Verzameld werk. Deel 5. Over literatuur

[p. 136]

De wetende glimlach

Wie deze beschouwing leest zal er gemakkelijk van overtuigd kunnen worden, dat wij in de barbarij leven, of op de rand van de barbarij. Waar hij echter minder makkelijk van te overtuigen zal zijn, dat is dat barbarisme niets gemeen heeft met chaos, anarchie of wanordelijkheid, dat het integendeel is de strengste vorm van orde, gehandhaafd door de ergste vorm van gewelddadigheid. In plaats van de wetende glimlach, ons bekend van bepaalde boeddha-beelden, de archaïsche Griekse sculptuur, de gotische engelen en ‘La Gioconda’ van Da Vinci, heersen in de barbaarse rijken de starre bebaarde gezichten van de Assyriërs, de kadavergehoorzaamheid van de jezuïeten, de frons van de Pruisische veldmaarschalk. Barbarij is orde, stalen orde, niet van binnenuit door de geest opgeroepen, maar van buitenaf door het geweld van militarisme of fanatisme opgelegd. Wanneer wij dus zeggen, dat wij op de rand van de barbarij leven, dan betekent het, dat wij niet leven van uit de wetende glimlach van de geest, met de nodige speelruimte, maar volgens de dagindeling van het autoritaire gezag met de gevangenis in het vooruitzicht. Dit gebrek aan geest laat zich dagelijks aflezen op de gezichten: van de ondoorgrondelijke Molotov tot de gemanicuurde Truman toe, bij onze gezagstroepen evenzeer als bij de Indonesische pemoeda's. Wie meent, dat ik de frons door een schaterlach wil vervangen zien, verstaat mij verkeerd. De brede Amerikaanse ‘horse-laugh’, die alle fundamenten van de beschaving aantast, heeft natuurlijk weinig met geest gemeen. Het zou de moeite lonen in plaats van aan de lach, waar men sinds Bergsons Le Rire zich zo naarstig mee heeft beziggehouden, aan de glimlach een uitgebreide studie te wijden. Dit opstel dient als aansporing daartoe en wil eni-

[p. 137]

ge richtlijnen geven, die men daarbij al dan niet kan volgen.

Wij spreken van de glimlach en stuiten al dadelijk op de Egyptische sfinx. Ik heb herhaaldelijk reizigers, die Egypte hadden bezocht, gevraagd naar de glimlach van de sfinx. Men keek mij enigszins verrast aan, maar moest toch erkennen, dat hun die glimlach was ontgaan; zij meenden zelfs, dat de sfinx in het geheel niet glimlachte. Ik stel mij voor, dat de sfinx oorspronkelijk wel van een glimlach was voorzien. Maar de glimlach is een teer ding; eeuwen woestijnzand zal hem wel hebben weggeschuurd, voor zover het oorlogsgeweld niet voor ernstiger beschadiging moet worden aansprakelijk gesteld. Hoe die glimlach er ook uitgezien mag hebben, hij zal toch wel een specimen zijn geweest van de archaïsche glimlach, die wij ook van elders kennen: de boeddhabeelden, de archaïsche sculpturen van de Grieken, de gotische engelen. Zij vertonen in vele opzichten belangrijk verschil, maar zij hebben alle toch dit éne gemeen: zij vertonen de ontspanning van de barbaarse wil; zij vormen alle een evenwicht tussen drift en bewustzijn, tussen nacht- en dagzijde van het leven. Zij geven alle blijk van de dageraad van de geest. De boeddha is het meest zuiver geest; de archaïsche Griek heeft zich nog niet bevrijd van een zekere wreedheid (uiting van een bedreigd primitief lustgevoel?); de gotische engelen zijn niet vrij te pleiten van een zekere onnozelheid, waarschijnlijk omdat deze glimlach werd afgekeken van het huispersoneel, waartoe de nog niet geëmancipeerde vrouwen, de jonkvrouwen evengoed als de dienstboden, te rekenen waren. De laatste maal, dat wij een archaïsche glimlach zien, is eeuwen later in Florence en wel op Da Vinci's schilderij ‘La Gioconda’ ofte wel de ‘Mona Lisa’. Ik heb getwijfeld of ik de ‘Mona Lisa’ onder de archaïsch glimlachenden moest rekenen, want de zaak wordt gecompliceerd door geheel andere tendensen uit het werk van Da Vinci. Ik heb elders reeds opgemerkt dat de glimlach van de ‘Mona Lisa’ niet die van een levende is; het is een lijkenglimlach, het is de glimlach van de ‘Inconnue de la Seine’, wat overigens zeer goed begrijpelijk is door Da Vinci's langdurige bestudering van obducties.

