Verzameld werk. Deel 5. Over literatuur

[p. 268]

Binnendijk

D.A.M. Binnendijk, Onvoltooid verleden. Ursa Minor, Maastricht 1936.

Het is bekend, dat zich voor enkele jaren een strijd ontketende tussen de aanhangers der ‘persoonlijkheid’ en van de ‘vorm’. Men sprak van de ‘vent’, die achter het werk moest steken. J.C. Bloem zorgde voor de ‘note gaie’, een der partijen betitelend als ‘ventisten’. En om tot de personage onzer bespreking te komen: ook rondom de persoonlijkheid van Binnendijk ontspon zich een schermutseling.

Nu kon deze persoonlijkheid, op zichzelf al - om een woord van Slauerhoff aan te halen in een ander verband dan oorspronkelijk gebezigd - meer genuanceerd dan geprononceerd, des te makkelijker aan de aandacht ontsnappen, omdat zij toentertijd zich minder als een artistieke dan wel als een filosofische heeft doen gelden. Dit moge een woordspeling lijken, het is er geen. Het is mijns inziens de sleutel tot het verstaan van de figuur Binnendijk zoals deze in een vorig stadium zich aan ons heeft voorgedaan. De filosofische persoonlijkheid immers reageert op de kwelling, uitgaande van zijn innerlijke microchaos, door het opstellen van intellectuele onderscheidingen: ethica, esthetica, logica enzovoort. De artistieke daarentegen reageert met zijn ritmen, zijn verbeeldingen. Men leze hier Commentaar op na, waarin Binnendijk zijn essays verzamelde. In zijn verweer tegen Ter Braak (het uitstekende ‘Dogma of aesthetica?’) is evenzeer de filosoof aan het woord.

De jonge Binnendijk levert de illustratie van een psychologisch zeer merkwaardig feit. Het mensenleven voltrekt zich niet volgens een enkele ontwikkelingsgang, maar eerder volgens een bundel van ‘ontwikkelingslijnen’, die niet alle gelij-

[p. 269]

kelijk snel vorderen. Men kan Binnendijk beschouwen als een intellectueel vroeg-, maar artistiek laat-rijpe. Aan zijn essaybundel kennen wij dan ook een grote waarde toe, die wij echter aan zijn verzen van destijds ontzeggen moeten. Zijn vakmanschap maakte, dat men deze verzen niet dadelijk als ‘jeugdwerk’ herkende. Dit was voor Binnendijk eerder nadelig dan een voordeel. Want voeg hieraan toe de rijpheid zijner essays en het wordt duidelijk waarom men in hem zag een figuur voor geen enkele verandering meer vatbaar. In de titel van zijn nieuwe verzenbundel wijst reeds ‘onvoltooid’ op een ontwikkelingsgang. Het ‘verleden’ herinnert er echter aan, dat Binnendijk er niet de man naar is om met een ‘tour de force’ of met een lafheid zijn punt van uitgang te willen uitwissen. Zijn gewetensvolheid tegenover de ‘vorm’ geeft hij niet prijs. Psychisch behield hij het complexe karakter, dat zich nu niet met intellectuele onderscheidingen maar in gedichten uitspreekt.

Reeds bij de eerste oogopslag wordt men het duidelijke verschil gewaar met zijn vroegere verzen. Terwijl hij vroeger dichtte met de ogen gericht naar de ‘eeuwige esthetica’, het ‘wezen van de kunst’ enzovoort, legt hij nu zijn oor te luisteren aan het eigen hart. Dit beeld geeft hem overigens niet volledig weer. Het is niet uitsluitend ‘het hart’, de gevoelswereld, welke men in deze bundel aantreft. Ik zeide reeds: de kunstenaar reageert op de kwelling, uitgaande van zijn microchaos met ritmen en verbeeldingen. Sommige dichters hebben een duidelijke voorkeur voor het ritme. Namen als A. Roland Holst en Jan Engelman zijn hier op hun plaats. Vooral uit Binnendijks essayistisch werk blijkt, dat zijn voorkeur eveneens uitgaat naar het muzikale vers. In de afdeling ‘Rondelen’ van zijn nieuwe bundel beoefent hij deze soort. Hier volgt een van zijn meest zuivere gedichten:

Milder dan het licht der zon
Vlammen in den nacht de sterren.
Liever zwerf ik naar uw verren
Schemerenden horizon,

[p. 270]

 

Dan op een gebloemd gazon

 

Uit te staren in een serre.

 

Lichter dan een dag met zon

 

Vlamt de blauwe nacht der sterren.

 

 

 

Hart, dat zich op niets bezon

 

Van den avond tot den morgen,

 

Zwerf weer verder zonder zorgen

 

Nu de nacht zijn lied begon,

 

't Lied van ster en maan en zon.

