Verzameld werk. Deel 1. Over Antilliaanse cultuur

[p. 225]

III [Antilliaanse schilderkunst]

[p. 227]

Een voorgoed begonnen begin ofwel een Curaçaose tentoonstelling in Nederland

Het is nog geen vijfentwintig jaren geleden dat men de gewoonte had om te zeggen dat er op Curaçao in het geheel niets bestond. Nada. Nadita. Wij zijn het land van de anekdoten en hierover bestaat ook een anekdote, die op het vaste repertoire van iedere Curaéaoënaar voorkomt. Het is een gesprek tussen een gouvernementstekenaar en een patriottische Curaçaoënaar. De gouvernementstekenaar geeft de volgende descriptie van het eiland. Curaçao, zo zegt hij, bestaat uit één enkele rots, met één enkele boom, met één enkele tak en één enkel blad, waarmee de enige op het eiland geregistreerde geit zich voedt. Het antwoord van de Curaçaoënaar luidde dat de gouvernementstekenaar zichzelf had vergeten en er dus aan moest toevoegen: de enige gouvernementstekenaar, liggend op de rots en drinkend van het ene geitebeest.

De uitspraak van het volledige vacuüm was op de meeste gebieden grenzeloos overdreven. Men kende er de volksdans, de volksliteratuur en volksmuziek. Maar in het algemeen kan men toch wel zeggen dat de schilderkunst past in de laatste vijfentwintig jaren of nog korter geleden tot leven is gekomen. Men kende uiteraard wel wandversieringen in de vorm van platen of gravures, zelfs van aquarellen en olieverfschilderijen, maar dat waren geïmporteerde produkten of zij waren door de jonge dochters vervaardigd. Men was zo weinig vertrouwd met de schilderkunst dat men alles een portret noemt. Men kende ook toen reeds enkele merkwaardige procedés, bijvoorbeeld de schelpenmozaïeken zoals men hier op de tentoonstelling een zien kan van de schilderes Pauline Cornet, maar deze pogingen bereikten toch zelden het niveau van het kunstwerk.

De geboorte van de schilderkunst op Curaçao heeft een zekere

[p. 228]

verwantschap met de ‘renaissance’ op Haïti, al hebben onze schilders nog niet het kunnen van de Haïtianen bereikt. Ook hier hebben wij een beweging die in de eerste plaats door een bepaalde persoon wordt gestuwd. In Haïti was het De Witt Peters, op Curaçao is het de bekende figuur dr. Engels, als schilder bekend als Chris Engels.

Literatuur, muziek en dans zijn vanuit het volk, van diep uit Afrika dus, tot ons doorgedrongen. De schilderkunst, die van de laatste jaren dateert, heeft zich in moderne kledij aan ons vertoond. Wij kunnen dan ook de Curaçaose schilders niet volgen indien wij niet een zeker inzicht hebben in de situatie van de moderne schilderkunst. Wij staan voor de vraag: kunnen wij deze situatie met enkele woorden karakteriseren? In het algemeen zegt men, dat de beeldende kunsten van onze tijd gekarakteriseerd worden door de tegenstelling tussen figuratieve en non-figuratieve kunst. Men bedoelt daarmede dan enerzijds een kunstbeoefening die rekening houdt met de meer of minder fotografische werkelijkheid en een kunst die afstand heeft gedaan van ieder realisme en zich uitsluitend bepaalt tot esthetische elementen van vlakverdeling, lijnenritme, kleuren enz. Deze voorstelling van zaken is een simplisme of tenminste een elliptische uitdrukkingsvorm. Een zuiver figuratieve kunst heeft nooit of te nimmer bestaan. Het is nu eenmaal ondenkbaar zich een kunstwerk voor te stellen dat ontdaan zou zijn van esthetische elementen. Een zuivere non-figuratieve kunst kan men zich mogelijk indenken in de arabeskenkunst van de Islam, maar niet in de westerse; het zou zijn een soort van decoratieve kunst die alleen tot doel heeft, een bepaalde feestelijke atmosfeer te accentueren. De hedendaagse westerse kunst kan men m.i. nog het best karakteriseren als een kunst die de gehele scala doorloopt van figuratieve tot non-figuratieve kunst. Men hoeft zich maar de werken te binnen te roepen van de bekende vertegenwoordigers van de non-figuratieve, non-objectieve of experimentele kunst, om er zich een denkbeeld van te vormen hoeveel realisme in hun oeuvre is verwerkt. In de Posthoorn in Den Haag heeft een hele tijd een schilderij van Roede gehangen (in Parijs geheten Roède). Iedereen zei dat hij niet wist wat het schilderij voorstelde, maar ieder-

