Vaderlandsche historie. Deel 7

[p. 577]

Zesde hoofdstuk.

luxemburg onder zyne laetste vorsten. - koning karel matigt het graefschap aen. - staet het af aen zyn' broeder wencelyn. - verheft het tot een hertogdom. - wencelyns regeering. - hy koopt het graefschap van chini. - sterft zonder kinderen. - luxemburg gaet over tot het huis van bohemen. - wordt door keizer wenceslaus verpand aen joost van moravië. - vervolgens aen elizabeth van gorlitz. - elizabeths huwelyken. - dood van keizer sigismond. - luxemburg door willem van saxen gezocht. - valt hem in de hand. - wordt veroverd door hertog philip van burgondië. - deze koopt elizabeths regten af. - verdraegt met het huis van bohemen. - en blyft eigenaer van het hertogdom.

1346-1462.

Het graefschap van Luxemburg, aen den jongen Wencelyn van Bohemen⁽¹⁾ tweemael toegewezen,

(1) Wencelyn is in de Geschiedenis meer bekend onder dezen bynaem, dan onder dien van Luxemburg. Te onregt nogtans.

[p. 578]

en ja door bezegelde en bezworen brieven verzekerd⁽¹⁾, kwam echter, na des vaders dood, hem niet aenstonds ter hand. Neen, zyn stiefbroeder koning Karel stelde er zich in bezit van, zonder dat men wete welk regt hy daer voor inriep, want hy had vroeger van dit erfdeel plegtiglyk afgezien ten voordeele der kinderen, welke uit het tweede huwelyk van Jan den Blinde mogten geboren worden⁽²⁾.

Hoe 't zy, Karel eigende zich niet alleen het bestier des graefschaps toe; maer, dewyl hy, in dat oogenblik, geld en hulp noodig had, om de kroon van Duitschland, welke hem, sedert den ramp van Crecy, zeer ernstig betwist werd⁽³⁾, te behouden, vervreemde hy onderscheiden sloten aen zyn' oudoom den aertsbisschop van Trier, best in staet om hem te rugsteunen, gelyk deze werkelyk deed. Hy stond aen denzelfden kerkvoogd nog andere regten af, als dat van Luxemburgsche leenen te vergeven,

(1) Zie hiervoren, bl. 556, alsmede bl. 562.

(2) Zie hiervoren, bl. 557.

(3) Deze twist eindigde, tot Karels voordeel, in 1349. Alsdan geene mededingers onder de Duitsche vorsten meer ontmoetende, werd hy te Aken andermael gekroond door den aertsbisschop van Keulen.

[p. 579]

en 's lands vasallen tot zynen dienst te roepen⁽¹⁾: met een woord, hy handelde volstrekt als eigenaer

(1) Wy gaen hier af op de getuigenis van den heer Lagarde die, in zyne Hist. de Luxembourg, II, bl. 81, diplomen van 8 September en van 11 December 1346 ten bewyze aenvoert. Hy hadde echter beter gedaen er den tekst van meê te deelen, dewyl men er geen spoor van vindt by Bertholet, zoo min als in de Annales Trevirenses van Brower of in de Hist. diplomatica van Hontheim. 't Is waer, in deze laetste verzameling komen onderscheidene oirkonden voor, die de zaek waerschynlyk maken; maer ten minste zou de bovengenoemde schryver een stellig bewys hebben dienen te leveren van een laetste diploom, door hem beroepen, waerby koning Karel, in 1349, zyne graefschappen van Luxemburg, van Durbuy en La Roche, te samen met het markgraefschap van Arlon, enz. aen den aertsbisschop van Trier verkoopt, althans verpandt voor de som van vyftig duizend marken zilvers. Trouwens, men ziet nergens dat Wencelyn naderhand geheel zyn aldus verpand erfdeel zou ingelost hebben, gelyk hy deed, in 1357, voor eenige steden, door wylen zyn' vader Jan den Blinde op dezelfde wyze vervreemd aen den Trierschen kerkvoogd. Zie de oorkonden by Bertholet, VI, bl. lxix, en bl. lxxxv der Preuves.

[p. 580]

van het graefschap, en nam uitdrukkelyk den grafelyken titel in zyne diplomen van dien tyd⁽¹⁾.

Wencelyns moeder, Beatrix van Bourbon, was meer bekommerd met de toekomst van haer eenigen zoon, die daerenboven koning Philip van Frankryk tot voogd had. Daer werd al haest gesproken van hem door den echt te verbinden aen een der vorstelyke huizen van België, dewyl hy zeker nergens dan in deze landen, op een gedeelte der vaderlyke erfenis rekenen mogt, en dat derhalve zyn voordeel gelegen was in een Belgisch huwelyk. Philip had dan ook weldra eene hoogedele gemalin voor Wencelyn gevonden, namelyk de oudste dochter van hertog Jan III van Brabant, alle wiens kin-

(1) In een diploom van 3 December 1346, by Houtheim, Hist. Diplom. II, bl. 172, heet Karel zich Rex Bohemiae et comes Luzenburgensis. Zoo doet hy mede in een ander diploom van 21 April 1348, by Miraeus, IV, bl. 277. En zelfs in een charter van 4 November 1346, verklaert Boudewyn aertsbisschop van Trier dat het graefschap van Luxemburg op Karel verstorven is. Zie de oorkonde by Bertholet, VI, bl. lxix, of by Hontheim, II, bl. 161. Daer blyven derhalve moeijelykheden over, waer de Geschiedenis tot dus verre de oplossing niet van aenbiedt.

[p. 581]

deren, omtrent den zelfden tyd, onder franschen invloed ten huwelyk besteed werden, gelyk wy in ons vyfde Deel omstandiger hebben verhaeld⁽¹⁾. De zaek kreeg reeds haer voorloopig beslag op het kasteel van Vincennes, in 1347. Wencelyn werd verloofd aen Joanna van Brabant; maer dewyl hy kwalyk den ouderdom van tien jaer bereikt had⁽²⁾, verschoof men het huwelyk nog voor een geruimen tyd, te weten tot in 1354, wanneer het eindelyk met de gewoone plegtigheid werd voltrokken.

Men moet denken dat, by de eerste onderhandelingen over dezen echt, Wencelyn nog hoegenaemd geene zekerheid had dat het graefschap van Luxemburg hem door zyn koninklyken stiefbroeder zou afgestaen worden; want in de voorwaerden, te Vincennes besproken, laedde zyn oom hertog Pieter van Bourbon vrywillig den last op van een behoorlyk douarie aen Joanna te stellen, in geval dat haer bruidegom vroegtydig te sterven kwame, of dat hy beroofd bleve van zyn vaderlyk erfgoed⁽³⁾. Maer de milddadige Franschman werd sedert van

(1) Zie daer, bl. 527, vlg.

(2) Zie hiervoren, bl. 558, en de aenteek. 2.

(3) Zie Bertholet, VI, bl. 207.

[p. 582]

dien last, ontslagen; want ter gelegenheid van Wencelyns bruiloft, schonk koning Karel hem alles wat, krachtens des vaders testament, aen zyn halven broeder toekwam. Hy deed meer: willende in dien broeder zyn eigen stamhuis vereeren en tot hooger aenzien brengen, verhief Karel, by diploom van 13 Meert 1354, het graefschap van Luxemburg tot den rang van Hertogdom, met besprek dat Wencelyn en diens nakomelingen hunne erfelyke domeinen van de keizerlyke kroon te leen zullen houden en, mits de verschuldigde hulde en manschap, zy als leden en vorsten des Ryks alle de voorregten en hoogheden aen dien titel verbonden, voortaen genieten zullen, op den zelfden voet als de andere⁽¹⁾.

Zoo was dan eindelyk Wencelyn in bezit gesteld van het erfdeel, dat wylen zyn vader hem sedert zoo lang bestemd had, en aenstonds maekte hy een loffelyk gebruik van zyne regten; want by brieven

(1) De oorkonde staet by Miraeus, I, bl. 221, by De Dynter, II, bl. 684, alsmede by Bertholet, VII, bl. vij der Preuves. Men vindt daer nog, bl. xij, eenen brief van koning Karel aen die van La Roche over den zelfden afstand.

