Vaderlandsche historie. Deel 6

[p. 540]

Veertiende hoofdstuk.

vervolg. - oorsprong der oneenigheden tusschen jan en jakoba. - de hertog verpandt jakobas landen aen jan van beijeren. - jakoba verlaet het hof van brabant. - de staten nemen party voor haer. - en stellen 's hertogs broeder aen tot ruwaerd. - onlusten te brussel. - des hertogs verzoening met het land.

1419-1421.

Zoo haest de vrede in Holland gemaekt was, kwamen Jan en Jakoba terug naer Brabant, om daer hun gewoon verblyf te houden, doch smaekten er, mag men zeggen, geenen oogenblik van opregt geluk meer. Die beide echtelingen, gansch verschillig, ja strydig van aert, waren voor elkander niet geboren. Jakoba was levendig van geest, vast in hare besluiten, en kloekmoedig als een man: haer gemael in tegendeel, zoo zwak van lichaem als van verstand⁽¹⁾, was in alles

(1) Die zwakheid blykt zelfs uit de portretten welke van dezen vorst nog bestaen.

[p. 541]

even vuig⁽¹⁾, geheel overgegeven aen de jagt en andere vermakelykheden, maer latende des lands regeering afgaen op lieden van weinig aenzien en van nog mindere trouw, doch welke den vorst wisten te believen en in te volgen⁽²⁾. Die zwakheid van karakter had reeds veel kwaeds gesticht, en onlusten verwekt in de steden, vooral te Brussel dat met den hertog volkomen overhoop lag, omdat hy zyne onweerdige ambtenaren, zyne valsche vrienden niet wilde verwyderen. Zulks was dan ook de eerste oorzaek der oneenigheden welke tusschen hem en zyne echtgenoot ontstonden, en die nog dat zelfde jaer uitbraken, toen hertog Jan, op den raed van eenigen zyner vertrouwelingen, den hofstaet van Jakoba plotseling veranderde, alle de edel- en jonkvrouwen, welke haer van

(1) Hadde Jakoba het beleg van Dort moeten bestieren, zy zou er zich veel beter van gekweten hebben dan hertog Jan. Zulks kan men opmaken uit de omstandigheden van het feit, door De Dynter en anderen bygebragt.

(2) Zie de getuigenis van George Chastellain, in zyne Chronique du Duc Philippe, uitgegeven door Buchon, chap. 55.

[p. 542]

jongs af omringd hadden, wegzendende, en die vervangende door brabantsche gezellinnen, dochters of verwanten van zyne vleijers⁽¹⁾. Deze hatelyke verordening werd te Vilvoorden⁽²⁾ in 't openbaer afgelezen. Maer Jakoba had er zoo haest geene kennis van, of zy ylde haren echtgenoot achter na, die haestig naer Tervueren was vertrokken⁽³⁾, en ging hem daer reden vragen van zyn eigendunkelyk gedrag, met de tranen in de oogen zich beklagende dat zy, die hem zoo veel schoone landen en domeinen ten huwelyk had gebragt, thans beroofd werd van het gezelschap diergenen met wie zy opgevoed en groot geworden was⁽⁴⁾.

Doch dit alles hielp niet, en de verordening werd styfhoofdig uitgevoerd.

Kort daerna geschiedde er nog iets ergers. Jan

(1) Zie De Dynter, bl. 383.

(2) Hertog Jan op Brussel gebeten zynde, wilde daer zyn verblyf niet nemen, zoo lang de inwoonders zynen Amman, Willem van Assche, weigeren zouden te erkennen. Zie De Dynter, bl. 377.

(3) De hertogen van Brabant hadden een Slot te Vilvoorden en een ander te Tervueren.

(4) Zie De Dynter, bl. 384.

[p. 543]

van Beijeren ware nimmer zoo ver gekomen als wy hiervoren gezien hebben, zonder de yverige medehulp der kabiljauwsche party: terwyl daerentegen zyne nicht Jakoba al haren steun gevonden had in de hoeksgezinden. Beide waren thans verzoend door het akkoord van Workum, doch ieder behield zyne aenhangers; en dewyl, volgens dat akkoord zelf, de stedelyke overheden en de vorstelyke ambtenaren gezamentlyk door de twee Jannen moesten aengesteld worden⁽¹⁾, kon het niet missen of de Kabiljauwschen moesten hier, de Hoekschen daer te klagen hebben dat de tegenparty bevoordeeld wierd, waeruit dan ook noodwendig wryving, nyd, tweespalt, ja burgerkryg ontstaen moesten: en daer kwam het inderdaed toe, nog dat zelfde jaer⁽²⁾.

Jan van Beijeren zag dan aldra dat het op den voet, hem door het verdrag van 13 February voorgeschreven, niet voortgaen kon: ook besloot hy daer verandering aen toe te brengen, en zulks kostte hem geene groote moeite, want de hertog

(1) Zie boven, bl. 537, art. 5 van het verdrag.

