Verzameld werk. Deel 5. Over literatuur

[p. 257]

De razende Candide

L.-F. Céline, Mort à crédit. Denoël et Steele, [Parijs] 1936.

Na het verschijnen van Voyage au bout de la nuit werd er van verschillende kanten voorspeld dat Céline geen ander werk zou leveren. Men beschouwde deze roman als een dier psychische ontladingen waarna de schrijver zich met des te meer genoegen in zijn stilte terugtrekt. De daarop volgende publikatie van het toneelstuk L'Église weerlegde allerminst deze opvatting, L'Église was geschreven vóór de Voyage. Thans ligt voor ons dit boek met zijn sombere stemmingstitel: Mort à crédit. Dit boek heeft evenals de Voyage het explosieve karakter van in jaren opgehoopt materiaal dat opeens loskomt. Nu het geen debuut is dat wij aankondigen, zoeken wij de oorzaak elders. De volgende formulering is zeker niet minder juist: Céline schrijft zozeer met de inzet van zijn hele persoon dat het in de allereerste plaats niet de literaire auteur maar de mens is die ons boeit.

L'Église speelt zich gedeeltelijk af in de Kongo. Dr Bardamu is, evenals in de Voyage, de hoofdpersoon. Ook in het nieuwe boek is het leven van een arts betrokken. Mort à crédit begint met de weinig vrolijke overwegingen van een jonge gemeentearts. Deze geeft er zich rekenschap van dat zijn arme patiënten zeker niet in de eerste plaats, misschien zelfs in het geheel niet, genezing van hun kwalen zoeken; van alle illusie, van alle idealen beroofd, grijpen zij naar het enige middel waarmee zij nog de gemeenschap tot vertwijfeling kunnen drijven: hun kwalen die deel uitmaken van de dood die zij op ‘afbetaling’ kopen. Waarmee zij zullen afbetalen, blijft vaag, - zoals bij zovele mensen die op krediet zich kostbaarheden aanschaffen; het voornaamste is ook dat zij krijgen

[p. 258]

wat zij wensen: het middel waarmee zij de aandacht van de anderen op zich kunnen vestigen. Tot de ‘maatschappij’ of ‘gemeenschap’ kunnen zij zich allicht niet wenden, wel kunnen zij des te beter beslag leggen op de jonge dokters die hun worden toegewezen. De ‘normale’ dokter zal, hoezeer ook bewust van de tragedie, weten te accepteren; onder de meer neurasthenische individuen, waartoe het kunstenaarstype licht behoort, kan het tot een crisis leiden.

Deze crisis blijft in Mort à crédit niet uit. Na een nerveuze break-down begint de hoofdpersoon het jeugdverhaal te doen dat de eigenlijke inhoud vormt van Célines nieuwste boek. ‘Ik ben niet altijd dokter geweest...’ Dan volgt het verhaal of beter de aaneenschakeling van verhalen over gezinnen zoals hij er in zijn dokterspraktijk zovele meemaakt. Allemaal kopers van de dood op afbetaling! Men ziet: deze compositie is een tweesnijdend zwaard. De schrijver houdt er de spanning in doordat wij ons voortdurend blijven afvragen hoe deze jongen, uit dit milieu en te midden van deze zorgen, het nog tot medicus weet te brengen. Bovendien geeft hij ons de schildering van deze gezinnen ten prooi aan armoede en vertwijfeling.

Een opheffing van de klassenonderscheiding zou op zichzelf Céline nog geen volledige voldoening verschaffen. Ik kan mij voorstellen dat iemand zich ongeduldig afvraagt: ‘Maar wat wil deze man dan wél?’ Een categorisch antwoord hierop geven is niet makkelijk. Wel kan men omschrijven. In tegenstelling met iemand als Malraux, die met de eisen des tijds rekening houdt en die zich dan ook het meer militaire ‘dignité humaine’ tot doel stelt, gaan Célines verlangens uit naar de ‘épanouissement de l'âme’. Enigszins drastisch drukt hij het in de Voyage zo uit: ‘Vóór alles l'épanouissement de l'âme... desnoods door middel van obsceniteiten!’ In officiëlere taal beduidt dit het verlangen naar een levensgevoel buiten bemiddeling om van het intellect en zonder de beperkingen van de moraal.