[p. 229]

een noemde het ‘het monster en het hondje’. In het Gemeentemuseum in Den Haag kon men in het najaar van 1953 een prachtige tentoonstelling van Ouborg zien. Men hoefde maar een vluchtige blik te werpen op de schilderijen en op de titels in de catalogus om te weten hoe weinig abstractie, althans mathematische abstractie in deze schilderijen te vinden is en juist hoeveel realisme. Het gaat hier niet om de fotografische werkelijkheid. Het gaat om een werkelijkheid waarvan de contouren zijn afgeslepen of verweerd, zoals botten die lang in de aarde zijn bewaard of gesteenten die duizenden jaren lang heen en weer zijn geschuurd door eb en vloed. Het is bekend dat de Engelse beeldhouwer Moore een bijzondere studie van deze verweerde vormen heeft gemaakt.

De beeldende kunst van vandaag is een kunst van overgangsvormen, van tussenvormen. Men vindt hier gezichten die onverhoeds terug kunnen wijken tot tweedimensionale vlakken en schaduwen. Vlakken, lijnen en schaduwen, die onverhoeds de vorm kunnen aannemen van een gezicht met gruwelijke uitdrukking of met een bizonder lieflijke onbeholpenheid. De wereld van de moderne kunstenaar verkeert in een toestand van overgang, van ‘transition’ zoals de Amerikanen zeggen. Dit is in vele gevallen het huiveringwekkende en ook het bizonder aantrekkelijke ervan.

De schilders op onze eilanden zijn ook schilders van de overgangen, de gedaantewisselingen, de geologische verweringen en de psychische schemertoestanden. Maar wij moeten hier dadelijk aan toevoegen: de Curaçaose schilder gaat maar halfweg of zelfs maar een kwartweg naar de ‘non-objective art’. Dit komt niet doordat onze schilders terugdeinzen, zij zijn moedig en in ieder geval voortvarend genoeg. Maar zij worden weerhouden of teruggeroepen door de anekdotische charmes waarmede wij omringd worden: bevallige architectuur van de kleurige stadjes en dorpen, zon en schaduw, ‘sombra y sol’, van de heuvelruggen, het water van hun baaien, waar vloedlijn en landgrens hun liefdesspel van aantrekking en afweer bedrijven. Kortom de Curaçaose schilder kent de universele vormdrift, maar hij vindt zijn inspiratiebron zelden buiten de charmes van zijn eigen land.

[p. 230]

Hij is regionaal en universeel, met een accent op het eerste.

Ik geloof dat wij nu weinig moeite zullen hebben om een kort overzicht te geven van de Curaçaose tentoonstelling die thans in verschillende steden in Nederland wordt gehouden. De deelnemers bestaan uit acht Curaçaose schilders en drie Nederlanders die putten uit hun kennismaking met Curaçao. Vandaar dan ook de titel ‘Curaçao, schilderend en geschilderd’.

Ik zal onhoffelijk zijn en eerst met mijn eigen landgenoten beginnen, zij zijn in de meerderheid en ik heb nu eenmaal een heilig ontzag voor de meerderheid. Men vindt onder de Curaçaose schilders, evenals in de grote cultuurcentra, een spectrum van figuratieve tot non-figuratieve kunst. Tot de kunstenaars die een meer of minder conventioneel realisme beoefenen, behoren Hagendoorn, Pieters Kwiers en Ru Jas. Hagendoorn heeft, om een eigenaardig beeld te gebruiken, een zeer vruchtbaar penseel, hij heeft een bizondere voorkeur voor de typisch Curaçaose architectuur en heeft heel wat huiskamers van Petroleum-employés met zijn heldere kleurige doeken versierd. Pieters Kwiers is een kenner van onze baaien met een bizonder oog voor de gebieden waar zee en water bedrieglijk in elkaar overgaan. Ru Jas ondergaat vooral de bekoring van onze heuvels die men naar vorm eerder kleine bergen zou moeten noemen. Vooral de Tafelberg heeft hij herhaaldelijk geschilderd.