(2) Zie de byzonderheden by Wagenaar, bl. 436-44.

[p. 544]

van Brabant, die zyn eigen land niet wist te regeeren, voelde weinig trek om zich daerby nog met Holland en Zeeland te bemoeijen. Kort, de beide vorsten spraken malkander te Sint-Maertensdyk⁽¹⁾, naby Zierikzee, en maekten daer, den 21 April 1420, een nieuw akkoord, waerby de brabantsche vorst Holland, Zeeland en Friesland, met alle toebehoorten en inkomsten, aen Jan van Beijeren verzet of verpandt, tegen eene somme van 84,400 Nobelen⁽²⁾ en 90,000 fransche kroonen⁽³⁾, in twee termynen te betalen: en zulks voor den tyd van twaelf jaren, na verloop van welke Jan en Jakoba, of hunne erven, de verpande domeinen weêr zullen mogen inlossen, mits teruggave van het geld daervoor ontvangen. Van zynen kant ziet de Beijersman af van alle bewind of mede-regeering in Henegau, en belooft binnen de hem verzette landen geene munt te zullen

(1) Namelyk in een burgslot toebehoorende aen Floris van Borselen, een Zeeuwsch edelman.

(2) Van dezelfde waerde als die by den zoen van het jaer te voren bedongen was, zegt de oorkonde.

(3) Van zeven en zestig in het mark, voegt er de tekst by.

[p. 545]

slaen⁽¹⁾, ten zy met toestemming zyner neven van Brabant, in welk laetste geval hy bun jaerlyks dry duizend nobelen, by wyze van vergoeding, uitkeeren zal⁽²⁾.

Dit alles gebeurde buiten de weet van vrouw Jakoba, handelende hertog Jan als voogd zyner gemalin. Maer in een tweeden brief van den volgenden dag neemt hy op zich haer in de verpanding te doen toestemmen vóór den 25 July van het loopende jaer, op verbeurte van 26,000 kroonen, indien er tegen gemelden tyd Jakobas zegel niet aenhing⁽³⁾. Meteen rigtte hy brieven tot de prelaten, edelen, ridders, steden en onderzaten van Holland, Zeeland en Friesland, hun kennis gevende van de gedane verpanding, met verzoek en bevel van Jan van Beijeren te ontvangen, hem hulde en eed te doen, ende in allen stucken ghe-

(1) Versta dat Jan en Jakoba zullen voortgaen te munten in Holland en Zeeland.

(2) Zie den geheelen tekst van het verdrag, waer wy slechts de hoofdzakelyke bepalingen van meêdeelen, by Mieris, IV, bl. 545-47. Zie mede De Dynter, bl. 388.

(3) Zie de oorkonde by Mieris, bl. 547.

[p. 546]

hoersaem, bystandig ende gehulpich te syn, gelyk zy tot dan toe hunnen geregten heer waren geweest⁽¹⁾.

De lezer kan beseffen hoe Jakoba te pas werd, wanneer zy vernam dat hertog Jan aldus de dry vierden harer erflanden op eigen gezag vervreemd had, en nu nog haer zegel eischte om zynen moedwil te bekrachtigen. Doch verre van zyn ongelyk in te zien, en bedacht te wezen om het op eene of andere wyze te herstellen, liet hy nog zynen hofmeester, Everhart T'Serclaes⁽²⁾ nieuwe verordeningen maken, waerby de spyzen, welke men op de tafel der hertogin dienen mogt, dusdanig bepaeld en afgemeten werden, dat zy kwalyk haren nooddruft kreeg en, behalve de jonkvrouwen die haer toegestaen waren, niemand anders meer noodigen kon om met haer het noenmael of zelfs het ontbyt te nemen⁽³⁾.

Waerlyk dit ging te ver, en Jakoba kon het langer niet uitstaen. Hare moeder zelf, Margareet

(1) De oorkonde staet by Mieris, bl. 548.

(2) De eigen zoon van den overwinnaer der Vlamingen. Zie ons vierde Deel, bl. 555.

(3) Zie De Dynter, bl. 389.

[p. 547]

van Burgondië, na vergeefsche moeite te hebben aengewend om den hertog zyn besluit te doen intrekken, verliet met gramschap het paleis van Coudenberg⁽¹⁾, en des anderdags vertrok zy met hare dochter naer Kanoot⁽²⁾, om daer voortaen te samen haer verblyf te houden⁽³⁾.

Ieder zal gereedelyk erkennen dat, tot dus verre, het gedrag van hertog Jan ten aenzien zyner echtgenoot hoogstberispelyk was. Zoo dachten er ook de landzaten over, de edelen even als de burgerlieden, die allen de hertogin beklaegden, haer opentlyk voorspraken, en thans vooral na haer vertrek hun groot misnoegen toonden. De hertog deswege niet weinig bekommerd, riep tegen Mei 's lands Staten byeen, om de schynbare reden van hunne toestemming te vragen in zekere bede, doch vermoedelyk om zich te regtveerdigen voor

(1) Zie ons vierde Deel, bl. 608, aent. 1 - Hertog Jan, na lang pruilen, was den 17 February 1420, terug in de stad gekomen. Zie de Hist. de Brux. van Henne en Wauters, I, bl. 198.