Wij kunnen ons intussen niet ontveinzen, dat het voorlopig niet in dit genre is dat hij zijn belangrijkste werk levert. Naast het muzikale vers treft ons een reeks gedichten, die wij zouden kunnen samenbrengen onder de titel: taedium vitae. Deze naam moge de aard karakteriseren van deze verbeeldingswereld. Hiertoe reken ik zijn ik-lyriek, maar daarnaast ook zijn psychologische gedichten. Men noemde deze laatste: ‘Forum-verzen’. Het is nu maar wat men daaronder verstaat. Wanneer men zich uitsluitend richt naar Elsschot, dan is dit slechts ten dele juist. Ook bij Binnendijk treffen wij gedichten aan, waarin de psychologische scherpte enkel wordt aangewend om het temperament te verhevigen, bijvoorbeeld: ‘Het sterfbed’. Maar het psychologisch inzicht kan ook leiden tot een verrassing van meer spirituele orde, zodat het vers niet in de brutaliteit of bruuskheid van het temperament, maar in het meer melodieuze van de innerlijke ervaring zijn punt van uitgang vindt. Tot deze laatste psychologische verzen behoort het belangrijkste werk dat Binnendijk tot nu toe leverde. Hiertoe behoren: ‘Voltooid verleden tijd’, ‘Vriend en vijand’ (zijn sterkste vers?) en ‘Novembermiddag’, waarvan ik hier drie strofen aanhaal:

Ik vraag mij af, of ik de vrouw nog liefhad
Toen zij weigerde met mij te leven.
Heb ik haar verraad niet grif vergeven,
Woede veinzend die ik niet bezat?

[p. 271]

 

Zij ging heen, omdat het kind haar riep

 

En een kinderstem kan nimmer sterven.

 

Ik bleef achter, denkend dat het derven

 

Van haar hart mijn vage droefheid schiep.

 

 

 

...

 

 

 

't Stervend licht van den Novembermiddag

 

Langs mijn voeten op de gladde steenen...

 

Andren kunnen om mislukking weenen,

 

Mij leert niets meer voor het hart ontzag.

Wat de ik-lyriek betreft, kan men opmerken dat zij haar volle waarde pas dan verkrijgt, wanneer de persoonlijke ervaring het zuiver persoonlijke verliest en een algemene betekenis verwerft. Dit gebeurt vooral in het prachtige gedicht ‘Amour fatal’, waarin - zoals in alle liefde - dood en leven elkaars nabuur worden.

Zogenaamde ‘werkstukken’ komen in deze bundel ook voor. In ‘Finis vitae consolatio’ is het duidelijk, dat de dichter zich een taak stelde en deze ook verdienstelijk heeft volbracht; poëzie werd echter dit poëtisch schema niet. Men kent evenwel de bekoring, die uitgaat van de gedichten van Geerten Gossaert; zij bezitten het opzettelijke van het ‘werkstuk’, maar bevatten daarbij ook werkelijk poëzie, zodat zij het dubbelzijdige krijgen van de strakke wilsuiting van de daadmens en de smeltende overgave van de dromer. In een enkel fragment kan men ook bij Binnendijk hetzelfde aanwijzen:

O rook van spijt, die langs mijn oogen
Waait en in beide hoeken wekt
Twee zware tranen en bedekt
Den gloed, waarmee zij mij bedrogen.

Bij een Greshoff of een Nijhoff, om, volgens het woord van Slauerhoff, bij de hoff-poëzie te blijven, kunnen wij de persoonlijkheid aantonen met een enkel vers, dat haar onherroepelijk tekent. Bij Binnendijk is dit slechts mogelijk door het geheel van zijn poëzie in ogenschouw te nemen. Wij zien hem

[p. 272]

dan, met zijn voorkeur voor het muzikale, uitmunten in gedichten waarin het melodieuze en het psychologische om de voorrang strijden. Het vers, dat hem volledig zou vertegenwoordigen, kunnen wij evenwel hieruit niet construeren. Op dit gebied is alles mogelijk. Bovendien ontzeg ik mij het recht tot voorspellingen, niet zozeer omdat ik mij niet schuldig wil maken aan een stuk of wat onbewijsbare uitlatingen, alswel omdat het onbehoorlijk zou zijn met Delfische troostwoorden aan te komen bij een dichter, aan wie wij de vele voortreffelijke gedichten uit deze bundel te danken hebben.

Voor de dichterlijke ontwikkeling leven wij intussen in een beangstigende tijd. Ook Binnendijk weet dit. Getuige zijn ‘Hoc tempus’, waaruit ik dit kwatrijn licht:

Bevange' in twijfel over de ophanden
Met stelligheid voorspelde wereldbranden
En ondergangen, houd ik pijl en boog
Alsnog gevechtsklaar in mijn beide handen.

Primitieve wapens als pijl en boog, tomahawk en boemerang zullen weinig uitrichten in een gasoorlog. Niettemin is het verblijdend, dat Binnendijk, als dichter, het dichterlijke beeld verkoos. Want zeker behoort Binnendijk tot degenen, die niet om een tijdelijk gewin uit het kamp op de Parnassus deserteren. Wij mogen bedenken dat wij, met of zonder oorlog, toch tot de dood zijn veroordeeld. De politieke verwikkelingen kunnen niet een reden zijn na te laten het beste uit ons te halen. Daarmee halen wij ook het beste uit het ‘leven’. De dood - met of zonder oorlog - is weer een andere kwestie, waarmee sommigen wel, anderen echter volstrekt niet instemmen. Laten wij echter deze bespreking eindigen met onze vreugde erover uit te spreken, dat wij hier met een dichter te maken hebben wie geen moeite te veel is om het beste te geven dat hij bezit.