Verzameld werk. Deel 5. Over literatuur

[p. 151]

II Portretten

[p. 153]

J. Slauerhoff

Nu ik dit artikel ter gedachtenis van Slauerhoff begin, verbaast het mijzelf dat ik niet aarzel, ofschoon een pijnlijke gedachte mij te binnen valt. Wie weet had Slauerhoff voor de woorden, die ik hier met oprechte ontroering neerschrijf, toch eigenlijk niet veel meer over gehad dan een luguber ulevelle-rijm. Zoiets als: ze hebben mij op Westerveld in brand gestoken - om met mijn as artikeltjes te koken.

Het is bekend: allesbehalve een mak schaap was Slauerhoff. Wanneer mij deze inval droevig stemt, is het niet omdat zijn woorden van weinig appreciatie zouden hebben doen blijken, maar omdat ook zijn harde woorden, op zichzelf reeds een legende in Nederland, niet langer zullen vernomen worden. De sluwe kwezels zijn zo talrijk, dat men weleens onuitsprekelijk verlangt naar het onbedrieglijke van ruwe mannentaal.

Hoe dan ook, ik aarzel niet. Want wij, die voorlopig nog in leven zijn, blijven ook werkelijk levend slechts in zover als wij niet nalaten te getuigen van onze onvoorwaardelijke bewondering voor schoonheid, grootheid, goedheid, waarachtigheid. In de legende van Slauerhoff past de goedheid slecht. Ik schrijf echter dit artikel niet in de laatste plaats om, voor zover ik het vermag, aan deze legende te tornen. Een vriendin, op wier oordeel ik hoge prijs stel, deelde mij mee dat zij Slauerhoff in zijn houding tegenover zijn patiënten had kunnen observeren. Zij sprak van de omzichtige, haast zachte omgangsvormen die zij bij hem niet mogelijk had geacht. Van plaatsen, schepen en klinieken, waar hij werkzaam is geweest, zal geleidelijk het een en ander loskomen waardoor de legende wijziging zal ondergaan. Wij kunnen deze kwestie aan de betrokkenen overlaten. Niet zonder evenwel het oor-

[p. 154]

deel van een Utrechtse chef de clinique te hebben geciteerd: dat Slauerhoff ‘ontzaglijk veel hart’ voor zijn patiënten had.

Van deze zijde, een letterkundig tijdschrift, gaat de waakzaamheid uiteraard een andere richting uit. Hier dient men ervoor te waken dat de pittoreske eigenschappen de grootheid dezer persoonlijkheid niet geheel verdringen. Niet het minst, opdat zijn werk, waarin hij tenslotte levend blijft, niet door het afschuwelijk web omsponnen wordt van misverstand.

Op tweeërlei wijze kan in een werk een persoonlijkheid zich kenbaar maken: als sterk uitgesproken, markant individu, uit duizenden herkenbaar, aan een tic, een oogopslag, de voorkeur voor een woord; maar ook door de hoogheid van de levenstaak die de auteur zich stelt. Albert Verwey is bij ons het eerbiedwekkende voorbeeld van een auteur, wiens persoonlijkheid manifest wordt door de hoogheid zijner levenstaak. Verwey zou onmiddellijk aan belangrijkheid inboeten, wanneer het verhaal over de ernstige bestemming, die hij volgde, verloren ging en hij niet anders naliet dan de bloemlezing zijner allerbeste verzen. Het merkwaardige is dat deze levensernst, buiten zijn verzen om bestaande, terugwerkt op zijn verzen en deze sterker leven inblaast. Deze scheiding tussen zijn verskunst en levensdoel blijft intussen een ‘sterk’-zwakke zijde van Verwey. Nu wil de legende, dat Slauerhoff geheel tot de andere soort behoorde.

Dat hij verzen maakte waaraan men bij de eerste oogopslag zijn hand herkent. Dat deze verzen prachtig zijn en dat zij, ook zonder hem, wel hun weg door de jaren zullen vinden. Kortom: dat hij een groot dichter was maar verder een wezen zonder levenstaak of -doel, onberekenbaar, zoals het heet: wisselend met weer en wind. Deze voorstelling is gevaarlijk, omdat zij in sommige opzichten ook werkelijk juist is. De individuele originaliteit is inderdaad het eerste dat bij hem opvalt. Wij zouden zelfs lachen, wanneer iemand ons voorhouden wilde, dat Slauerhoff zijn leven had in dienst gesteld van een hoger levensdoel. Wij zouden echter alleen gelijk hebben, wanneer men - als bij Verwey - onder levensdoel uitsluitend moet verstaan een abstractie, buiten het werk

