Vaderlandsche historie. Deel 9

[p. 681]

Achttiende hoofdstuk.

karels verlangen naer de rust. - afstand onzer provinciën en der spaensche ryken aen zynen zoon philip. - overdragt der keizerlyke weerdigheid aen zyn' broeder ferdinand. - karels vertrek uit deze landen. - zyn verblyf by de hieronymieten van yuste. - zyne dood.

1555-1558.

Te midden der vredehandelingen van Vaucelles, ja en al een geruimen tyd vroeger, was keizer Karel ernstig bedacht om vaerwel te zeggen aen alle wereldsche grootheid, om al zyne kroonen en scepters neêr te leggen en de rust te gaen zoeken in eene godsdienstige eenzaemheid. De zware beslommeringen verbonden aen het bestier van zoo vele staten, de herhaelde oorlogen in de verschillende landen van Europa gevoerd, hadden des keizers gezondheid verwoest, zyne lichaemskrachten gebroken, zynen ouderdom verhaest. En ook zyne geestvermogens, zyn moed waren gevallen: de rampspoed van Algiers, de vlugt voor de wapens van hertog Maurits, het mislukt beleg van

[p. 682]

Metz hadden den roem, verworven by Pavia, by Tunis en Muhlberg, bezwalkt en Karel doen walgen van het aerdsch geluk, waer hy de ydelheid en de onbestendigheid dagelyks klaerder van inzag Nog meer, een zyner vertrouwdste vrienden, Franciscus de Borgia, van vorstelyke afkomst⁽¹⁾, die aen zyn hof geleefd had, die door hem tot byzonderen raedsman gekozen en tot de hoogste weerdigheden was verheven geworden⁽²⁾, had, eenige jaren te voren, de wereld en hare valsche goederen verlaten, om zich uitsluitelyk toe te wyden aen den dienst van God in de nieuwe Orde der Jesuiten. Dit voorbeeld had Karel zoo diep getroffen, dat hy het eenigerwyze wilde navolgen, nu vooral dat, door de dood zyner moeder⁽³⁾, hy vryelyk beschikken kon over het ryk van Castielje, hetwelk hy tot dan gezamentlyk met Joanna had bezeten.

(1) Hy was de zoon eens hertogs van Gandia, en stamde, door zyne moeder, uit het koninklyk huis van Arragon.

(2) Keizer Karel had hem, in 1540 of 41, benoemd tot onderkoning van Catalonië.

(3) De ongelukkige Joanna van Castielje was, te Tordesillas, gestorven, niet den 4 als boven gezegd is, bl. 208; maer den 13 April 1555.

[p. 683]

Karels voornemen, aen beide zyne zusters tydiglyk meêgedeeld en door haer bygestemd, vooral door Maria, die ook besloten had zich van de landvoogdy te ontlasten⁽¹⁾ en met hare zuster de koningin Eleonora⁽²⁾ te gaen uitrusten in Spanje, werd vervolgens bekend gemaekt aen de stadhouders, de voorzitters of kanseliers van geregtshoven, de Groot-Baljuws en kapiteins-generael, met last van, ieder in zynen werkkring, de Staten der provinciën op te roepen en uit te noodigen tot eene algemeene vergadering, in het paleis van Brussel⁽³⁾ te houden, om aldaer kennis te nemen van en toe te stemmen aen de overdragt, door Zyne Majesteit te doen, van geheel zyne Belgische erfenis aen den koning van Engeland, zynen zoon⁽⁴⁾.

(1) Zie haren allenzins merkweerdigen brief daeromtrent aen den keizer geschreven, in de Papiers d'état, IV, bl. 469-80.

(2) Eleonora, sedert haer vertrek uit Frankryk, had zich met der woon gevestigd by hare zuster, die zy zeer beminde.

(3) Zie ons achtste Deel, bl. 130, aenteek. 5.

(4) Zie twee teksten van den omzendbrief, by Gachard, Analectes Belgiques, bl. 70-72. Zie mede de moeijelykheden daeromtrent gemaekt door sommige provinciën, aldaer, bl. 73-81, en in des heeren Gachards Introduction op zyn werk Retraite et mort de Charles-Quint, bl. 67, vlgg. Aldaer, bl. 69, aenteek. 1, leest men in regel 8 het woord vertonnen, in stede van vertouuen, dat is vertoeven.

[p. 684]

De dag der byeenkomst, eerst gesteld op den 14^den, werd verzet op den 25^sten October. Eenige dagen te voren, beriep Karel de aenwezige Vliesridders in het paleis, en verklaerde hun dat hy de weerdigheid van hoofd en Souverein der Orde wilde afstaen ten voordeele van Philip, die⁽¹⁾ dan ook des anderdags met eenparige stemmen in de gemeende hoedanigheid erkend en begroet werd⁽²⁾. Kort daerop deed de keizer nog eene menigte van benoemingen tot openstaende plaetsen of eerambten⁽³⁾, en bereidde zich voorts tot de naderende plegtigheid, waer hy allen mogelyken luister wilde aen geven.

