vlucht uit de werkelijkheid ten zeerste waarschuwde. Er zijn hierover aangrijpende passages aan te halen uit Malte Laurids Brigge. Dat Vestdijk de tragiek van de grote dichter heeft onderkend, is, zoal niet de enige, ja zelfs niet de meest in het oog vallende, dan toch de meest menselijke verdienste van zijn werk, dat Rilke het juiste reliëf geeft als dichter en als persoonlijkheid.