[p. 138]

Wij krijgen na de renaissance, of tegelijk met de renaissance reeds, de eerste grote machtsontplooiingen, die ook onze beschaving tot barbarisme zullen voeren. De machtsontplooiing uit zich zowel in de frons als in de lach, niet in de glimlach. Wij krijgen vanaf de renaissance de grote lachers, die het gelijk op hun hand hebben, en de grote fronsers, die het gelijk met brandstapels en concentratiekampen afdwingen. Voorbeelden van grote fronsers: Calvijn en Loyola, beiden bezeten door de kadavergehoorzaamheid, de een van de koopman, de ander van de soldaat. Grote lachers: Rabelais en Voltaire. Vooral mijn liefde voor Rabelais zou mij ertoe kunnen brengen een brug tussen lach en glimlach te slaan, iets wat natuurlijk betrekkelijk makkelijk te doen zou zijn; maar deze brug zou ook contrabande in de hand werken. Men moet dit goed in het oog houden: lach en glimlach zijn beide ontspanningsmomenten, maar terwijl de lach uit machtsgevoel voortkomt, blijft de glimlach zweven tussen de polen zaligheid en lijden, dood en leven, macht en geest, of waardigheid, zoals men tegenwoordig zou zeggen.

Bij de salonlach van Voltaire stuit men al dadelijk op de enorme bezwaren van de lach. De cultuur werd in de eeuwen tussen de zestiende en de negentiende niet langer geschraagd door de wetende glimlach, maar door de dwingende frons en de woeste lach. Dit betekent natuurlijk niet, dat in al deze eeuwen geen glimlach heeft gespeeld om de lippen der menselijke creatuur. De glimlach van de salonheld en de bergerettes was in de achttiende eeuw zelfs niet van de gezichten weg te slaan en de glimlach van de gezonde zuigeling, de bébé Cadum, hebben wij alle eeuwen door gekend. Alle vormen van welbehagen (de gezonde zuigeling) en zaligheid (het orgasme, voornamelijk bij de vrouw als de passieve partner) uiten zich in een glimlach. Maar dit is nog niet de wetende glimlach. De glimlach, in zijn culturele, vergeestelijkte vorm, vinden wij na de renaissance pas terug bij de engelen, maar ook de duivels van de romantiek. Enkele engelen: Novalis, Hölderlin, Keats. Twee duivels: Byron en Heine, die, hoewel zelf lachers, meer dan wie ook de waarde hebben gekend van de wetende glimlach. Tussen de archaïsche en de romantische glim-

[p. 139]

lach is veel overeenkomst; zij zijn beide uitingen van verregaande vergeestelijking. Er is echter ook belangrijk onderscheid: de archaïsche glimlach spreekt van een ‘paradise regained’, de romantische daarentegen van een ‘paradise lost’.

Na de romantiek zijn wij terechtgekomen in het kritische tijdperk, dat tegelijk het tijdperk is der experimenten. In de westerse cultuur wordt dit tijdperk, volgens Spengler, vertegenwoordigd door onze negentiende en twintigste eeuw. Spengler beziet deze eeuwen in het kader van de ondergang, van de ‘panem et circenses’ of, in onze taal gesproken, van de demagogische bekken en de voetbalknieën. Spengler is pessimist, ik ben het niet. Inderdaad is de negentiende eeuw een ondergang, maar alleen voor zover men haar als de experimentele eeuw beschouwt. Wij kennen het nationaalsocialisme (kadavergehoorzaamheid met pathologische inslag), het communisme (kadavergehoorzaamheid met ideële inslag) en het jezuïtisme, dat de primeur heeft gehad, maar om politieke redenen hier niet prat op gaat. Als kritische eeuw echter is zij het tegendeel van een ondergang; zij bezit in haar zuivere representanten de humor, die de geest beschermt tegen de barbarijen, de soldateske termietenstaten en de godsdienstige wespennesten. Ik overschat niet de waarde van de humor. Intellectueel bevat hij oneindig veel meer scherpzinnigheid dan de archaïsche en de romantische glimlach. Wanneer wij van vergeestelijking dromen, moeten wij evenwel niet intellectueel maar dichterlijk spreken. En dichterlijk staat de humor ver ten achter bij de eraan voorafgegane culturele vormen van glimlach. De brug, die ik niet tussen de lach en de glimlach vermocht te slaan, verrijst onwillekeurig tussen de verschillende vormen van de glimlach. Het wordt mij althans iedere dag duidelijker, dat de humor steeds diepere verfijning ondergaat. Ik moet wel aannemen, dat hij al dan niet met behoud van zijn scherpzinnigheid, zal overgaan in een nieuwe vorm van ‘wetende glimlach’.

Ik hoop, dat deze beschouwing de lezer troost mag schenken in dit leven op de rand van de barbarij. Want hij zal heb-

[p. 140]

ben begrepen, dat de wederkeer van de wetende glimlach tevens betekent de overwinning op de barbarij, het begin, eindelijk! eindelijk! van een nieuwe beschaving!