Deze drijfveer maakt vele eigenaardigheden van Céline begrijpelijk. Om te beginnen zijn afkeer van het intellectualisme. In de Voyage laat hij een zijner personages de toe-

[p. 259]

stand, waarin zij verkeren, nauwgezet verklaren (het is dan oorlog) om na deze intelligente uiteenzetting er vlak boven op te laten volgen: ‘Ik hoorde later dat hij gesneuveld was en eerlijk gezegd, betreurde ik het niet. Die man wist mij te veel.’ Het verklaart ook de passage waar hij met een ware opluchting meedeelt dat hij alle ‘amour propre’ heeft laten varen. Het verklaart waarom hij het uitproest van het lachen telkens als het woord ‘héros’ hem uit de pen vloeit. En hieruit ook volgt zijn radicale afwijzing van alles wat op karakter, houding wijst. Dit neemt zulke proporties aan dat men zichzelf al lezende, hoort mompelen: ‘Maar dat gaat toch niet, dat gaat toch niet...’ Totdat men er zich rekenschap van geeft dat geen enkel absolutisme opgaat, dat alle absolutisme te ver gaat. Céline is absolutist. Men kan zich op zijn beurt, uit afkeer of angst voor dit absolutisme, van hem afwenden. Men houde er echter rekening mee dat deze schrijver zijn radicalisme stelt tegenover andere radicalismen die met hardnekkige leerstellingen en heroworship alle waarlijk menselijke uitingen onmogelijk willen maken.

In het voorbijgaan dienen wij hier te wijzen op een ‘ironie der geschiedenis’. Ook de fascistische groep, waartegen Céline het sterkst verzet aantekent, kwam voort uit de school van de ‘onredelijke levensfilosofie’ van Bergson en anderen, die het intellect als bemiddelaar wilde uitschakelen. Intussen heeft ook het begin van de vorige eeuw aangetoond dat dezelfde filosofie (destijds Hegel) tot ver uiteenlopende doeleinden kan worden aangewend. De fascisten gebruiken de ‘levensfilosofie’ om het individu uit te schakelen met een stel van staatkundige leerstellingen en nationalistische gedragsregels. Céline neemt het daarentegen in de meest volstrekte zin op voor het individu en tegen de belemmerende wetten. Dat de botsingen niet uitblijven, spreekt vanzelf. Wanneer ik met een paar woorden Céline zou moeten karakteriseren, zou ik hem noemen: de razende Candide. Ook Candide komt voortdurend met de realiteit in botsing. Maar waar Candide zich berustend terugtrekt, heft Céline dreigend de arm op en hoont.

Met deze hoon hangt ook dat deel van Céline samen waar-

[p. 260]

mee hij zich averechtse vrienden heeft gemaakt, - waarmee hij helaas ook waardevolle geestverwanten van zich heeft vervreemd. Ik bedoel: zijn aan een obsessie grenzende afkeer van het puritanisme die hem tot zijn beruchte uitstalling van obsceniteiten voert. Ik persoonlijk denk er geen ogenblik over hier aanstoot aan te nemen. Ten eerste al omdat ik er de helft niet van begrijp; Céline beschikt ook op dit gebied over een woordenschat die zelfs geroutineerde kenners van het Frans in het nauw drijft. En voorts omdat ik, als nietpuritein, mij tegen obsceniteiten alleen verzet wanneer zij de bedoeling hebben de menselijke psyche voor te stellen als een samenstel van obscene werkingen. Dit is geen ogenblik bij Céline het geval. Denk maar aan de grootmoeder Caroline, een van de ontroerendste episodes uit Mort à crédit; denk aan de vader met zijn tragische woede-uitbarstingen; aan de moeder die zich opoffert; aan de bezetenheid van de uitvinder des Pereires. Enzovoort, enzovoort. Van pornografie is er hier geen sprake.

Wij realiseren ons intussen dat hier iemand aan het woord is die zich aan vrijwel alles op deze wereld stoot. Men heeft in dit verband over ‘poète maudit’ gesproken. De ‘dood op afbetaling’ is slechts een der schrikbeelden die hem achtervolgen. In het begin van dit boek belooft hij: ‘J'en raconterai de telles (histoires) qu'ils reviendront, expres, pour me tuer, des quatre coins du monde. Alors ce sera fini et je serai bien content.’ Men kan er zich natuurlijk makkelijk van afmaken door Céline te verwijzen naar de Schepper als de enige verantwoordelijke voor deze wereld. Ik voor mij reken zijn verhalen, juist om hun gruwelijke ernst en om hun onvoorwaardelijke appreciatie van de niet-gemechaniseerde mens, tot de belangrijkste geschriften van onze tijd.

Nog een laatste opmerking. Het is pas aan het slot van de. roman dat men ten volle de ernst beseft van de gedachte die eraan ten grondslag ligt. Tijdens het lezen heb ik mij soms zelfs ‘kostelijk’ geamuseerd. Goethe waarschuwde reeds: ‘der Mensch muss ein wenig Leichtsinn haben.’ Céline heeft, niettegenstaande of juist vanwege zijn somberheid, niet nagelaten deze raad ter harte te nemen. Céline mag door som-

[p. 261]

migen gebrandmerkt zijn als ‘poète maudit’, men heeft hem ook gekarakteriseerd als de ‘authentieke picareske auteur van de moderne tijd’. Tijdens de lectuur beantwoordt de lezer niet zelden aan de definitie ‘l'homme est un animal qui rit’. In deze anekdoten breekt soms in het duistere boek een lach door, die het voor de goede verstaander begrijpelijk zal maken waarom ik Céline, niettegenstaande het grote uiterlijke verschil, met Candide heb vergeleken.