[p. 583]

van het zelfde jaer 1354⁽¹⁾ vernieuwde en bevestigde hy de vryheden en privilegiën, aen de inwoonders van Luxemburg door de gravin Ermesindis, eene eeuw vroeger, geschonken⁽²⁾. Maer niet te vrede met deze gunst aen de burgery zyner hoofdstad bewezen te hebben, wilde hy tevens alle de ingezetenen zyns hertogdoms onttrekken aen den last van een eeuwenheugend, doch zeer hatelyk regt, volgens hetwelk de onderdanen verantwoordelyk waren voor de schulden hunner vorsten, en uit dien hoofde soms in vreemde landen aengehouden, ja van hunne koopwaren beroofd werden⁽³⁾. Om aen zulk verregaend misbruik een eind te krygen, wendde hy zich eenige jaren later tot zynen keizerlyken broeder⁽⁴⁾, en verwierf van hem eene dusgenaemde Gouden-Bulle⁽⁵⁾, waerdoor dat oude regt voor de landzaten van Luxemburg afgeschaft werd, naest andere onbillyke of willekeurige ver-

(1) Zie die by Bertholet, VII, bl. ix.

(2) Zie, hiervoren, bl. 461.

(3) Zie ons vyfde Deel, bl. 458, en de aenteek. 3.

(4) Karel IV van Luxemburg was te Roomen keizer gekroond den 5 April 1355.

(5) Zie ons vyfde Deel, bl. 238, aenteek. 1.

[p. 584]

pligtingen, door byzondere heeren ingevoerd, en waer de Luxemburgers gegronde klagten over gedaen hadden⁽¹⁾.

Toen hertog Wencelyn dit kostbaer privilegie aen zyn volk verschafte⁽²⁾, was hy reeds in Brabant zyn' schoonvader opgevolgd, en plegtiglyk ingehuldigd te samen met zyne echtgenoot, vrouw Joanna⁽³⁾. Daer meende het de jonge vorst even zoo goed als in Luxemburg; maer hy had noch het verstand, noch de kloekmoedigheid om zynen goeden wil uit te voeren en te handhaven: ook was zyne regeering in Brabant over 't algemeen rampspoedig, gelyk wy in het vyfde Deel van dit werk

(1) De oorkonde staet by Bertholet, VII, bl. xx der Preuves.

(2) De Gouden-Bulle werd uitgeveerdigd te Metz, den 28 December 1356. Kort te voren had dezelfde keizer Karel IV daer ter stede door eene andere Gouden-Bulle de regten en pligten der dusgenaemde Keurvorsten bepaeld en vastgesteld. Zie ons vyfde Deel, bl. 238.

(3) Hertog Jan III was gestorven den 5 December 1355. Wencelyn en Joanna vierden hunne Blyde Inkomst te Leuven den 3 January van het volgend jaer. Zie ons vyfde Deel, bl. 537-39.

[p. 585]

vry omstandiglyk hebben verhaeld. Luxemburg daerentegen, waer de hertog geene vyanden van buiten te bevechten had, en waer hy in de steden dien vryheidszin niet ontmoette, welke hem het bestier van Brabant meer dan eens zeer moeijelyk maekte, Luxemburg, zeggen wy, genoot in zynen leeftyd een zoeten en duerzamen vrede. Deze werd slechts een oogenblik gestoord, in 1358, door eenen twist met den bisschop van Verdun, doch was voor het einde des jaers weêr hersteld, by middel van een allenzins gunstig verdrag, dat Wencelyn inzonderheid te danken had aen de tusschenkomst zyner wyze moeder Beatrix⁽¹⁾.

Van dan af, en in 't vervolg, scheen de hertog daer te lande geene andere zorg te hebben, dan om de burgeryen zyner steden met nieuwe voorregten of vryheden te verryken⁽²⁾, en om de hulde te ontvangen van edellieden, welke hem vrywilliglyk hunne alloden opdroegen, om ze van hem te leen te nemen⁽³⁾.

(1) Zie het feit omstandig verhaeld by Bertholet, VII, bl. 39-43. -

(2) Zie daer bewyzen van by Bertholet, VII, bl. xxiij, xxxj, xxxij en xxxiv der Preuves.

(3) Zie Bertholet, VII, bl. 121, vlgg.

[p. 586]

Wencelyns regeering was ook merkweerdig, ja roemryk mag men zeggen, onder een ander opzigt. Toen hem zyne erfgraefschappen afgestaen werden, waren deze zwaer belast, en vele byzondere heerlykheden, steden of domeinen aen vreemde vorsten of andere geldschieters verpand⁽¹⁾. En niet alleen maekte de hertog geene nieuwe schulden; maer door het wys bestier zyner inkomsten, vond hy middel om die zyns vaders te vereffenen, en om de eigendommen, het zy door Jan den Blinde, het zy door koning Karel te pand gesteld, weder in te lossen en vry te maken. Ja meer, hy verrykte zyn stamhuis door den aenkoop van alloden, door den afkoop van uitgegeven leenen, of door de vergrooting zyner renten⁽²⁾. Maer van alle de aenwinsten, welke het land hem te danken had, was die van het graefschap Chini zeker de voornaemste. Het domein van Chini, sedert het midden der tiende eeuw zoo goed als afgescheiden van Luxemburg⁽³⁾, was met der tyd overgegaen in het grafelyk huis

(1) Zie over de middeleeuwsche verpandingen ons vyfde Deel, bl. 499, aenteek. 1.

(2) Zie Bertholet, VII, bl. 119.

(3) Zie hiervoren, bl. 389, aenteek. 2.

[p. 587]

van Loon⁽¹⁾, vervolgens in dat van Heinsberg⁽²⁾, en behoorde eindelyk toe aen Arnout van Rumigny, getrouwd met eene dochter des Vlaemschen graefs Lodewyk van Male. Daer deze echtelieden geene kinderen hadden, verkochten zy, by brieven van 16 Juny 1364, hun graefschap, met alles wat daer aenkleefde of van afhing, aen hertog Wencelyn⁽³⁾. Sedert is het graefschap van Chini met Luxemburg vereenigd gebleven⁽⁴⁾.

Jammer maer, Wencelyn zelf had geene kinderen, en voortaen ook geene hoop meer van er uit zyn huwelyk nog te zien geboren worden: hy diende derhalve mede in tyds bedacht te wezen om van zyne nalatenschap te beschikken. 't Is waer, daer bleven hem nabestaenden, op wien van regtswege zyn hertogdom en zyne graefschappen versterven moesten; doch, gelyk het in de vorstelyke

(1) Zie de opvolging der graven van Chini by Bertholet, III, bl. ix en vlgg. van het voorwerk.

(2) Dit adelyk huis, hetwelk in de vyftiende eeuw eenen bisschop aen Luik gaf, ontleende zynen naem van het stedeken Heinsberg, de kern eener vry aenzienlyke heerlykheid in 't zuidoosten van Roermonde.

(3) Zie de oorkonde by Bertholet, VI, bl. lxxxviij.

(4) Zie Bertholet, VI, bl. 248-269.

[p. 588]

huizen veelal plaets heeft, er waren tevens zoo veel bloed- en aenverwanten die, van verschillende zyden, en op verschillenden grond, aenspraek maken konden, zoo niet op het geheel, althans op zekere gedeelten der Luxemburgsche erfenis, dat Wencelyn raedzaem vond zelf zynen erfgenaem te kiezen en aen te stellen.

Deze erfgenaem kon wel niemand anders wezen dan des keizers oudste zoon, ook Wenceslaus heetende⁽¹⁾, wien de vader reeds, in 1363, de kroon van Bohemen had afgestaen, en die den 10 Juny 1376 te Frankfort Roomsch-Koning gekozen werd. Nadat hy te Aken gekroond was geworden, kwam de jonge vorst⁽²⁾ met zyn' vader naer Brussel een plegtig bezoek afleggen aen het hof van Brabant, alwaer meteen de zaek der opvolging in der minne besproken en zoo goed als geregeld werd. Vervolgens begaven zich vader en zoon, in het gezelschap van onzen hertog, naer Parys, en kwamen van daer, op het einde van January 1378, naer Luxemburg, als wilden zy zich aen de landzaten en den adel

(1) Zie de Geslachtlyst op het einde van dit boekdeel.

(2) Wenceslaus was geboren den 26 February 1361.

[p. 589]

vertoonen, en dier voorloopige toestemming in de te maken schikkingen verwerven. Daer kreeg eerlang de zaek haer beslag: namelyk by brieven van daegs voor Lichtmis, noemde hertog Wencelyn tot zyne volle erfgenamen keizer Karel IV, mitsgaders diens oudsten zoon den Roomsch-Koning en, na hen, hunne wettige opvolgers, in zulken verstande, dat telkens hy, op wien in 't vervolg de kroon van Bohemen by erfregt zou overgaen, mede het hertogdom van Luxemburg en alle deszelfs toebehoorten uitsluitelyk zou bezitten. Voorts wordt er bygevoegd dat de keizer en de koning, voor hen en hunne nakomelingen op den Boheemschen troon, plegtiglyk beloven dat zy de edelen, ridders, steden en onderdanen, zoo geestelyke als wereldlyke, van het hertogdom en zyne toebehoorten, zullen handhaven in hunne regten, vryheden en gebruiken, zonder eenigen arglist⁽¹⁾. Deze schikkingen, door 's lands baronnen, leenmannen en burgeryen

(1) Zie den tekst van hertog Wencelyn dit zyn testament, by Bertholet, VII, bl. xxxviij, alsmede het diploom van 13 February, waerby de Roomsch-Koning de Privilegiën der Luxemburgers plegtiglyk bevestigt en waerborgt, aldaer, bl. xl.