In het werk van Theo Hermelijk vindt men een eerste bevrijding van het realisme. Het zijn tweedimensionele gezichten met een uitdrukking van verbazing en gekweldheid, die men overal aantreft waar een mens naar geestelijke verlossing streeft. Charles Corsen voert ons spoorslags in de wereld van het surrealisme. Een bekend schilderij van hem heeft ook hier een plaats gevonden. Het is een menging, zou ik zeggen, van voodoo en Russische iconen. Chris Engels schildert vanuit een expressionistische belevenis, maar zijn middelen zijn een merkwaardige menging van pointillage en laat-impressionisme. Dan blijven nog twee schilderessen over, die voor mij persoonlijk een bizondere aantrekkingskracht bezitten. Het zijn Pauline Cornet, de enige bij het gezelschap die ouder is dan de schilderkunst die door dr. Engels gestimuleerd is, en Lucille Boskaljon, de vrouwelijke helft van het echtpaar Engels.

[p. 231]

Pauline Cornet nadert nog het meest het neo-primitivisme onder de Haïtianen met haar schelpenmozaïeken, die ook onze moeders en zusjes hebben beoefend. Ik kan iedereen aanbevelen met Curaçao kennis te maken in de gevoelige droomwereld van Lucille Engels, die, naar mijn inzicht, tot de belangrijkste talenten van Curaçao behoort.

Ten slotte zou ik nog May Henriquez willen noemen. Zij is de enige beeldhouwster in dit gezelschap. Zij is onder andere vertegenwoordigd door een boomstronk waarin men nog de gedaante van Daphne kan gewaarworden. Dit is wel het prototype van de hedendaagse kunst: een stronk of tak, die tegelijk een vrouw is.

De Nederlanders worden slechts door drie schilders vertegenwoordigd, maar indien ooit dan kan men hier wel zeggen dat kwaliteit kwantiteit vergoedt. Men vindt hier bepaald prachtig werk van Charles Eyck en Frida Hunzinger. Het werk van Dolf Henkes is wel van Curaçaose ‘bloed en bodem’, maar mijns inziens niet representatief voor deze surrealistische koorddanser, zoals ik mij hem herinner van de wanden van het luchthavengebouw op Curaçao. De gevoelige Charles Eyck vertoont hier verwantschap met de Haïtiaanse kunst. Zijn figuren hebben het heldere van pianotoetsen die wachten op de aanraking van de meester, om de schoonste muziek voort te brengen. Ik denk dan hier met name aan het schilderij waar de nonnen en de schoolmeisjes de komst van de Maagd van Coromoto afwachten. De schilderijen van Frida Hunzinger zijn mij persoonlijk bizonder vertrouwd. Zij schildert hier bij voorkeur bokkehoorns die boven en tussen de staken van de kralen uitsteken. Gevangen dieren, gevangen zielen, zou men symbolisch willen zeggen, maar men heeft ook de neiging zich eenvoudig te bepalen tot een bewondering van de vitaliteit van deze weinig gecompliceerde slachtdieren.

Wanneer wij de werken van deze tentoonstelling de revue laten passeren, dan valt ons allereerst op dat al deze schilders hun inspiratiebron op Curaçao hebben gehad. Een objectief beeld kan ik U, wat de Curaçaoënaars tenminste betreft, niet geven. Ik ben daarvoor ook zelf te zeer bevangen in de charmes van de regiona-

[p. 232]

le anekdotes. Van één ding ben ik evenwel zeker, en wel dat al het werk dat hier wordt geëxposeerd, tot stand gekomen is met een overgave, die ons ervan overtuigt dat wij te maken hebben met een ‘voorgoed begonnen begin’.

Ik meen dat de Antilliaanse studenten zich gelukkig kunnen achten met hun initiatief. Het streven dat ook in hun vereniging tot uiting komt, naar een harmonie tussen het nationale en het internationale leven, hadden zij nergens zo goed weerspiegeld kunnen vinden als in het werk van de Curaçaose schilders.