Verzameld werk. Deel 5. Over literatuur

[p. 282]

De duivel verliest

S. Vestdijk, Mijnheer Visser's hellevaart. Nijgh en Van Ditmar, Rotterdam 1936.

Ik zou de publikaties van Vestdijk, niettegenstaande zij strikt genomen geen autobiografische aantekeningen bevatten, bekentenissen willen noemen, omdat zij met bekentenissen deze gewichtige factor gemeen hebben, dat zij gedaanteverwisselingen van de mens vooronderstellen en zelfs daarop de nadruk leggen. De bekentenissen van Vestdijk betreffen niet persoonlijke of al te persoonlijke bijzonderheden, maar de verschillende algemeen-menselijke psychische fasen zelf, waarin men zich afwisselend bevindt als in de vakken van een psychische zodiak. Wanneer wij daarentegen bijvoorbeeld de naam Slauerhoff noemen, is het tevens of wij een enkele toon, door geen andere auteur te suggereren, vernemen. Schrijvers à la Slauerhoff uiten zich steeds van een enkel innerlijk niveau af; hun werk is de getuigenis van hun, ofschoon allerminst eenvoudig, toch enkelvoudig bestaan.

Wie dit voor ogen houdt, zal er zich niet over verbazen wanneer hij zich na de lectuur van Mijnheer Visser's hellevaart geplaatst ziet voor een gedicht van dezelfde Vestdijk als ‘Het sprookje’ in het januari-nummer van Groot Nederland. Hij zal ook inzien waarom bij Vestdijk niet de toon, maar het ritme, als ‘drijfkracht’, ‘motor’ door de afwisselende gebieden van de microkosmos, het sterkst de aandacht opeist. Ieder belangrijk schrijver heeft een specifiek element, waarin niemand hem kan navolgen en waarin ook hij niemand navolgen kan. Dit onvervangbaar iets is bij sommigen de toon. Anderen weer worden door hun plastische hoedanigheden gekarakteriseerd. Bij Vestdijk overheerst het ritme. Wat al-

[p. 283]

licht niet inhoudt, dat hij andere eigenschappen missen zou. Integendeel, Vestdijks plastiek zou op zichzelf reeds een studie waard zijn.

Ook Mijnheer Visser's hellevaart is de geschiedenis van een gedaanteverwisseling. Met dit boek schenkt Vestdijk ons een wezenlijk naturalistische roman. Het is Dr Petriconi, die in zijn voortreffelijk werk Die Spanische Literatur der Gegenwart het scherpst op het essentiële verschil tussen realisme en naturalisme heeft gewezen. Hij doet het aan de hand van Flaubert en Zola. Hij wijst op de statische levensbeschouwing bij de realist Flaubert: de mens en de maatschappelijke structuur worden aanvaard als onveranderlijk. Bij Zola daarentegen speelt het ‘activisme’, het ‘dynamisme’ met mens zowel als maatschappelijk samenstel als veranderlijke grootheden. In deze zin zou men het grootste deel van de Nederlandse naturalistische literatuur tot het realisme moeten rekenen. Hier heeft het naturalisme nauwelijks meer betekend dan het betrekken van meer of minder pijnlijke intimiteiten in de beschrijvingskunst: men deinsde niet langer terug voor het slaapkamer-interieur. In de roman van Vestdijk is juist het dynamische het belangrijke. Het is geen toeval dat de aangrijpendste bladzijden van dit boek juist de overgang behandelen van het wakend leven, waarin de heer Visser ten volle zijn agressiedriften botviert tegenover zijn medebewoners van Lahringen, naar het droomleven waarin hij het harde oordeel over zichzelf uitspreekt. Deze bladzijden blijven ons bij als sommige episoden uit het werk van Kafka. Zulk een subtiel weefsel van werkelijkheid en droom werd door een schrijver slechts zelden bereikt. Verschillende besprekers hebben hun bewondering voor Vestdijk trachten af te koelen door de toevoeging, dat Vestdijk veel had te danken aan zijn voorgangers Freud, Proust en Joyce. Ik voor mij stem liever in met het verwijt van Emmanuel Berl aan sommige literatoren, dat zij zich zo bitter weinig bekommeren om de verworvenheden hunner voorgangers.

Als bijzonderheid dient vermeld, dat dit boek geschreven werd vóór de vorige romans van Vestdijk. Sommigen zullen dus juichen, omdat Vestdijk op weg zou zijn van de aarde

[p. 284]

naar de hemel. Het is echter een simplistische gedachtengang, wanneer men meent dat de psychische fasen in zuiverchronologische volgorde verschijnen en wel zo, dat een eenmaal verschenen fase niet weerkomt. Tot groot genoegen van sommigen en tot even groot misnoegen van anderen beleven wij nu eenmaal een eeuwige wederkeer. Ik voor mij betreur het niet dat mijnheer Visser nogmaals in zijn ‘boze staat’ zou kunnen verschijnen, zolang het ten minste een Vestdijk is die over hem schrijft. De duivel heeft niet zelden gelijk. Bovendien bezorgt hij ons vermakelijke ogenblikken. Niettemin schuilt het belang van dit boek hierin, dat een wezen, dat zoveel gelijk heeft, in laatste instantie zichzelf toch ongelijk geeft. En niet ‘quia absurdum’, maar omdat hij anders het doorgroeien van het leven zou belemmeren. Het is geen toeval dat dit boek juist van de fascistische kant, die aandringt op het uitsluitend uitleven van de driftmatigheden (de befaamde ‘instincten’), de grootste tegenstand ondervond. Een tegenstand, die zich kleedde in het argument dat het boek slechts met driftmatigheden rekening hield. Dit verwijt maakt een komische indruk. Ik voor mij weet niet wat ik bij Vestdijk het meest moet bewonderen: het schrijverschap van de kunstenaar of de ondogmatische levenshouding van de mens.