(1) Karels zoon was den 8^sten September te Brussel aengekomen. Zie daer meer van in de pasgemelde Introduction, bl. 57-65. - Eenige dagen later geschiedde te Brussel de plegtige lykdienst van wylen de koningin Joanna. Zie er de beschryving van in de Bulletins de la Commiss. d'Hist. 3^e série, I, bl. 424-36.

(2) Zie Reiffenberg, Hist. de l'Ordre, bl. 440, vlgg.

(3) Zie den lyst dier benoemingen by Gachard, Introduction, bl. 170-83.

[p. 685]

Op den gestelden dag, zynde een Vrydag, vergaderden, omstreeks dry uren, in de groote zael van het paleis⁽¹⁾, de gedeputeerden der Staten, voorzien van hunne last- en volmagt-brieven, plaets nemende op de voor hen bestemde banken, eerst die der Hertogdommen met Brabant voorop, dan die der Graefschappen, Vlaenderen aen het hoofd⁽²⁾, en ten laetste die der Heerlykheden. Kort voor opgemeld uer had Karel zyn huis in het park⁽³⁾ verlaten, en was naer het paleis gekomen, waer Philip, de koningin Maria, de hertog van Savoyë en de Vliesridders hem wachtten. Vervolgens begaf hy zich met zynen stoet naer de groote zael, leunende met de linker hand op eenen krukstok, en met de regter op den schouder van prins Willem van Oranje. Des keizers troon stond op

(1) Zie ons achtste Deel, bl. 130, aenteek. 4. Zie mede Gachard, Introduction, bl. 81.

(2) Zie Gachard, Introduction, bl. 82, alwaer hy zegt dat er ongeveer honderd afgeveerdigden van Vlaenderen alleen aenwezig waren, en bl. 184-200, geeft hy den naemlyst van alle de gedeputeerden der Nederlandsche provinciën die de plegtigheid bywoonden.

(3) Zie daer nog byzonderheden over by Gachard, Introduction, bl. 78-80.

[p. 686]

eenen verheven trede aen het westelyk eind der zael, en van wederzyde een zetel, regts voor Philip, links voor Maria⁽¹⁾. Bekleede banken waren nog op denzelfden trede geplaetst, maer wat lager, voor de Vliesridders, voor de leden der dry Collaterale Raden⁽²⁾, alsook voor de genoodigde vorsten en Grooten. Eindelyk, beneden den trede zaten de afgeveerdigden der provinciën⁽³⁾.

Toen allen, na regtstaende den keizer gegroet te hebben, op diens verzoek neêrgezeten waren,

(1) De hertog van Savoyë had zyne plaets naest de koningin. De meeste historieschryvers vermelden nog, als hebbende de vergadering bygewoond, Karels zuster de koningin Eleonora, zyne dochter Maria met haren gemael den aertshertog Maximiliaen, en zyne nicht Christina hertogin weduwe van Lorreynen; maer van deze allen wordt geen gewag gemaekt in de gelyktydige oorkonden. Zie Gachard, Introduct. bl. 84. Het is echter waerschynlyk dat de aertshertog Ferdinand, Maximiliaens broeder, de plegtigheid bywoonde, dewyl hy den 21 of 22 October te Brussel aengekomen was, en niet vóór den 3 November van daer vertrok. Zie bl. 72, aenteek. 3.

(2) Zie hiervoren, bl. 437.

(3) Zie Gachard, Introduction, bl. 81. De stadhouders, zynde allen Vliesridders, hadden hunne plaetsen van boven. Zie Gachard, Analectes Belgiques, bl. 79.

[p. 687]

rees de Raedsheer Philibert Van Brussel⁽¹⁾ om in Karels naem de aenwezigen bekend te maken met het doel der vergadering. De redenaer wydde uit over de genegenheid des keizers voor de Belgen, zyne landgenooten, tot wier heil hy, sedert den dag zyner ontvoogding, immer was bezorgd geweest. Hy zou deze zorg nog voortzetten, ware het niet dat zyne vervallen gezondheid hem onbekwaem maekte om den last der regeering te dragen en noodzaekte eene zachtere luchtstreek te zoeken in Spanje, dat hy sinds meer dan twaelf jaren had verlaten. Om zulks geruster te kunnen doen, stond hy onze provinciën af aen zynen koninklyken zoon, en ontsloeg zyne onderdanen van den eed hem gezworen, hen vermanende om zynen opvolger dezelfde getrouwigheid te toonen als zy hem gedaen hadden. Hy bedankte de Nederlanders voor de goede en groote diensten hem bewezen; hy beval hun inzonderheid de handhaving van het katholiek geloof onder de gehoor-

(1) Deze Antwerpsche edelman was lid van den Staetsraed alsmede van den Priveën-Raed, en had den naem van een uitmuntend regtsgeleerde. Zie Gachard, Introduction, bl. 84-85.