[p. 155]

om bestaande. Een abstractie waarvan men, al naar de eisen van het ogenblik, een zekere hoeveelheid zou kunnen laten druppelen in de regels van het vers. Voor zulk levensdoel had Slauerhoff inderdaad slechts ulevelle-rijmen over. Bij Slauerhoff immers werkt het doel immanent in iedere regel die hij schrijft: de verering en verdediging van het droombeeld dat de romanticus voorzweeft. Dit droombeeld vindt zijn ontstaan juist in de ontroeringen van grootheid, schoonheid, goedheid, waarachtigheid. Zijn werk heft alle twijfel aan het element der goedheid op; zonder dit zijn gedichten als de ‘Gouvernante’ of een novelle als ‘Larrios’ niet denkbaar. Eigenlijk uit het zich in het gehele werk, in ieder zwichten van de toon. Ik leg de nadruk op dit element van zijn werk, omdat het door de legende makkelijk wordt verdonkeremaand. De andere kwalificaties zal niet licht iemand hem willen ontzeggen. Ik vraag mij af waarom men zoveel waarde hecht aan de kwalificatie van ‘poète maudit’. Deze naam karakteriseert niet de wereld, ons uit zijn gedichten en romans bekend. Hij wijst slechts op een uiterlijke omstandigheid gemeen aan zeer uiteenlopende dichters. Wellicht zou men erop kunnen wijzen, dat het niet anders is dan een eenvoudige vorm van vriendschap om, behalve aan zijn belangrijk oeuvre, ook enkele gedachten te wijden aan deze bittere ‘uiterlijke omstandigheid’. Ik kan dit antwoord billijken. Maar bij een dichter als Slauerhoff weet men niet wie het meest Slauerhoff is: de man, die niet meer bestaat en voor wie men niets zou kunnen doen of het oeuvre, dat levend bleef en waarvoor men in de bres zou kunnen springen.

Te zijner verdediging de volgende kanttekeningen. Men kent de bezwaren: slordigheid, cynisme, romantiek. Men heeft zelfs zijn originaliteit in het geding willen brengen door erop te wijzen dat de romantiek niet door hem was uitgevonden. Dit was het typische verwijt van de man, die het buskruit niet zal uitvinden, tegenover anderen, die weliswaar ook het buskruit niet, maar toch wel iets anders hebben uitgevonden. Want zeker is het romantische droombeeld op zichzelf niet nieuw; maar op grond hiervan te willen spreken van onoorspronkelijkheid betekent bepaalde maatstaven aanleggen

[p. 156]

waar zij niet thuishoren. Werkingen van liefde, vuur en water zijn ook altijd eender. In zijn werk komen zeker motieven voor uit de romantiek van voor honderd jaar, maar in zijn werk komen ook motieven voor uit de Griekse lyriek van voor vijfentwintighonderd jaar. Wat zijn cynisme betreft, ik noemde Slauerhoff niet alleen de vereerder maar ook de verdediger van zijn droombeeld; zijn ‘harde woorden’ waren hiervan het onmiddellijk gevolg. Zij maken een integrerend deel uit van zijn werk. Wij zouden hem dan ook niet op de juiste wijze eren door uit zijn reeds bekende publikaties en zijn eventuele nalatenschap uitsluitend de passages, waarin uitnemendheid een betrekkelijke zachtheid niet uitsluit, bijeen te zamelen. Nogmaals: hij was de bewoner maar tegelijk ook de hardnekkige verdediger van zijn Verboden Rijk.

Er zou wellicht meer zijn aan te voeren tot zijn verdediging. Maar wat baat het? Steeds zal iemand als Slauerhoff vijanden behouden. Voeg hier nog aan toe dat hij als groot dichter niet steeds bestaande vormen van prosodie en grammatica eerbiedigde, maar ook zelf nieuwe schiep, en men heeft netjes de gegevens bijeen die hem gehaat maakten bij alle zelfverzekerde middelmatigen. In een zeker dagblad heeft de verzorger van de necrologie nog kans gezien als laatste wraakneming Slauerhoff te betrappen op een vergissing, een slauerhoffse ‘slordigheid’. Slauerhoff had geschreven:

In Nederland wil ik niet sterven
en in de natte grond bederven
waarop men nimmer heeft geleefd.

Zeker: niettegenstaande zijn ferm voornemen stierf Slauerhoff toch in Nederland. Maar ook de necroloog vergiste zich: de crematie verhindert het verblijf in de grond waarop de heer necroloog parmantig moge voortstappen. Het zij zo. Het is ook goed zo. Wanneer onze vijanden onze vrienden waren, dan hielden wij het met onze eigen vijanden: een onhoudbare toestand. Bovendien zijn het dezelfde eigenschappen die vele vele anderen, iets minder middelmatig wellicht, in ieder geval grenzeloos veel minder zelfverzekerd, met die-

[p. 157]

pe dankbaarheid vervullen. Zonder Slauerhoff zou deze wereld er anders voor ons uitzien.

Ik ben er mij van bewust dat de toon van mijn in memoriam niet steeds afgestemd was op een uitvaart waarbij alle meningsverschillen worden uitgewist. Dat kan ook niet. Daar is het werk van Slauerhoff te levend voor. Tegelijk met de uitvaart gaat het ook om de intocht van deze dichter. Deze gedachte wekt bij mij een kwellende gevoelsverwarring. Want welke grote toekomst wij voor zijn oeuvre ook verwachten mogen, de vrienden hebben gelijk die mijmeren over zijn leven van ‘poète maudit’; men kan er zich nauwelijks mee verzoenen dat zijn leven, nu ook al weer in het verleden liggend, soms diep rampzalig was. Maar het is nu eenmaal zo. Wanneer wij ons bezinnen op het lot der grote romantische dichters, blijft ons weinig anders over dan het licht uitdraaien en in het donkerst duister voor ons uitstaren.

14 oktober 1936