[p. 590]

op het eigen oogenblik ingewilligd, werden, eenige dagen later, nogmaels uitdrukkelyk goedgekeurd en bekrachtigd door byzondere brieven, waer alle of nagenoeg alle de Luxemburgsche edellieden van hoogeren en lageren rang hun zegel aen hingen⁽¹⁾.

Keizer Karel IV stierf dat zelfde jaer, den 29 November; en ook hertog Wencelyn overleefde hem niet lang. Des vorsten gezondheid, die altyd zeer wankel geweest was, verviel sedert spoediglyk. Op raed der artsen, welligt ook uit voorgevoel van zyn naderend einde, verliet hy, in den herfst van 1383, de hofstad Brussel, en deed zich in eenen draegstoel vervoeren naer het slot van Luxemburg om, zeide hy, door de lucht van zyn' geboortegrond te eerder te verkwikken, zoo hy nog genezen moest; of om er eene zoetere dood te sterven, indien God besloten had zynen levensdraed af te snyden.

Het laetste gebeurde. Wencelyn overleed den 7 December van opgenoemd jaer, en werd, volgens zynen wensch, begraven in de kerk der abtdy van Orval⁽²⁾, welk sticht hy byzonder lief had⁽³⁾.

(1) Zie de oorkonde aldaer, bl. xxxix.

(2) De abtdy van Orval was gelegen in het graefschap van Chini, en door de heeren van dat land gesticht in de tweede helft der elfde eeuw.

(3) Zie Bertholet, VII, bl. 112. - Ook Wencelyns moeder Beatrix, stierf korte dagen daerna te Parys, namelyk den 25 December. Zie Bertholet, VI, bl. 180.

[p. 591]

Keizer Wenceslaus kwam dan, zonder de minste tegenspraek, in bezit van het Luxemburgsche erfdeel, en werd er, in den zomer van het volgend jaer, met het meeste feestgejuich onthaeld. Dit was de eenigste mael dat de ooderdanen hunnen nieuwen landheer zagen, welke hun overigens blyken gaf van opregte toegenegenheid; want gedurende zyn verblyf in de hoofdstad des hertogdoms, bevestigde hy nog eens alle hare vryheden en privilegiën⁽¹⁾. Hetzelfde deed hy voor de inwoonders van Grevenmacher⁽²⁾, gelyk hy al mede aenzienlyke gunsten bewees aen 's lands kloosters en abtdyen⁽³⁾: zoo dat groot en klein niet dan heil voorspelde uit 's mans regeering.

Trouwens, Wenceslaus, als hertog van Luxemburg, leugenstrafte in het vervolg die hoop niet; maer in Bohemen en in het Duitsche Ryk maekte hy zich boven alle bedenking hatelyk⁽⁴⁾, door zyne

(1) De oorkonde staet by Bertholet, VI, bl. 1.

(2) Zie het bewys aldaer, bl. lj.

(3) Zie Bertholet, VII, bl. 148, vlg.

(4) Het was hy die, in 1383, den biechtvader der koningin, Joannes van Nepomuck (naem eener Boheemsche stad) in de Moldau deed werpen, omdat de heilige man het geheim der biecht niet verraden wilde. Zie het feit verhaeld by Dubravius, Hist. Boiem. bl. 190.

[p. 592]

verregaende losbandigheid, en de spilzucht die er meê gepaerd ging. Aldus immer in gebrek van geld zynde, verpandde hy al haest, namelyk in 1388, het hertogdom, te samen met het graefschap van Chini⁽¹⁾, aen zyn' neef Joost van Moravië, markgraef van Brandenburg en Aertskamerling des Ryks⁽²⁾, voor eene aenzienlyke somme gelds, doch waer het bedrag met geene zekerheid van gekend is⁽³⁾.

(1) Zulks kon men Wenceslaus niet euvel nemen, want by beschikte hier slechts van hetgeen hem erfelyk toebehoorde. Maer de onweerdige vorst deed hetzelfde met de domeinen zyner kroon, verminderende aldus het Ryk, tegen alle regt en rede. Zoo verkocht hy de stad Genua aen den koning van Frankryk; zoo geheel Lombardyë aen den burggraef van Milaen, voor honderd duizend ducaten; zoo onderscheidene Ryksleenen welke, door het kinderloos afsterven hunner bezitters, weêrgekeerd waren tot de Kroon, enz. enz. Zie Bertholet, VII, bl. 182.

(2) Zie de stamtafel aen het einde van dit Deel.

(3) Bertholet vermoedt, en niet zonder eenigen grond, dat de verpanding geschiedde voor 56,337 gouden kroonen. Zie by hem, VII, bl. 160 en bl. 191.

[p. 593]

Gelyk by alle vervreemdingen van dezen aert, werd hier ook besproken, dat de verpander, of zyne regthebbenden, het hertogdom zouden mogen inlossen, mits wedergaef der ontvangen geldsom, en aldus weêr in bezit treden van het verpand domein. 't Is waer, op teruggaef van penningen was, in dit geval, weinig vooruitzigt, zoodat Joost van Moravië het bestier gerust mogt ter hand nemen, met de verzekering dat het hem in 't kort niet zou afgevraegd worden. Zulks deed hy dan ook, en tot ieders genoegen, mag men zeggen; want, verre van de Luxemburgers tot overlast te wezen, schonk hy aen onderscheidene steden de vryheden welke andere reeds genoten, en bewees meer dan eene weldaed aen de geestelyke gestichten des lands⁽¹⁾. Maer in 1402, te midden der verwarringen van het Ryk⁽²⁾, waer hy noodwendig in meêgesleept werd,

(1) Zie Bertholet, VII, bl. 161.

(2) Wenceslaus was ten jare 1400 door de Keurvorsten afgezet (zie hunne verklaring by Bertholet VII, bl. lxj), en de Paltzgraef Robrecht van Beijeren in zyne plaets gekozen geworden. Doch zoo had men weder een' keizer en een' tegenkeizer, met al de wanorde die daer gewoonlyk uit voortsproot.

[p. 594]

zelf behoefte aen geld hebbende, gaf hy het bewind der landen over aen hertog Lodewyk van Orleans⁽¹⁾, wien hy tevens de steden van Yvoi, Montmédy, Dampvillers en Orchimont verpandde voor zes en vyftig duizend dry honderd en zeven en dertig gouden kroonen⁽²⁾.

Aldus kregen de Luxemburgers een nieuwen landvoogd, maer die, schynt het, om welke reden dan ook, minder behaegde⁽³⁾. Wat daer van zy, hy regeerde niet lang, zynde in November 1407 te Parys vermoord geworden, door het toedoen van zyn' neef hertog Jan van Burgondië⁽⁴⁾.

De teugels van het bestier keerden dan weêr terug tot Joost van Moravië. Doch twee jaer later werd er door den afgezetten keizer eene nieuwe en

(1) Deze vorst was de eigen broeder van koning Karel VI van Frankryk.

(2) Namelyk de som voor welke Bertholet meent dat de verpanding van 1388 gedaen was.

(3) De heer Lagarde, II, bl. 98, beweert dat de Franschman vooral met den Luxemburgschen adel overhoop raekte, en beroept een charter van 1404, waerby de vorst verklaert zich met het land verzoend te hebben.

(4) Zie ons vierde Deel, bl. 696, vlgg.

[p. 595]

groote verandering gebragt in 's lands betrekkingen. Wenceslaus, zonder kinderen zynde, droeg eene byzondere liefde toe aen Elizabeth van Gorlitz, de eenige dochter zyns jongsten stiefbroeders Jan van Luxemburg⁽¹⁾. Deze jonkvrouw werd toen ten huwelyk gevraegd door hertog Antonis van Brabant⁽²⁾, of liever de keizer zelf bood hem zyne nicht aen⁽³⁾, verheugd dat hy haer door dien echt verwant zou zien aen het doorluchtig huis van Burgondië. Wenceslaus wilde Elizabeth dan ook eenen behoorlyken bruidschat meêgeven, doch kunnende van niets anders beschikken dan van zyne Luxemburgsche erflanden, vermaekte hy haer die, by brieven van 27 April 1409, om ze in hoedanigheid van pandhouderes te bezitten, op den zelfden voet en onder dezelfde voorwaerden als zy tot dan aen Joost van Moravië hadden toebehoord, voor eene som van honderd en twintig duizend Rhynsche gulden, welke haer huwelyksgoed uit zou maken.