[p. 688]

zaemheid der heilige Kerk, en de nakoming der wetten te dien einde uitgevaerdigd, en smeekte ten laetste den Gever van alle goed deze zyne erflanden voortdurend te beschermen en te begunstigen⁽¹⁾.

Nadat Philibert Van Brussel uitgesproken had, stond Karel zelf op, willende by hetgeen door zynen tolk gezegd was uit eigen mond iets byvoegen. Hy vestigde de aendacht der toehoorders op zyn werkzaem ja rusteloos leven, van den tyd af dat hy, na zyns grootvaders dood thans negenen-dertig jaer geleden, voor de eerste mael den geboortegrond verlaten had om de troonen van Arragon en Castielje te beklimmen. Sedert had hy negen reizen naer Duitschland gedaen, zes naer Spanje, zeven naer Italië, tien naer de Nederlanden, vier naer Frankryk, twee naer Engeland en twee naer Afrika, in alle welke reizen hy acht mael de Middellandsche-Zee doorkruist en dry mael den Oceaen⁽²⁾ bevaren had. Zoo veel vermoeijenissen,

(1) Philiberts rede staet in de Papiers d'état, IV, bl. 480-85, en nauwkeuriger in de Analectes Belgiques van Gachard, bl. 81-87.

(2) Men noemde toen ter tyd in Spanje die twee zeeën de Oost- en de Westzee, en zoo spreekt er Karel ook van.

[p. 689]

en zoo veel oorlogen als hy, niet uit eerzucht, maer gedwongen door zyne vyanden had moeten voeren, hadden zyne gezondheid gekrenkt en hem gebragt tot den staet waer men hem heden in zag. Hy zou reeds vroeger de rust gezocht hebben, ware hy niet wederhouden geweest door het onvermogen zyner moeder en den jeugdigen ouderdom zyns zoons. Maer die dubbele reden bestond thans niet meer, en hy mogt nu, zonder vrees, aen dien zelfden zoon deze zyne erflanden overdragen, welke zyne geliefde zuster zoo vele jaren met de meeste wysheid had bestierd, gelyk zy zelf die hem aenhoorden getuigen konden. Zyn plaetsvervanger en opvolger zou voortaen de vorstelyke pligten beter vervullen dan hy; want ‘ik weet, zoo eindigde de keizer, dat ik gedurende myne regeering, groote misslagen heb begaen, deels door myne jongheid, deels door myne onwetendheid of andere gebreken; maer ik meen te mogen verzekeren dat ik, wetens en willens, nimmer ongelyk heb gedaen aen een myner onderdanen: en is zulks geschied, buiten myne weet, zoo berouwt het my en ik vraeg er vergiffenis van⁽¹⁾.’

(1) De nauwkeurigste tekst van Karels geïmproviseerde rede staet by Gachard, Analectes Belgiques, bl. 87-91.

[p. 690]

Al de oogen liepen over by die hartelyke woorden, en de keizer weende meê⁽¹⁾. Wanneer de ontroering een weinig gestild was, antwoordde, gelyk de gewoonte meêbragt, de antwerpsche Pensionnaris Jakob Masius of Maes, in den naem der vergaderde Staten, op Karels rede. Hy sprak van de droefheid waermede geheel het land des keizers besluit van de heerschappy neêr te leggen vernomen had; maer verklaerde tevens dat de Staten de gegrondheid van dit besluit erkenden, en bereid waren niet alleen zynen koninklyken zoon tot hunnen wettigen vorst te aenveerden, maer ook hem te gehoorzamen en te dienen met lyf en goed, en met dezelfde getrouwheid, denzelfden yver en dezelfde liefde, als zy tot dan toe aen Zyne Majesteit getoond hadden⁽²⁾. Hierop

(1) Zie Pontus Heut. bl. 339. De schryver was, enkel als toeschouwer, by de vergadering tegenwoordig, en zegt dat hy zelf in tranen smolt. Zie mede Gachard, Introduction, bl. 92, aenteek. 1.

(2) Zie den tekst dier redevoering, wat al te winderig voor de omstandigheid, by Gachard, Analectes, bl. 91-97.

[p. 691]

volgde dan de overgaef zelf. Philip viel op zyne knieën voor den vader en wilde diens hand kussen; maer Karel deed hem regtstaen, en hem met beide armen omhelzende zeide hy in 't Spaensch: ‘Myn dierbare zoon, ik geef, sta u af en draeg u over alle myne Nederlanden, met al hunne baten, opbrengsten en inkomsten, gelyk ik die bezeten heb, en beveel u het katholyk geloof en de justitie⁽¹⁾.’ - Philip antwoordde in dezelfde tael: ‘Heer vader, gy legt my eenen grooten last op; maer ik ben altyd Uwe Majesteit gehoorzaem geweest, en ik zal my hier ook aen uwen wil onderwerpen, met de landen welke gy my afstaet te aenveerden. Ik bid u, blyf die altyd behulpzaem en gunstig⁽²⁾.

