Verzameld werk. Deel 5. Over literatuur

[p. 265]

Een creoolse roman

Net Houwink, De avonturier. Em. Querido, Amsterdam 1936.

Men zou enkele passages kunnen aanhalen waaruit blijkt dat Net Houwink niet ten onrechte haar bestemming ziet in het schrijven. Des te meer valt het te betreuren dat zij er zich vrij makkelijk van afmaakt.

De geschiedenis speelt zich af in de ‘West’. Met grote voorliefde wordt het woord ‘creool’ gebruikt. Zonder dat de lezer begrijpen kan wat voor mensenwezens hiermee worden aangeduid. Nu is het ook werkelijk een duister woord. De officiële definitie komt neer op ‘een mens geboren in de tropen, maar uit Europese ouders’. Hoewel de definitie niet de volledige betekenis inhoudt, geeft zij toch een vingerwijzing in de juiste richting. De psychiater Jung wijst erop hoe zuiver blanke volksgroepen in Noord-Amerika soms typisch negroïde trekken vertonen. Het blijkt dat het geheel van eigenschappen, dat onze persoonlijkheid uitmaakt, mede bepaald wordt door de groepering van rassen waarin wij leven. Wanneer wij onze dagen slijten te midden van een ander ras, blijken vele eigenschappen, die anders overschaduwd blijven door onze predominerende hoedanigheden, te herleven of voor de eerste maal te leven. Ik zou het zo willen voorstellen: het mensdom valt uiteen in enkele rassen. Deze rassen beschikken latent over dezelfde eigenschappen. Door oorzaken, van biologische, klimatologische, economische aard, worden bepaalde hoedanigheden dominerend, terwijl andere hoedanigheden verkommeren. De nabuurschap van een ander ras betekent voor de verkommerende neigingen een prikkel tot opbloei. De Hollander zal ook zonder de autoriteit van een Jung dit makkelijk inzien. Hij kent van nabij van die ‘Indische’

[p. 266]

jongens, zuiver blank, soms zelfs opmerkelijk Fries en blond, maar met eigenschappen die wij bij nimmer-geëxpatrieerden niet aantreffen. Dit is van belang voor het begrip van de ‘creool’. Creool beduidt niet een mensenras, zelfs niet een rasmenging maar een individu dat zich openstelde voor een ras liefst zoveel mogelijk afwijkend van het zijne. De Spanjaarden verstaan onder ‘creool’ ook een neger die in Amerika in contact met blanken kwam.

Met deze objectieve betekenis kunnen wij niet volstaan. Het is ingewikkelder. Ten eerste zal in het dagelijks leven aan het objectieve feit dadelijk de subjectieve waardering worden toegevoegd. Ten tweede zal het produkt van een menging, dat nauwelijks of geen kenmerken van het momenteel als inferieur beschouwde ras bezit, zich voor creool willen laten doorgaan. Men zal dus horen spreken van iemand die zijn ras ‘verraadde’ of de betrokkene zal eenvoudig als een gecamoufleerde half bloed worden beschouwd.

Tot zover in ongunstige zin. In Zuid-Amerika daarentegen, waar vele creolen voorkomen, spreekt men van ‘a la criolla’ om aan te duiden mensen, die men als waarachtig, en dingen die men als oerdegelijk beschouwt. Weer anderen roepen met dit woord het beeld op van een wezen ondefinieerbaar grillig en dubieus; hoe men hiertoe komt behoeft na het bovenstaande geen nader betoog.

Net Houwink hecht grotendeels de laatste betekenis aan het woord: iets ondefinieerbaar grilligs, dubieus, zelfs wulps. Zij vertroebelt haar opvatting door een uitlating als op blz. 49: ‘het heet dat zij een creoolse was: hier, maar uit Europese ouders geboren.’ Bepaald boerenbedrog is een zin als deze: ‘(hij) keek (vanaf een uit zee naderend schip) naar het gewoel van negers, mulatten, donkergebruinde blanken en creolen.’ Zelfs wanneer al deze creolen gecamoufleerde halfbloeden waren, dan nog zou het een toer zijn hen vanaf deze afstand als zodanig te herkennen.

Dit boek maakt ook elders de indruk van aan een haastige afwerking te hebben geleden. De opbouw en de ontknoping der intrige en ook de psychologie, van blanken zowel als negers (en van de creolen!!), zijn, ofschoon ook weer faciel,

[p. 267]

maar zelden belachelijk. Zij getuigen soms zelfs, zo niet van verdiepte realiteitszin, dan toch van gezonde opmerkingsgave. Wat de stijl betreft, valt in meer dan één geval aan te tonen dat niet de schrijfster de taal, maar de taal de schrijfster hanteerde. Men kan zich afvragen of niet juist dit het schrijverstalent typeert: zich te kunnen laten meeslepen door de stroom, die iedere cultuurtaal is, van ritmen, beelden, zegswijzen. Voor een deel is dit zeker ook zo; zich te willen vrijhouden van alle retorica is nodeloze vaak zelfs schadelijke kwelling. En zoals ik reeds zei: tot de volstrekt talentlozen kan men Net Houwink niet rekenen. Toch ligt het bijvoorbeeld al te zeer voor de hand van een dame, die men op een soiree als capricieus wil voorstellen, op te merken dat zij ‘haar veren waaier, juist onder haar spottende ogen, opengevouwen houdt’. Zoiets is afschuwelijk. Het talent, dat ernst van de zaak maakt, blijft de toestand meester, hoezeer het terzelfder tijd zich ook laat meeslepen. De vergelijking van de vlotbevaarder, die in de kolk geraakt der stroomversnellingen, ligt hier voor de hand.