Het spreekt van zelf dat, alvorens zy in de afgestane landen eenig gezag konden oefenen, Elizabeth

(1) Zie de stamtafel.

(2) Zie ons vyfde Deel, bl. 616.

(3) Zie Bertholet, VII, bl. 219.

[p. 596]

en Antonis die eerst moesten lossen uit de handen van Joost van Moravië, of eerder misschien (voor wat de penningen aenging) uit die der hertogin weduwe van Orleans⁽¹⁾. Alsdan zouden zy de wettige pandhouders van Luxemburg worden: zoo nogtans dat Wenceslaus opvolgers immer het regt behielden van het pand weêr te nemen, mits teruggaef van hetgeen Antonis en diens gemalin te betalen hadden, en mits uitkeering van Elizabeths bruidschat. Dit alles was voorzien en besproken in de brieven van 1409, welke tevens ook bepalen dat, indien des keizers oudste stiefbroeder Sigismond⁽²⁾ zonder erfgenamen uit de wereld scheidde, in zulk geval het hertogdom van Luxemburg met het graefschap van Chini in vollen eigendom zou toebehooren aen Elizabeth en hare nakomelingen⁽³⁾.

(1) De som van 56,337 kroonen moest aen deze vorstin weêrgegeven worden voor de steden welke by haer te pand stonden. Voorts was die som af te trekken op hetgeen aen Joost van Moravië toekwam, doch maekte waerschynlyk geheel de pretentie van dien vorst uit.

(2) Deze Sigismond was, door zyne vrouw, koning van Hongaryë, en erfde sedert van zyn' broeder Wenceslaus den troon van Bohemen.

(3) Vele andere bepalingen van minder belang zyn uitgedrukt in het verdrag, waer men den tekst van lezen kan by Bertholet, VII, bl. lxviij en vlgg. der Preuves.

[p. 597]

Elizabeths huwelyk werd voltrokken in July van het zelfde jaer⁽¹⁾. Daerna begaven zich beide echtgenooten naer Luxemburg, om bezit te nemen van het hertogdom, en daer door den adel en het volk erkend te worden in hunne hoedanigheid van pandhouders. Zulks schynt echter niet gedaen te zyn geweest zonder eenigen tegenzin van den kant der steden, welke in Antonis eenen vreemdeling zagen, en daerenboven ontevreden waren van zoo gedurig te worden overgeleverd, als eene koopwaer, van de eene hand tot de andere⁽²⁾. Hierby kwam nog dat Joost van Moravië en, sedert diens dood⁽³⁾,

(1) Zie ons vyfde Deel, bl. 617.

(2) Zie Bertholet, VII, bl. 254.

(3) Na de dood van Robrecht van Beijeren den gekozen Roomsch-Koning, die den 18 Mei 1410 uit de wereld scheidde, werd Sigismond van Luxemburg, tweede zoon van wylen keizer Karel IV, den 20 September op den troon verheven door eenige Keurvorsten; maer de anderen kozen tien dagen later, Joost van Moravië tot hoofd des Ryks, hetwelk aldus tusschen dry pretendenten verdeeld was. Trouwens Wenceslaus, hoewel afgezet, hield niet te min vast aen zynen titel, en werd van sommigen nog voor keizer erkend. Maer Joost van Moravië stierf den 8 January 1411, en kort daerna stemde Wenceslaus toe in den keus van zyn' stief-broeder.

[p. 598]

Wenceslaus zelf zoo veel heerlyke domeinen, renten en geregtigheden vervreemd of verpand hadden, dat er bykans geene inkomsten meer overbleven om de ambtenaers te betalen, tot groot ongenoegen, ja en tot groot nadeel des lands en der onderdanen. 't Is waer, Wenceslaus voorzag in die zwarigheid, met alle de verpandingen welke, het zy door Joost, het zy door hem zelven, op eene onwettige of onregelmatige wyze gedaen waren⁽¹⁾, te herroepen en af te schaffen⁽²⁾, terwyl, van zynen kant, hertog Antonis de andere grootendeels inloste⁽³⁾, en voorts zyne volksgezindheid blyken

(1) Bertholet, VII, bl. 227, beweert dat de groote hoop dier verpandingen onwettig was. En inderdaed, noch Joost van Moravië, noch de keizer, mogten, naer regt en billykheid, het pand verslechten of verarmen, en dus voor den pandhouder onvruchtbaer maken.

(2) Zie het bewys by Bertholet, VII, bl. lxxvj.

(3) Deze byzondere inlossingen van domaniale renten of goederen vermeerderden de pretentiën van Elizabeth op hen, die naderhand het hertogdom zouden willen terugnemen; want alle die uitgeschoten gelden moesten haer weêrgegeven worden boven de hoofdsommen waer zy regt toe had.

[p. 599]

deed door het bevestigen der burgerlyke vryheden of het vergunnen van privilegiën⁽¹⁾. Aldus kwam alles van lieverlede in eenen goeden schik, en zou vermoedelyk zoo gebleven zyn, hadde Elizabeths gemael zelf het bewind kunnen waernemen. Doch zulks was voor hem hoogst moeijelyk, want hy moest tevens zyn gewoon verblyf in Brabant houden, als waer hy mede nog eenigerwyze vreemdeling zynde, wel geduld ja en gehoorzaemd, maer toch niet goed geankerd was⁽²⁾.

Antonis gaf dan het bestier of de algemeene landvoogdy aen zyn' schoonvader Walraven, graef van Sint Pol en van Ligny⁽³⁾, een vorst die uit het grafelyk huis van Luxemburg zynen oorsprong nam⁽⁴⁾. Zulks was echter een zeer ongelukkige

(1) Zie de bewyzen by Bertholet, VII, bl. lxxiv en lxxvij der Preuves.

(2) Zie ons vyfde Deel, bl. 612, vlgg.

(3) Antonis was eerst getrouwd geweest met Joanna van Sint Pol, Walravens erfdochter, overleden den 12 Augusty 1407. Zie ons vyfde Deel, bl. 601 en 615.

(4) Hy was een afstammeling van dien Walraven van Luxemburg, broeder van graef Hendrik III, en met dezen te Woeringen dood gebleven in 1288. Zie hiervoren, bl. 474, anteek. 4, en bl. 495. Een achterkleinzoon van den gesneuvelde had, in 1350, het graefschap van Sint Pol betrouwd, en aldus zyn stamhuis vermeerderd, dat met der tyd nog ryker werd.

[p. 600]

keus; want reeds in 1388, toen het hertogdom aen Joost van Moravië verpand werd, had Walraven niet alleen vergeefsche moeite aengewend om zelf pandhouder te worden⁽¹⁾, maer, schandelyk genoeg, zynen wrevel uitgewerkt op de landzaten, door het neêrblaken van meer dan honderd dorpen welke het zeker niet gebeteren konden⁽²⁾. Hy was derhalve hatelyk aen de Luxemburgers, en de dwang middelen, welke hy ook voortaen moest of goed vond te gebruiken om zyn gezag te doen erkennen, inzonderheid van 's lands edellieden, kon niet dan de gemoederen al meer en meer verbitteren.

Tot uitersten echter kwam het niet, vermoedelyk omdat Walravens stadhouderschap van korten duer was. Trouwens hy stierf op het slot van Yvoi⁽³⁾

(1) De graef van Sint Pol had aenzienlyke geldsommen aen keizer Wenceslaus geleend, en zocht daer een pand voor te krygen.

(2) Zie Bertholet, VII, bl. 251.

(3) Op de Chiers, in het graefschap van Chini, of het oude Waber-gau. Zie hiervoren, bl. 385, aenteek. 3.

[p. 601]

den 19 April 1415. Maer ziet, dat zelfde jaer raekte hertog Antonis ook aen zyn eind, gesneuveld zynde, den 25 October, in den zoo bloedigen veldslag van Azincourt⁽¹⁾.

Dit dubbel toeval, 't is waer, bragt geene verandering aen de betrekkingen des lands, want dit hoorde toe, niet aen Walraven van Sint Pol of aen hertog Antonis, maer aen Elizabeth van Gorlitz, welke eerlang Brabant verliet om haer verblyf te komen nemen te Luxemburg zelf⁽²⁾.