Alsdan gaf een Secretaris lezing van de opene brieven, waerby de mededeeling, aen 's lands Staten gedaen, en hunne toestemming vermeld zynde, de overdragt zelf in plegtige woorden uitgedrukt en vastgesteld werd⁽³⁾. Hierop nam Phi-

(1) Zie Gachard, Introduction, bl. 95.

(2) Zie daer, bl. 96.

(3) Zie den tekst in de Analectes, bl. 102-106, of in de Papiers d'état, IV, bl. 486-89.

[p. 692]

lip het woord, en zeide aen de vergadering dat, alhoewel het Fransch genoegzaem verstaende, hy echter nog niet wel in staet was om het te spreken, weshalve hy den bisschop van Atrecht belast had zulks te doen in zynen naem. Granvelle vervulde die taek, en dankte de Staten voor de goedwilligheid waermede zy den koning tot landheer ontvangen hadden. Hy hoopte derhalve dat zoo trouwe, zoo regtschapen en zoo gemoedelyke onderdanen als zy waren, immer aen de liefde van hunnen vorst voor hen zouden beantwoorden. De vorst, van zynen kant, zou niets verzuimen om hunne rust en voorspoed te bevorderen. Hy zou zich niet verwyderen voor aleer de kryg met Frankryk geëindigd ware, en zou zoo dikwerf naer België komen als zyne tegenwoordigheid hier noodig zou wezen. Hy zou mede, volgens den wensch zyns doorluchtigen vaders, byzonderlyk zorg dragen voor den dienst van God, het behoud van het katholiek geloof en de gehoorzaemheid aen de heilige Kerk, alsmede zich bevlytigen om het regt te doen bedienen zonder onderscheid van persoonen, en om de bestaende gebruiken, vryheden en privilegiën des lands te handhaven en

[p. 693]

te doen handhaven. Eindelyk verklaerde de redenaer dat de koning bereid was om, als souverein, den eed te hernieuwen dien hy reeds, zes jaer vroeger, als veronderstelde erfgenaem, aen iedere provincie gedaen had⁽¹⁾.

Op hare beurt wilde nu mede de koningin Maria tot de vergadering spreken⁽²⁾. Zy ook had besloten de landvoogdy neêr te leggen, en gaf de Staten daer kennis van met de meeste bescheidenheid, geen woord reppende van de diensten door haer aen de provinciën bewezen, maer enkelyk belydenis doende van hare ongenoegzaemheid tot het vervullen der pligten aen het stadhouderschap verknocht. Zy bad dus zeer ootmoediglyk haren geëerden broeder, haren neef en de afgeveerdigden der Staten zich te willen voldaen houden met het vyf-en-twintigjarig bestier, volgens haer krank vermogen waergenomen, erkennende dat zy daer

(1) Zie den tekst van Granvelles rede in de Analectes Belgiques, bl. 97-99.

(2) De heer Gachard zegt dat de minuet dezer redevoering door Maria eigenhandig geschreven is, en merkt daerby op dat zy gewoon was hare brieven aen den keizer zelf op te stellen.

[p. 694]

nog meer zou in te kort zyn gebleven zonder den goeden raed der vorsten en de medehulp der landzaten. Zy betuigde dan hun allen haren warmen dank, verklarende dat zy de Belgen altyd opregt bemind en hun welzyn gezocht had: ook beloofde zy hen nimmer te zullen vergeten maer hun altyd even toegeneigd blyven, en gereed hun zoo veel goed te doen als het in hare magt zou wezen⁽¹⁾.

Dit aendoenlyk afscheid deed nog eens de tranen vloeijen. De keizer, met snikkende stem, bedankte tederlyk zyne weerdige zuster voor hare lange en trouwe diensten, gelyk mede de antwerpsche pensionnaris deed in den naem der algemeene Staten; en nadat de bisschop van Atrecht met korte woorden had aengeduid dat de wederzydsche eedpleging daegs daerna plaets zou hebben, werd de plegtigheid gesloten, waer onze Geschiedenis geen tweede voorbeeld van oplevert⁽²⁾.

Den volgenden dag, omtrent negen uren, vergaderden op nieuw de Staten in het paleis, alwaer zy voor koning Philip den eed van getrouwigheid

(1) Zie den tekst van Maria's rede in de Analectes Belgiques, bl. 99-102.

(2) Zie Gachard, Introduction, bl. 103-104.

[p. 695]

aflegden en wederkeerig den zynen ontvingen⁽¹⁾.

Zoo was dan Karels zoon wettige souverein der Nederlanden geworden, en de vader ontlast van alle bekommeringen. Deze wenschte eerlang te kunnen vertrekken, hebbende reeds bevel gegeven aen zyne vloot in Zeeland om tegen den 15 November gereed te zyn⁽²⁾; maer het vooruitzigt van eene ongunstige overvaert, zyn ziekelyke toestand⁽³⁾, de onzekerheid hoe het met de onderhandelingen van Marcq af zou loopen, en vooral gebrek aen geld dwongen hem hier nog een geruimen tyd te vertoeven. Hy wilde niet heengaen zonder zyne huisdienaers en hofbeambten⁽⁴⁾, vóór hunne afdanking, te betalen, en bleef, in dit oogenblik, hun nog tweehonderd-duizend kroonen schuldig, waervoor hy middelen aen zyne dochter

(1) Zie Gachard, Analectes, bl. 79-81.

(2) Zie Karels brief van 11 October 1555 aen zynen staets-secretaris Juan Vasquez, by Gachard, Retraite et mort de Charles-Quint, II, bl. 69.

(3) Zie Karels brief van 18 Maert 1556 aen zyn' broeder Ferdinand, by Lanz, Corresp. III, bl. 696.

(4) Zie Karels hofstaet van dien tyd, uit meer dan vierhonderd-vyftig persoonen bestaende, by Gachard, Retraite, enz. II, bl. 71-80.

[p. 696]

dona Joanna⁽¹⁾ gevraegd had en uit Spanje verwachtte. Gelukkiglyk kwamen 's lands Staten hem nog eens mildelyk ter hulp voor de noodwendigheden van het leger. Die van Vlaenderen stemden bykans een half miljoen gulden toe⁽²⁾, en hun voorbeeld werd door Brabant en andere provinciën nagevolgd⁽³⁾. Des keizers reis dan uitgesteld zynde tot in den volgenden zomer⁽⁴⁾, zoo nam hy den tusschentyd waer om ook zyne andere landen aen Philip over te dragen. Den 16 January stond hy hem de kroonen van Arragon en Castielje af, te samen met de overzeesche bezittingen en tevens het koningryk van Sicielje⁽⁵⁾. Van dit alles werd, nog denzelfden dag, kennis gegeven aen de voornaemste steden, aen de Grooten, aen de bisschop-

(1) Deze infante nam het regentschap van Spanje waer, gedurende de afwezigheid van Philip, die haer daertoe genoemd had vóór zyn vertrek naer Engeland.

(2) Zie Karels verzoek van den 3 November 1555 aen de Staten van Vlaenderen gedaen, in den Messager des sciences historiques van 1853, bl. 471.

(3) Zie Gachard, Introduction, bl. 110.

(4) Zie zynen brief van 5 Mei 1556 aen zyn' broeder, by Lanz, bl. 698.

(5) Zie Gachard, Introduction, bl. 111-112.

[p. 697]

pen, prelaten en Hoogescholen van Spanje, met bevel van Philips heerschappy te erkennen en hem plegtiglyk koning uit te roepen, even als zy gedaen zouden hebben na zyns vaders aflyvigheid⁽¹⁾. Dry weken later werd, als gezegd is, het vyfjarig bestand van Vaucelles gesloten. Karel had daer naer gewacht⁽²⁾, om al mede zyn graefschap van Franche-Comté aen zynen zoon te schenken, gelyk het nu geschiedde op het einde van April⁽³⁾.

Het eenigste wat hem thans nog overbleef, was de keizerlyke kroon welke hy, even als al zyne andere kroonen, af wilde leggen. Van reeds in September des vorigen jaers, had hy dit besluit kenbaer gemaekt aen zyn' broeder Ferdinand, bestemd om hem op te volgen; maer de Roomschkoning, twyfelende aen de gezindheid der Keurvorsten en vreezende dat deze hunne toestemming in de overdragt mogten weigeren, wenschte dat de zaek nog uitgesteld wierde, om middelerwyl de

(1) Zie den brief door Karel geschreven aen de universiteit van Valladolid, by Gachard, Introd. bl. 113, en den tekst, bl. 201.

(2) Zie de reden van dien uitstel, aldaer, bl. 116-117.

(3) Zie daer, bl. 117.

[p. 698]

gemoederen te bereiden en met meerder zekerheid voort te gaen⁽¹⁾. Hy kwam daer nog meermaels op weêr door brieven⁽²⁾ en afgeveerdigden, ja zelfs door den aertshertog Maximiliaen die met zyne gemalin, den 18 Juny, naer Brussel gekomen waren om hun vader en schoonvader vaerwel te zeggen. En ook Karels zuster zoo wel als Philip verlangden dat hy de keizerlyke weerdigheid nog eenigen tyd bewaerde; maer de vorst was niet over te halen: hy wilde van den last ontslagen zyn. Om echter zyne eigen kinderen niet te misnoegen, stemde hy toe dat Ferdinand, behoorlyk gemagtigd, de Keurvorsten byeen riepe, daer en wanneer het hem best mogt gelegen vallen. Hy zou dan gevolmagtigden derwaert zenden om, in zynen naem, voor te stellen dat het hem vry gelaten wierde den titel van keizer en het bestier des Ryks zonder achterhouding af te staen aen den Roomsch - Koning. Wierd dat voorstel gunstig

(1) Zie Karels brief van 19 October 1555 aen zyn' broeder, by Lanz, III, bl. 688, en Ferdinands antwoord, bl. 690.

(2) Zie Ferdinands brieven van 22 Mei en 20 Juny 1556, by Lanz, bl. 699 en 704.