Deze vorstin, zoo zegt men, was trotsch, eigenzinnig, oploopend, en werd daerom van hare onderdanen of van den Luxemburgschen adel niet bemind; doch het is zoo gemakkelyk iemand, waer men tegen ingenomen is, zulke gebreken aen te wryven, die zonder bewys geloofd worden en allengskens den haet der menigte ontsteken! Wy houden het voor veel waerschynlyker dat de Luxemburgers ontevreden waren van door hunne oude meesters zoo goed als verkocht te zyn, en bestierd

(1) Zie ons vyfde Deel, bl. 621.

(2) Zie ons vyfde Deel, bl. 626, en de aenteek. 4 aldaer.

[p. 602]

te worden door eene vrouw, die hun nagenoeg vreemd was. Hoe 't zy, Elizabeth erkende aldra dat zy, zonder eens anders hulp, de teugels der regeering moeijelyk zou kunnen houden⁽¹⁾, en werd bedacht om, door een nieuw huwelyk, meer vastheid en klem aen haer gezag te geven. Zy hertrouwde inderdaed, in den loop van 1418, met den gewezen Elect van Luik, den beruchten Jan van Beijeren, die hare hand gevraegd had, niet zoo zeer om aen Luxemburg te komen, dan wel om door keizer Sigismond verleid te worden met de leenen zyner nicht Jakoba van Beijeren, gelyk wy in ons zesde Deel verhaeld hebben⁽²⁾.

Het jaer daerna, door de dood van den onweerdigen Wenceslaus⁽³⁾, verstierven alle diens erflanden, derhalve ook Luxemburg, op zyn' stiefbroeder Sigismond, die werkelyk als hertog en graef plegtiglyk werd ingehuldigd; maer koning

(1) Bertholet, VII, bl. 238, zegt dat zy, na Antonis dood, eenen oproer te bevechten had, dien zy niet gestild kreeg dan door de tusschenkomst van hertog Jan van Burgondië, wylen Antonis broeder.

(2) Zie daer, bl. 529, vlgg.

(3) Wenceslaus stierf den 16 Augusty 1419, en liet geene kinderen na.

[p. 603]

van Hongaryë en van Bohemen zynde, en keizer van Duitschland, liet deze zich weinig gelegen aen zyn belgisch hertogdom, behalve dat hy zeker het geld in handen niet had om de verpande domeinen in te lossen. Verre van daer zelfs, hy had onlangs twee en twintig duizend Rhynsche en tien duizend Hongersche gulden aen Jan van Beijeren ontleend; en in stede van die weêr te geven, belastte hy er op nieuw zyn Luxemburgsch eigendom meê, hetwelk aldus te pand stond, wy zeggen juist niet voor meer dan het weerd was, maer toch voor aenzienlyke geldsommen de eene op de andere gehoopt, en welke het huis van Bohemen, in 't vervolg van tyd niet ligt verzameld zou krygen⁽¹⁾.

Jan van Beijeren bleef maer korten tyd in het Luxemburgsche⁽²⁾. Zyn hart en zyne belangen trokken hem naer Holland, alwaer hy om de heerschappy worstelde met zyne nicht vrouw Jakoba⁽³⁾.

(1) Zie Bertholet, VII, bl. 300-301, en de oorkonde in zyn achtste Deel, bl. ij der Preuves.

(2) By brieven van 10 Juny 1419 bevestigde hy de voorregten en vryheden der Luxemburgers. Zie de oorkonde by Bertholet, VII, bl. lxxxiij.

(3) Zie ons zesde Deel, bl. 530, vlgg.

[p. 604]

Elizabeth zelf had haer verblyf, nu eens te midden harer onderdanen, dan weêr volgde zy haren gemael, en bleef soms een geheel jaer afwezig; maer zy bewaerde dien niet langer dan den eerste, want Jan stierf onvoorziens den 6 January 1425⁽¹⁾, latende zyne kinderlooze weduwe op nieuw blootgesteld aen velerlei moeijelykheden en bezwaren.

Zoo lang echter haer vaderlyke oom, keizer Sigismond, leefde, vond Elizabeth by hem opregte vriendschap en steun; maer deze vorst stierf op zyne beurt den 9 December 1437, en van dan af had zyne nicht rust van binnen noch welwillendheid van buiten meer te hopen. Sigismond was de laetste mannelyke spruit uit het doorluchtig huis van Luxemburg. Hy liet van zyne tweede gemalin⁽²⁾ niet na dan eene eenige dochter Isabelle, sedert 1422 gehuwd aen hertog Albrecht van Oostenryk, die in Hongaryë zoo wel als in Bohemen

(1) Zie dat alles omstandig verhaeld en toegelicht in ons zesde Deel, bl. 577.

(2) Sigismonds eerste vrouw Maria, des konings erfdochter van Hongaryë, was kinderloos gestorven in 1392. In 1408 hertrouwde hy met Barbara, des graven dochter van Cilley in Stiermarken.

[p. 605]

den troon beklom, en den 20 Maert 1438 Roomsch-Koning werd gekozen⁽¹⁾.

Deze vorst, te midden zyner groote beslommeringen, vond nog tyd en lust om aen Luxemburg te denken, en liet dat zelfde jaer aen Elizabeth weten dat hy voornemens was het hertogdom weêr te eischen, tegen uitkeering der huwelyksgift welke, in 1409, keizer Wenceslaus haer op dat domein gesteld had. Zy moest slechts, het zy in persoon, het zy door een' zaekgelastigde, op Sint-Joris dag naestvolgende (23 April 1439) naer Nurenberg komen, alwaer de penningen haer zouden geteld worden⁽²⁾.

Men ziet, de keizer spreekt alleen van Elizabeths bruidschat, maer zwygt van onderscheiden andere geldsommen, waer het hertogdom insgelyks voor te pand stond, en waer derhalve de pandhoudster even zoo wel regt op had als op die van 1409. Zy zal dan hoogst waerschynlyk dat aenbod van der

(1) Het is van daer dat de grootheid van het huis van Oostenryk dagteekent; want sedert dan is de keizerlyke kroon in dat doorluchtig huis gebleven.

(2) Zie Bertholet, VII, bl. 374, en de oorkonde in zyn achtste Deel, bl. xj. der Preuves.

[p. 606]

hand gewezen hebben, en naer Nurenberg niet gegaen zyn: althans de zaek bleef dit mael steken, en eer men er op terug kon komen, was de keizer naer de eeuwigheid vertrokken, gestorven zynde den 27 October van hetzelfde jaer, latende aen zyne weduwe twee dochters, Anna gehuwd aen hertog Willem van Saxen, en Isabelle sedert verloofd of toen reeds bestemd aen Casimier IV, koning van Polen. 't Is waer, na 's keizers dood bragt zyne gemalin, den 22 February 1440, nog eenen zoon ter wereld, met name Ladislaus, bygenaemd Posthumus, die by verloop van tyd de troonen van Bohemen en Hongaryë beklom⁽¹⁾.

Toen deze vorst geboren werd, had de moeder reeds van het Luxemburgsche erfdeel beschikt ten voordeele harer oudste dochter. Namelyk by brieven van 's woensdags na Sint Thomas 1439, gaf zy aen Anna en Willem van Saxen het hertogdom van Luxemburg met het graefschap van Chiny, op last van beide erfstukken te lossen uit de handen harer nicht Elizabeth van Gorlitz, en met voorbehoud van alle de regten welke aen het kind dat verwacht

(1) Zie Bertholet, VII, bl. 375, vlgg.

[p. 607]

werd, indien het een zoon was, zouden toebehooren⁽¹⁾. Hiervan gaf de vorstin vervolgens kennis aen de edelen, de geestelykheid en de steden van Luxemburg, by brieven van 10 Augusty 1440, hen vermanende om, zoo haest de inlossing zou gedaen wezen, te gehoorzamen aen hare dochter en dier echtgenoot, met belofte tevens dat zy, voor hunne trouw, op allerlei weldaden en gunsten rekenen mogten⁽²⁾.

Tot dus verre was alles regt en wettig, en vrouw Elizabeth wachtte met geduld tot men haer plaets en dag stelde om de geldtelling te doen: doch daer kwam het niet toe. Hertog Willem sprak van geen betalen, maer tokkelde onder de hand de Luxemburgers om Elizabeth af te vallen en hem voor hunnen heer te nemen, met zulk gevolg, dat de landzaten, die haer nimmer genegen waren geweest, al vry aen 't woelen begonnen te slaen, en eenen volkomen oproer lieten vreezen. Wat kon dus de hertogin, in zulken drang van omstandig-

(1) Het diploom staet by Bertholet, VIII, bl. xij.

(2) Zie Bertholet, VII, bl. 379, en de oorkonde in zyn VIII^ste Deel, bl. xv der Preuves.

[p. 608]

heden, wat kon zy anders doen dan haren toevlugt nemen tot eenen vorst die bekwaem was om haer niet alleen eene behulpzame hand te bieden, maer ook magtig genoeg om, tegen allen zoo vreemden als inlandschen moedwil haer staende te houden, namelyk hertog Philip van Burgondië den eigen neef van wylen Elizabeths beide echtgenooten⁽¹⁾. Philip was daerenboven haer naeste buer, zynde sedert lang in bezit van het bygelegen Namen, zoo wel als van nagenoeg geheel België, en zeker in zyn hart niet afkeerig van ook het land van Luxemburg, op de eene of de andere wyze, by zyne overige Staten te voegen.

Daer was juist voor het oogenblik geen questie van: neen, Elizabeth verzocht enkel haren neef om de landvoogdy of het bestier van Luxemburg te willen aenveerden; en zoo haest de hertog daer in toegestemd had, maekte zy zulks bekend door brieven gedagteekend uit Diedenhoven den 5 Maert 1441, waerby de vorstin verklaert dat zy, tot voor-

(1) Inderdaed hertog Antonis was Philips vaderlyke oom, en Jan van Beijeren zyn oom van de moederlyke zyde.

[p. 609]

deel harer onderdanen, tot afwering van den kryg, en tot hare eigen zekerheid besloten heeft zich in het bestier te doen vervangen door haren aenverwant en bondgenoot den hertog van Burgondië: weshalve zy beveelt aen edelen en onedelen, hem in alles wat het bewind des hertogdoms raekt stiptelyk te gehoorzamen⁽¹⁾.

Het bekend worden van dit verdrag stak het vuer aen 't buskruid. Geheel het land raekte in oproer, tot zoo verre dat vrouw Elizabeth, in haer eigen burgslot door de menigte bestookt, genoodzaekt werd de hoofdstad te verlaten en, ziende dat zy nergens meer in veiligheid was, schuilplaets ging zoeken te Dijon, waer de hertog van Burgondië in dat oogenblik zich ophield⁽²⁾. Philip had te vergeefs beproefd de gemoederen te winnen, met aen de Luxemburgers, by brieven van 24 Mei 1442, de verzekering te geven dat hy alle hunne vryheden en voorregten handhaven zou: het bleek thans dat

(1) Zie Bertholet, VII, bl. 381, en de oorkonde in zyn achtste Deel, bl. xvij der Preuves.

(2) Zie Bertholet, VII, bl. 382, en den gelyktydigen Olivier de la Marche, in zyne Mémoires, enz. Livre 1^er, chap. 8.

[p. 610]

het volk naer anderen raed luisterde en alleen voor de overmagt bukken zou. Alvorens echter de wapens op te vatten, vaerdigde hy eenige afgezanten naer Luxemburg, belast de landzaten aen te manen om vrywilliglyk onder de gehoorzaemheid hunner wettige vorstin weêr te keeren, liever dan zich door het zweerd en het vuer daer te laten toe dwingen. De menigte hield den spot met deze bedreiging, antwoordende dat zy den Burgondiër met de zynen onbevreesd af zou wachten, en hem des noods het hoofd bieden⁽¹⁾.

De Luxemburgers spraken hier zoo stout, omdat zy eene Saksische krygsbende van acht honderd man, onder het bevel des graven van Gleichen⁽²⁾, in hunne muren ontvangen hadden; doch wat kon men verrigten met zulk een handvol volks tegen de magt van hertog Philip, die juist op dat oogenblik niets te doen had, en daerenboven rekenen

(1) Zie Bertholet, VII, bl. 383.

(2) Oud saksisch graefschap, tusschen Erfurt en Gotha gelegen, en dat zynen naem ontleende aen een burgslot bewesten eerstgemelde stad. De hier gemeende graef was getrouwd met eene dochter van hertog Willem. Zie Bertholet, loc. cit.

[p. 611]

mogt op een deel des inlandschen adels, reeds tot zyne belangen overgehaeld. Trouwens, de graef van Gleichen haestte zich om meester te worden van de sterke plaetsen waer men nog Elizabeths gezag erkende; maer ter zelver tyd verrastte Philips stedehouder, graef Robrecht van Wirnenburg⁽¹⁾, de stad Arlon, en hield die wel bezet, ten einde zyn' meester in het hart zelf des lands een vasten voet te geven, terwyl sommige Burgondische heeren zich verzekerden van Yvoi, Montmédy en andere grenssteden, langs vaer de toegang in het land open bleef⁽²⁾.

Den 9 September⁽³⁾ vertrok de hertog uit Dijon, aen het hoofd zyner ridderschap, vergezeld van een schitterenden hoftrein, omringd van zyne talryke paedjen, die styf in 't goud stonden, met hoe-

(1) Zie hiervoren, bl. 488, en de aenteek. 6.

(2) Zie Bertholet, VII, bl. 383.

(3) Zoo zegt het Olivier de la Marche, Liv. 1^er, chap. 10, en voegt er by dat het een donderdag was; doch zulks komt niet uit, want de 9 Sept. 1443 viel op eenen maendag. Men zou, om met den Almanak vrede te hebben, den 19^den kunnen lezen, indien er aen het datum meer gelegen was.

[p. 612]

den⁽¹⁾ op het hoofd, waer de peerlen, de diamanten, de robynen zoo kwistig op gezaeid waren, dat één (en misschien nog de schoonste niet) honderd duizend kroonen weerd was⁽²⁾. De hertog had achttien peerden by, allen gedekt met schabrakken van zwarten fluweel, in 't goud bestikt met keijen en vuerslagen, als de wapens van Burgondië meêbragten, en met des vorsten zinspreuk Aultre n'auray⁽³⁾. Hy zelf stak, van top tot teen, in een stalen harnas, overvlamd van goud en, even als het toomwerk van zyn' klepper⁽⁴⁾, bezet met keurgesteente van onschatbaren prys.

Philips gemalin was mede van den togt, althans tot dat men de Maes zou bereikt hebben, zullende zy vervolgens haren weg over water voortzetten

(1) In 't Fransch hieten zy Salades, eene soort van ligte helmen, doch zonder kuif of cimier, en nagenoeg gelyk aen een ronden pot.

(2) Dit getuigt Olivier de la Marche, loc. cit. De schryver was onder het getal van 's hertogs paedjen, en mag dus spreken van hetgeen by gezien of meêgedaen heeft.

(3) Hier zal nader spraek van zyn in het achtste Deel van dit werk.

(4) In 't Fransch chanfrein. Zie Daniël, Hist. de la milice française, I, bl. 294.

[p. 613]

tot Namen, en van daer zich begeven naer Brussel⁽¹⁾.

Te Ste Menehould⁽²⁾ werd de stoet vervoegd door den graef van Estampes⁽³⁾ aen 't hoofd van vyfhonderd lansen⁽⁴⁾ en achttienhonderd archiers. Te Mezières op de Maes⁽⁵⁾ hield het leger eenige dagen stil en werd het krygsplan beraedslaegd, waerna de hertog zyne benden op Luxemburgschen bodem voerde, en zonder wederstand voorttrok tot Yvoi. Daer reeds kwamen onderscheidene inlandsche heeren hulde doen aen den Burgondiër, terwyl anderen op hunne sloten bleven zitten, den

(1) Zie Olivier de la Marche, Livre et chap. cit.

(2) Oude stad van Champagne, 15 mylen in 't oostzuid-oosten van Rheims. De hertogelyke stoet had zynen weg genomen van Dijon naer de abtdy van Sainte-Seine, zes mylen benoorden Dijon, vervolgens over Bar-sur-Aube (beoosten Troyes) naer Brienne (in Champagne) en Ste Menehould.

(3) Een van 's hertogs groote leenmannen, en gouverneur van Picardië.

(4) Dat is tusschen de twee en dry duizend man. Zie ons zesde Deel, bl. 312, aenteek. 2.

(5) In 't noordwesten van Sédan. Mezières behoorde alsdan tot het graefschap van Rhetel.

[p. 614]

uitslag der eerste wapenfeiten afwachtende, om vervolgens de huik naer den wind te hangen. Alles viel byzonder wel meê, want, behalve een enkel kasteel in de buert, van Yvoi, dat Philip liet belegeren, openden de steden hem hare poorten, en werd hy overal met volksgejuich ontvangen, zoo dat hy Arlon bereikte, zonder nog ernstige beletsels ontmoet te hebben. Kort, het bleek dat de vyand al zyne magt verzameld had in de steden van Diedenhoven en Luxemburg, beide zeer sterk en wel bezet, van wier verovering dus de uitkomst des veldtogts af zou hangen⁽¹⁾.