[p. 699]

beantwoord, zoo moesten de afgeveerdigden er oogenblikkelyk gevolg aen geven: in het ander geval, zouden zy trachten te bekomen dat hun meester, alhoewel den naem en den titel behoudende, niet te min de vryheid hadde van het ryksbestier, gedurende zyne afwezigheid, aen zyn' broeder of aen iemand anders, naer beliefte, toe te vertrouwen⁽¹⁾.

Den 8^sten Augusty vertrok Maximiliaen met zyne echtgenoot naer Duitschland, en Karel begaf zich, den zelfden dag, van Brussel naer Gent, vergezeld van beide zyne zusters Maria en Eleonora, alsmede van koning Philip en van hertog Philibert van Savoyë. Eenige dagen te voren had hy uit het slot van Rupelmonde, de bewaerplaets der gewigtigste charters en oorkonden, zyn testament doen halen, hetwelk hy meê wilde nemen⁽²⁾. Tegen het einde

(1) Zie Karels brieven van den 8 Augusty aen Ferdinand, aldaer, bl. 707-709, en een anderen van 12 September, bl. 710. - Op het einde van laetstgenoemde maend nam Ferdinand den keizerlyken titel aen; maer hy werd door de Keurvorsten eerst erkend den 12 Maert 1558 te Frankfort, alwaer Karels afstand veertien dagen te voren aenveerd was geweest.

(2) Zie Gachard, Introd. bl. 135. - Vier geheime stukken werden sedert by dat testament gevonden. Zie er de afschriften van in de Papiers d'état, IV, bl. 495-509.

[p. 700]

der maend voer hy naer Zuidburg in Zeeland⁽¹⁾. Daer wachtte hy op gunstigen wind, en teekende, den 7 September, zyne plegtige afstandsbrieven⁽²⁾ die toevertrouwd werden aen prins Willem van Oranje en twee andere hofbeambten om ze aen de keur- en ryksvorsten mede te deelen, met bevel aen deze van zynen broeder voortaen te gehoorzamen en te eerbiedigen als hem zelven⁽³⁾. De gezanten kregen tevens hunne laetste instructiën en werden belast met de keizerlyke kroon en scepter, het zweerd en den wereldbol, naest al de andere kleinooden, gewaden en kostbaerheden tot den ryksschat behoorende⁽⁴⁾, om die aen Ferdinand te overhandigen. Twee vloten, eene spaensche en eene nederlandsche⁽⁵⁾, lagen gereed om

(1) Een dorp naby Vlissingen.

(2) Zie daer den tekst van by Goldastus, I, bl. 576, of by Pontus Heuterus, bl. 344.

(3) Zie Gachard, Introduction, bl. 138.

(4) Zie den inventaris van dat alles by Gachard, Introduction, bl. 208-23.

(5) Deze bestond uit negentien schepen, opgenoemd door Gachard, bl. 224-25.

[p. 701]

Karel, zyne twee zusters en hun talryk gevolg aen boord te nemen⁽¹⁾. Den 15^den September scheepten zy in, maer zynde nog een paer dagen wederhouden geweest door tegenwind, staken zy eerst in zee den 17^den, en Karel verliet voor altyd zyn teergeliefden vadergrond.

De overtogt was voorspoedig. Den 28^sten September liepen de schepen de haven in van Laredo⁽²⁾ op de noordkust van Spanje. Karel rustte daer eenige dagen uit en begaf zich vervolgens naer Burgos, waer een aental edellieden hem hun hof kwamen maken. Hy had, reeds twee jaren te voren den gewezen Prior⁽³⁾ van het Hieronymietenklooster te Yuste⁽⁴⁾ verzocht eenige nieuwe

(1) Zie den inventaris van het zilverwerk, de boeken, schilderyen en huisraed die Karel meê naer Spanje voerde, by Gachard, Retraite, enz. II, bl. 80-92.

(2) Kleine zeestad van Biscayë, twaelf mylen bewesten Bilbao.

(3) Juan de Ortega, in 1554 generael der Hieronymieten.

(4) Naem der plaets, gelegen in de provincie van Estramadura, niet verre van Plasencia. Zie hiervoren, bl. 271, aenteek. 4. Zie mede de Bulletins de la Commission d'Histoire, 2^e série, I, bl. 75-76.

[p. 702]

gebouwen aen de bestaende by te voegen, omdat hy verlangde aldaer zynen intrek te nemen en zyn verblyf te vestigen, als zynde byzonder gunstig gelegen in eene schoone vallei omringd van bergen, en nagenoeg buiten alle gemeenschap met steden en dorpen⁽¹⁾. Den 21^sten October was Karel te Valladolid⁽²⁾ waer, des anderdags, zyne twee zusters insgelyks haren intrede deden⁽³⁾. Hier vernam hy dat, welken yver men ook aengewend hadde om zyne woonst te bereiden, deze echter nog niet volkomen in staet was om hem te ontvangen. Karel zette niet te min zyne reis voort den 4 November, na afscheid te hebben genomen van Eleonora en Maria, en traegzaem vooruitgaende, dewyl hy veelal in eenen draegstoel

(1) Zie het plan des kloosters met zyne byvoegselen aen het hoofd van 's heeren Gachards werk, Retraite, enz. Zie mede Robertson, IV, bl. 282, en Gachard, Introd. bl. 37-51, alsook de Bullet. de la Commission d'Histoire, 2^e série, I, bl. 76-77.

(2) Hy werd daer afgewacht van zyne dochter dona Joanna, die er het paleis bewoonde met haren neef den jongen don Carlos. Zie Gachard, Retraite, I, bl. 31, aenteek. 1.

(3) Zie Gachard, Retraite, II, bl. 101.

[p. 703]

gebeurd moest worden en ja door moeijelyke wegen⁽¹⁾, bereikte hy, den 12^den, het stedeken Jarandilla in het zuid-oosten van Plasencia⁽²⁾. Daer toefde hy eenen geruimen tyd, en bragt er de twee kwaedste wintermaenden door, herhaeldelyk geplaegd door het voeteuvel en andere ziekten of ongemakken. Hy wachtte daerenboven naer geld om zyne bedienden en ambtenaers te voldoen voor aleer hy die afdankte; want hy had besloten niet meer volks aen te houden dan volstrekt noodig was voor zynen dienst. Eindelyk ontving hy zesen-twintig duizend dukaten, hem van wege dona Joanna toegezonden, en den 3^den February 1557 vertrok hy naer Yuste, waer hy denzelfden dag aenkwam en zyne wooning betrok. Vyftig dienaers,

(1) Men kan zyne reis nagaen in onderscheidene brieven, by Gachard, Retraite, I, bl. 32-40. Zie mede II, bl. 108.

(2) Ayala, Karels secretaris, in eenen brief van 22 November (zie Papiers d'état, IV, bl. 492), zegt dat Jarandilla slechts twee mylen (by Gachard, Introd. bl. 47, heet het maer ééne myl) verwyderd is van Yuste; en het moet wel zoo zyn, want Karel deed van ginds meer dan een bezoek aen het klooster, eer hy dat voor goed betrok. Zie Gachard, Retraite, enz. I, bl. 55 en 58.

[p. 704]

voor het meerendeel Nederlanders⁽¹⁾, volgden hem daer; de overigen, acht-en-negentig in getal⁽²⁾, behalve eene wacht van hellebardiers die met den vorst tot Jarandilla gekomen waren, werden naer hun land weêrgezonden⁽³⁾.

Aldus zoo goed als afgescheiden van de wereld, mogt Karel in zyn klooster de rust der eenzaemheid genieten en, door de oefeningen van godsvrucht, zich bereiden tot een zalig einde, het eenigste doel dat hy thans nog voor oogen had⁽⁴⁾. Zulks belette echter niet dat hy in 't vervolg nog dikwerf over staetszaken geraedpleegd werd, of uit eigen beweging deel nam aen de hoogebelangen het zy van zyn stamhuis, het zy van de landen over welke hy geheerscht had. Zoo kon hy zich ook niet geheel onttrekken aen de bezoeken van vreemde gezanten of van de leden zyner doorluchtige familie. Beide de koninginnen kozen tot haer verblyf

(1) Zie die opgenoemd by Gachard, Retraite, I, bl. l.

(2) Zie Gachard, Retraite, I, bl. 109-110.

(3) Zie daer, bl. 119. - Zie mede de Bulletins de la Commission d'Histoire, 2^e série, I, bl. 79.

(4) Zie over de levenswyze en werkzaemheden van keizer Karel te Yuste, vele byzonderheden in de Bullet. de la Commission d'Histoire, I, bl. 85-97.

[p. 705]

in Spanje, Eleonora de stad van Guadalaxara in Nieuw-Castielje⁽¹⁾, Maria het kasteel van Hueta, eenige mylen meer in 't zuiden; maer hebbende daer geenen aert genomen, besloot zy zich te vestigen by hare zuster, toen deze haer helaes! weldra door de dood ontrukt werd. Eleonora stierf als eene heilige⁽²⁾, den 18 February 1558, in den ouderdom van nagenoeg zestig jaren⁽³⁾, niet min betreurd door haren keizerlyken broeder als door de koningin Maria die, thans beroofd van een gezelschap waer zy den hoogsten prys op stelde en al haer genoegen in vond, troost ging zoeken te Yuste by den keizer, en met hem regelen wat tot de begrafenis behoorde⁽⁴⁾. Zy kwam daer aen den 3 Maert, en vond Karel in eenigzins goeden toestand, wat zyne gezondheid raekte, maer in de uiterste droefheid wegens het verlies zyner teer-

(1) In 't noordoosten van Madrid. Zie Gachard, Retraite, II, bl. 124.

(2) Zie Retraite, II, bl. 315.

(3) Zie Retraite, I, bl. 273, vlgg.

(4) Zie Retraite, loc. cit. - Eleonora had den wensch geuit van by haer broeder begraven te worden. Zie daer, II, bl. 361.