De graef van Gleichen wist dat ook, maer zag tevens dat de meeste kansen voor hem niet waren, weshalve hy, in den naem zyns schoonvaders en door dezen bemagtigd, aen den hertog van Burgondië het voorstel kwam doen om in gesprek te treden, ten einde den twist door een vergelyk uit te maken. Philip stemde daer geerne in toe, zoo dat men, in den loop van October, te Florange by Diedenhoven⁽²⁾ onderhandelingen aenknoopte,

(1) Zie Bertholet, VII, bl. 384, vlgg. en Olivier de la Marche, Liv. 1^er, chap. 10.

(2) Hertog Philip was van Arlon naer Diedenboven getrokken, om daer het beleg van te ondernemen, en had zyn kamp gekozen in het bygelegen Florange.

[p. 615]

waerby ieder zyne eischen opperen en zyne regten staven zou. Zulks beproefden de beide vorsten, zoo wel met woorden als met langdradige schriften⁽¹⁾, doch zonder het eens te kunnen worden, ja elkander zelfs groffigheden zeggende, of verwyten doende die alleen tot het hernemen en voortzetten der vyandlykheden uit konden leiden.

Daer kwam het dan ook toe; doch om er haestiglyk een eind aen te krygen, want de winter naderde, brak Philip het beleg van Diedenhoven op, en gaf bevel aen den graef van Estampes om naer Luxemburg te trekken, terwyl hy zelf naer Yvoi wederkeerde, alwaer zyne gemalin aengekomen was of verwacht werd. Het Burgondisch leger sloeg zyne tenten op te Esch aen de Eltz, vier mylen in 't zuidwesten der hoofdstad. Van daer zond de graef van Estampes bespieders uit, met last van te onder-

(1) Zie de Mémoires van Olivier de la Marche, chap. 11; doch vooral Bertholet, die zegt dat hy de acten onder het oog heeft gehad, en twintig groote bladzyden met uittreksels heeft gevuld, namelyk van VII, bl. 392 tot 412. De oorkonde zelf staet in zyn achtste Deel, bl. xx-l der Preuves.

[p. 616]

zoeken of de plaets geene zwakke zyde vertoonde, langs waer men ze zou kunnen aenranden zonder al te veel manschap te moeten opofferen. Deze uitzendelingen, na hunnen last vervuld te hebben zonder dat zy erkend waren geworden, bragten tot berigt dat er een enkel punt was, waer de stadsmuer geenen walgang had (derhalve geene plaets voor schildwachten), en slechts beschermd werd door eenen toren van onder voorzien van eene sluippoort. Konde men daer den muer beklouteren, en slechts het winket van binnen open maken, zoo was er middel genoeg om toereikende manschap in te laten, en de stad te veroveren.

Het stuk werd gewaegd in den nacht van 21 tot 22 November. Dry honderd afgerigte en stoute krygslieden raekten gelukkiglyk de vestgracht over; tien hunner beklommen den muer, terwyl zes anderen, gewapend met tangen en breekyzers, de grendels en sloten der poort deden springen, zoo behendig, met zoo klein gedruisch, en vooral zoo spoediglyk, dat de Saksers nog sliepen toen zy reeds in 's vyands magt waren; want op een omzien krioelde het daer ter plaetse van Burgondiers, en de stad was gewonnen.

[p. 617]

Het burgslot alleen bleef, voor het oogenblik, nog bezet door den graef van Gleichen; maer dewyl er haest groot gebrek aen lyftocht was, ging het op zyne beurt over den 11 December 1443⁽¹⁾.

Zoo haest de plaets geruimd was, deed Philip ze in staet stellen om vrouw Elizabeth te ontvangen⁽²⁾, welke daer inderdaed na eenige dagen haer verblyf kwam vestigen, te samen met de hertogin van Burgondië. Aldaer verschenen weldra eene menigte van inlandsche edellieden, die tot dan zich ter zyde hadden gehouden, maer thans hunne hulde kwamen doen, gelyk mede nagenoeg alle de steden door plegtige gezantschappen hare trouw en gehoorzaemheid deden betuigen⁽³⁾.

Vrouw Elizabeth ontving al verder de gelukwenschen der naburige vorsten, inzonderheid der bisschoppen van Metz, Toul en Verdun. Ja meer, de

(1) Zie Bertholet, VII, bl. 412, vlgg. en Olivier de la Marche, chap. 12.

(2) Deze was, met den hertog, van Dijon gekomen, en volgde zyn leger, meestal in eenen draegstoel gezeten, want behalve dat zy op gevorderden ouderdom was, leed zy in dat oogenblik aen de jicht of het flerecyn.

(3) Zie Bertholet, VII, bl. 421, vlg.

[p. 618]

aertsbisschop en keurvorst van Trier, Jakob van Sirck, kwam insgelyks naer Luxemburg een vriendelyk bezoek afleggen aen Elizabeth en het hof van Burgondië, en meteen zyne bemiddeling aenbieden om den vrede tot stand te brengen tusschen hertog Philip en Willem van Saxen, welke laetste hem daer in 't geheim last voor gegeven had, duidelyk inziende dat zyne wapens te kort schoten tegen die van Burgondië⁽¹⁾.

Maer de vrede kon thans niet meer gegrond worden op de erkentenis van onzen vorst als Momboir van vrouw Elizabeth en haer plaetsvervanger of stadhouder in de regeering van Luxemburg: neen, voor aleer de kryg aengevangen werd, was het reeds tusschen hem en zyne moei besproken, dat deze alle hare regten aen Philip af zou staen om, mits eene behoorlyke jaerwedde, het overige harer dagen in de rust te gaen doorbrengen. Op deze grondslagen handelden dan ook de Burgondische afgeveerdigden met die van hertog Willem, en het slot was, dat Philip eene zekere som gelds uit zou keeren aen Willems gemalin, welke op

(1) Zie Bertholet, VII, bl. 424.

[p. 619]

hare beurt hem in het ongestoord bezit van Luxemburg laten zou⁽¹⁾. Het verdrag werd geteekend den 29 December 1443, en van Philips wege bekrachtigd dry maenden daerna⁽²⁾.

Daer bleef thans niet meer over dan dat Elizabeth zelf hare zaken eindigde, op den voet als afgesproken was. Dit deed zy in het begin van 1444: zy droeg plegtiglyk alle hare regten over aen haren neef van Burgondië, met enkel voorbehoud eener lyfrent van achtduizend gulden 's jaers en eene som van elfduizend aenstonds in klinkende penningen te betalen. Hiermede vertrok de vorstin naer Trier, alwaer zy sedert haer verblyf hield en nog ruim zeven jaren in volle rust doorbragt. Zy stierf den 3 Augusty 1451⁽³⁾.

De hertog, van zynen kant, alvorens hy Luxemburg verliet, had, by brieven van 14 January 1444, aen de inwoonders hun wangedrag vergeven, en ze hersteld in alle de regten en vryheden welke zy

(1) Zie den ganschen inhoud der onderhandelingen by Bertholet, VII, bl. 426-434, en den tekst van het verdrag in zyn achtste Deel, bl. 1 der Preuves.

(2) Zie het bewys by Bertholet, VIII, bl. lx.

(3) Zie Bertholet, VII, bl. 441.

[p. 620]

vóór den kryg genoten⁽¹⁾: geen wonder derhalve dat, na de dood van vrouw Elizabeth, hy zonder eenige tegenspraek tot haren erfgenaem en tot hertog van Luxemburg⁽²⁾ erkend werd. Deze erkentenis geschiedde in eene vergadering, gehouden den 25 October 1451 door 's lands Prelaten⁽³⁾, edelen en steden, die plegtiglyk beloofden den hertog te zullen gehoorzamen en getrouw wezen als aen hunnen geregten heer, verzoekende tevens dat hy den adel en de burgeryen zou willen handhaven in het genot hunner vryheden en privilegiën⁽⁴⁾. Dit verzoek, als men raden kan, werd gereedelyk toegestemd, zoodat van wederzyde alles volstrekt naer wensch ging⁽⁵⁾.

Maer, noch de afstand van vrouw Elizabeth,

(1) Zie de oorkonden by Bertholet, VIII, bl. lxj-lxvij.

(2) Philip had, zoo lang Elizabeth leefde, geenen anderen titel willen aennemen dan dien van Momboir en landvoogd van Luxemburg.

(3) De abten aldaer aenwezig waren die van Epternach, van Munster, van Orval en van St. Hubert.

(4) De oorkonde staet by Bertholet, VIII, bl. lxxj, vlgg.

(5) Zie de byzonderheden by Bertholet, VII, bl. 450-55.