[p. 706]

geliefde zuster. ‘Zy is my voorgegaen, zei de weenende vorst; en eer de vyftien maenden, die zy ouder is dan ik⁽¹⁾, zullen verloopen wezen, zou ik haer naer het graf wel kunnen gevolgd zyn⁽²⁾.’ Hy bedroog zich niet.

De koningin bleef maer weinige dagen te Yuste. Zy had Karels raed gevraegd nopens de plaets waer zy voortaen haer verblyf zou nemen, en had ten laetste de voorkeur gegeven aen Cigales, in de buert van Valladolid, doch slechts voor eenen tyd en tot dat koning Philip haer, in de omstreek van Toledo, eene betamelyke woonstede zou vergunnen met toereikende inkomsten⁽³⁾. Maer Philip was op dat oogenblik bedacht om zyne moei in het stadhouderschap der Nederlanden te herstellen, en had daer reeds kennis van gegeven aen den vader, die vergeefsche moeite deed om haer daertoe over te halen. De vorstin vreesde niets zoo zeer als dien zwaren last andermael op te laden, waer zy voor goed meende van ontslagen te wezen en hare laetste dagen in de rust te mogen door-

(1) Zie hiervoren, bl. 207, aenteek. 3.

(2) Zie Th. Juste, Vie de Marie de Hongrie, bl. 123.

(3) Zie Retraite, II, bl. cxl, vlgg. en bl. 322.

[p. 707]

brengen, thans vooral dat hare gezondheid zeer verzwakt was en van dag tot dag afnam⁽¹⁾: zy verklaerde zelfs liever naer de Indiën gezonden te worden⁽²⁾. Voor alsnu was daer dan geene spraek meer van; doch eenige maenden later kwam Philip op zyn voorstel terug, en drong er zoo ernstig op aen by den keizer, dat deze, van zynen kant, alles inspande om de koningin er toe te bewegen⁽³⁾. Wat kon zy dan eindelyk anders doen dan den wensch vervullen van eenen broeder aen wien zy nimmer iets geweigerd had? Ook besloot zy ten laetste hare toestemming te geven, en liet zulks aen den koning weten by brieven van 9 September⁽⁴⁾; maer terwyl zy zich tot de reis bereidde⁽⁵⁾, stierf haer broeder⁽⁶⁾.

(1) Zie Retraite, I, bl. 283.

(2) Zie Retraite, II, bl. cxxxix, en bl. 337-44. - Zie mede den brief dien zy sedert schreef aen koning Philip, aldaer, I, bl. 341-52.

(3) Zie Retraite, I, bl. xliii, vlgg.

(4) Zie Retraite, I, bl. 336-59.

(5) Zie Retraite, I, bl. 418.

(6) Maria zou niettemin haer woord gehouden hebben; maer kort na Karels dood verergerde hare hartziekte, en den 18 October 1558 scheidde zy zelf uit deze wereld, oud zynde 53 jaren. Zie Retraite, I, bl. 436-41, en hiervoren, bl. 207, aenteek. 3. - Zie mede Juste, bl. 124, vlgg.

[p. 708]

Van in het begin des jaers 1558 had de jicht, na eene vry lange tusschenpoos, den doorluchtigen lyder op nieuw heviglyk aengetast, en van lieverlede zyne krachten uitgeput. Sedert was de koorts daer nog bygekomen, die het kwaed derwyze vermeerderde, dat men in de eerste dagen van September voor eene aenstaende dood begon te vreezen. Karel zelf achtte zyn einde zeer naby, en bereidde er zich toe door het ontvangen der heilige Sacramenten. Den 19^den bediende men hem het H. Olyssel, en twee dagen daerna, hebbende tot den laetsten stond zyne kennis behouden, ja zelf gezorgd voor zyne begrafenis en andere belangen, stierf hy in al de gevoelens van eenen waren Christen⁽¹⁾.

Dusdanig was het einde van onzen roemryken

(1) Zie Retraite, I, bl. 339-98, alsmede bl. 405, vlgg. - Karels lyk, eerst ter aerde besteld in de kloosterkerk van Yuste, werd sedert door Philip II overgevoerd naer die van het dusgenaemd Escuriael, alwaer mede des keizers moeder en echtgenoot, alsook zyne twee zusters hare laetste rustplaets kregen.

[p. 709]

Gentenaer, zeer onbillyk beoordeeld door de vyanden der katholieke Kerk. 's Mans godsdienstigheid en regtgeloovigheid kunnen niet in twyfel worden getrokken, en even min dat hy, als keizer van het Westryk, zyn' stamvader en naemgenoot Karelden-Groote nader op zyde heeft getreden dan een zyner voorgangers. Immer indachtig dat hy Belg was van geboorte, had hy de Belgen by uitstek lief, en ging steeds vertrouwelyk om met eene natie welke, door alle eeuwen heen, de vorsten die haer een goed hart toedroegen, opregt beminde en nog bemint.

einde van het negende deel.