[p. 621]

noch de verklaringen der Staten van Luxemburg konden den hertog van Burgondië tot iets anders maken dan hetgeen zyne moei zelf geweest was, te weten eenvoudig pandhouderes, geene eigenares des lands. Neen, het bloote eigendom behoorde steeds aen het koninklyk huis van Bohemen, thans in 't byzonder aen den jongen Ladislaus, wiens regten immer voorbehouden en erkend geweest waren in alle vorige verdragen of akkoorden⁽¹⁾.

Deze vorst had dan ook zoo haest de dood van vrouw Elizabeth niet vernomen, of hy schreef aen de Staten van Luxemburg, hen vermanende om zyne heerlykheid te erkennen, en eed van getrouwigheid te doen in de handen van twee Boheemsche edellieden, welke hy te dien einde naer deze landen afgeveerdigd had⁽²⁾. Indien hy aen die heeren den losprys van het hertogdom hadde meêgegeven, zoo ware zyn schryven wel eenigzins voorbarig, maer ten minste geen kinderwerk ge-

(1) Die regten waren made voorbehouden in de pas gemelde Staten-vergadering van 25 October 1451.

(2) Zie Bertholet, VII, bl. 457. Ladislaus brieven, uit Weenen gedagteekend den 14 December 1452, staen in het achtste Deel, bl. lxxvj.

[p. 622]

weest. Doch wat zou de jongeling domeinen ingelost hebben, hy die nog minderjarig zynde in beide zyne koningryken onder voogdy stond, en er zeer slecht gediend werd⁽¹⁾? Ook waren de Luxemburgsche edellieden niet weinig verlegen met 's konings eischen. Sommigen echter, die nimmer in hun hart Burgondischgezind waren geweest, gebruik makende van Philips beslommeringen in Vlaenderen, alwaer hy juist op dat oogenblik met de Gentenaers hevig aen 't worstelen was, gingen hunnen eed doen aen Ladislaus, en beproefden ja het land onder zyne gehoorzaemheid te brengen. Doch weldra kwam er een Burgondisch leger beletsel stellen aen den afval⁽²⁾, en alles stond geschapen om tot eenen burgerkryg over te gaen, toen de Triersche kerkvoogd nogmaels tusschen beide trad, om het land voor grootere onheilen te verhoeden. Hy deed zoo veel, dat er den 8 September 1453 een bestand gesloten werd⁽³⁾, gedurende

(1) Bohemen en Hongaryë waren de speelbal van eer- en hebzuchtige Grooten.

(2) Zie de Mémoires van Olivier de la Marche, Liv. 1^er, chap. 27.

(3) Zie de oorkonde by Bertholet, VIII, bl. lxxviij.

[p. 623]

hetwelk hy op nieuw allen yver aenwendde ten einde de belanghebbende partyen over te halen om haren twist te onderwerpen aen den Paltzgraef, en diens uitspraek van wederzyde na te komen⁽¹⁾. Beide stemden toe, en het Compromissum werd geteekend den 14 Mei 1455⁽²⁾. Er werden zelfs zaekgelastigden aengesteld om ieders regten uit een te zetten en voor te staen; maer, gelyk het gaet met zulke dingen, daer werd zoo veel tyd verloren in voorbereidsels en nutteloosheden, dat er volstrekt niets verrigt was, toen koning Ladislaus den 23 November 1457 te sterven kwam, in den ouderdom van achttien jaren⁽³⁾.

Alles bleef dus hangen, of liever alles werd omvergeworpen; want Ladislaus had zoo haest zynen geest niet gegeven, of zyn zwager, hertog Willem van Saxen, stak weêr de horens op, zynde diens gemalin thans de naeste erfgenaem van haer stamhuis geworden. Willem wachtte zich echter wel van andermael met zyn Burgondischen mededin-

(1) Zie Bertholet, VII, bl. 459, vlgg.

(2) Zie de oorkonde by Bertholet, VIII, bl. Ixxxij.

(3) Hy was geboren den 22 February 1440.

[p. 624]

ger in het worstelperk te treden; maer hy deed veel erger: namelyk hy verkocht, voor vyftig duizend gouden kroonen, het hertogdom van Luxemburg, met het graefschap van Chini en dat van La Roche, aen koning Karel VII van Frankryk⁽¹⁾, die moedwillig of onbedacht genoeg was om dien koop toe te slaen, en ja aenstonds een vyfde van den overeengekomen prys te betalen⁽²⁾.

Alles was afgedaen den 23 Juny 1459, zonder dat Philip van Burgondië ergens in gekend of beroepen was geworden. Hy, van zynen kant, vergaderde kort daerna de Staten van Luxemburg te Yvoi, en had geene moeite om zyne pandhouderlyke regten te doen op nieuw erkennen, zoo verre zelfs dat de dry standen hem nog eens in zyne

(1) Wylen Ladislaus had eene dochter van koning Karel VII ten huwelyk gevraegd en gekregen, tot groot misnoegen van hertog Philip. Maer eer zyne afgeveerdigden met de verloofde vorstin uit Frankryk vertrokken waren, ontvingen zy de tyding van huns meesters dood. Zie de Chroniques van Matthieu de Coussy, chap. 125, in de groote uitgave van Buchon, bl. 209.

(2) Zie Bertholet, VII, bl. 470, vlgg. en de onderscheidene oorkonden dien koop betreffende, in zyn achtste Deel, bl. lxxxvij-xcix.

[p. 625]

hoedanigheid hulde en trouw zwoeren, en dat Philip op hun verzoek andermael alle de vrydommen en privilegiën der onderdanen bevestigde⁽¹⁾. Hierdoor verydelde hy eenigerwyze den dwazen en onwettigen koop, die overigens aldra geheel in duigen viel door de dood van koning Karel VII, overleden den 22 July 1461⁽²⁾.

Willem van Saxen en diens gemalin zonden, 't is waer, tot Karels opvolger Lodewyk XI, om de aftelling van hetgeen er op den koopprys nog te betalen bleef⁽³⁾; maer de nieuwe koning, die met zyn' oom van Burgondië⁽⁴⁾ in geenen twist zocht te komen, verwees de Saksische gezanten naer den hertog, zeggende dat zy over het eigendom van Luxemburg zich met hem te verstaen hadden, maer dat hy overal buiten wilde blyven⁽⁵⁾.

Daer schoot dan aen de edele echtelieden, om aen geld te geraken, niets anders over dan zich te

(1) Zie de oorkonden by Bertholet, VIII, bl. cj-cvj.

(2) Zie Bertholet, VII, bl. 477-79.

(3) Toen Karel VII stierf, waren er slechts tien op de vyftig duizend kroonen geteld geworden.

(4) Philip was getrouwd geweest met eene zuster van Karel VII.

(5) Zie Bertholet, VII, bl. 479.

[p. 626]

wenden tot den Burgondiër, die in staet was hunnen wensch te voldoen, terwyl zy niet in staet waren hem ergens toe te dwingen. Zy deden dan water in hunnen wyn, en zonden andermael gevolmagtigden tot onzen hertog, met last van hem het volle domein van Luxemburg en zyne annexen aen te bieden⁽¹⁾ voor het overige der som waer het koning Karel VII onlangs voor aenveerd had. Op dezen voet waren alle moeijelykheden haest weggeruimd. De koop werd te Brussel gesloten den 3 September 1462⁽²⁾, door hertog Willem bekrachtigd den 4 October naestvolgende⁽³⁾, en het bevel gegeven aen die van Luxemburg dat zy voortaen Philip te erkennen hadden voor hunnen alleen wettigen heer, zullende zy, onmiddelyk na hem hulde en trouw te hebben gezworen, ontslagen zyn van alle andere eeden en verpligtingen⁽⁴⁾.

Eindelyk verklaerde koning Lodewyk XI, by

(1) Zie den tekst der Procuratie, aen de afgeveerdigden gegeven, by Bertholet, onder de Preuves van zyn achtste Deel, bl. cvj.

(2) Zie den act van verkooping aldaer, bl. cxij.

(3) Zie de oorkonde aldaer, bl. cxxj.

(4) Zie de oorkonde aldaer, bl. cxxij.

[p. 627]

brieven van den 25 November⁽¹⁾, dat hy afzag van alle regten welke uit den vorigen koop hem konden toekomen: zoodat, vóór het einde des jaers, Philip in het ongestoord bezit van het hertogdom trad, en Luxemburg voortaen deel maekte van de zeventien provinciën der Burgondische Nederlanden, gelyk zy naderhand genoemd werden.

einde van het zevende deel.

(1) Zie er den tekst van by Bertholet, VIII, bl. cxxiij.

[p. t.o. 627]