(2) De stad Kanoot behoorde van regtswege tot het douarie der gravin weduwe van Henegau.

(3) Zie De Dynter, loc. cit.

[p. 548]

het land en de herten te herwinnen. Hoe 't zy, daer verschenen te Brussel eenige baronnen en afgezanten van burgeryen; doch verre het grootste deel trokken naer Leuven⁽¹⁾, werwaerts de edelen en steden van Brabant samengeroepen waren, om over de algemeene belangen raed te plegen. Deze vergadering liet, by brieven van 19 Mei, aen den hertog weten dat het land geene hulpgelden meer opbrengen zou, zoo lang hy een merkelyk deel zyner domeinen, mannen en inkomsten in vreemde handen liet, en niet beter zyne eer, de eer zyns volks, en 's lands welvaren behertigde⁽²⁾.

Dit vertoog bleef onbeantwoord, maer nu ging de vergadering verder. Namelyk den 15^den Augusty deed zy te Leuven een besluit afkondigen, waerby Jans onweerdige raedslieden, ten getalle van zes⁽³⁾, buiten de palen van Brabant verbannen werden, tot dat Holland, Zeeland en Friesland weêrgekeerd zouden zyn in de handen des hertogs en van diens gemalin⁽⁴⁾.

(1) De Dynter, bl. 392, noemt eenige edellieden die te Leuven vergaderden, doch op verre na niet allen.

(2) Zie De Dynter, bl. 391.

(3) Zie die opgenoemd by De Dynter, bl. 395.

(4) Zie De Dynter, loc. cit. alwaer hy al de edelen en steden noemt, welke het genomen besluit onderteekenden.

[p. 549]

Het zou, op eenen afstand van meer dan vier eeuwen, moeijelyk te beoordeelen zyn of de Staten van Leuven⁽¹⁾ hier volkomen in hun regt bleven; maer zeker is het dat uit de omstandigheden, welke de aenkomst van Jan IV voorafgegaen waren en vergezeld hadden⁽²⁾, de Staten van dien tyd een buitengewoon gezag ontleenden, behalve dat de hertog, door het verpanden der gemelde domeinen, zyne Blyde Inkomst eenigerwyze had geschonden⁽³⁾, en dus buiten zyn eigen regt gegaen was. Evenwel de vorst dierf de ballingen in zynen dienst niet houden, maer zond ze weg en koos andere raeds-

(1) Eene ware Statenvergadering was het ongetwyfeld, als samengesteld uit de dry elementen welke er toe behoorden. Men zie slechts in de oorkonde van 28 November 1420, voorkomende onder de Plakkaerten van Brabant, I, bl. 557, welke persoonen dat stuk onderteekend hebben.

(2) Zie die omstandigheden vermeld in ons vyfde Deel, bl. 622, vlgg.

(3) Zie die in de Plakkaerten van Brab. I, bl. 140, en bepaeldelyk artikel 3. Zie daer mede het dusgenaemde caput V, bl. 144-45.

[p. 550]

lieden, die misschien beter in hun zelven⁽¹⁾ maer toch de Staten niet aengenamer waren⁽²⁾, en onder welke zich bevond de voornaemste stokebrand van het kwaed dat er gedaen was, Everhart T'Serclaes, uit wiens benoeming alleen duidelyk genoeg bleek dat Jan het stuk niet goed meende. Hiervan overtuigd, hadden reeds de Staten brieven van vriendschap en aenmoediging geschreven aen vrouw Jakoba en dier moeder te Kanoot, en meteen boden gezonden tot 's hertogs broeder Philip van Sint Pol⁽³⁾, welken zy verzochten naer Brabant te komen⁽⁴⁾, voornemens zynde hem 's lands regeering op te dragen⁽⁵⁾.

(1) Dynter noemt ze, bl. 398, en zegt dat de keus gedaen werd den 11 September.

(2) Waerschynlyk had Jan gekozen uit de persoonen die op zyn bevel naer Brussel gekomen waren, en 't met hem hielden. Wy vinden onder zyne nieuwe raedslieden slechts éénen, den abt van Afflighem, die in de Leuvensche vergadering zetelde.

(3) Zie ons vyfde Deel, bl. 630, aenteek. 2.

(4) De graef van Sint Pol was toen in franschen dienst, wel gezien van koning Karel. Zie De Dynter, bl. 399.

(5) Zie De Dynter, loc. cit.

[p. 551]

Van dat opzet onderrigt, deed Jan alles wat hy kon om zyns broeders overkomst te beletten⁽¹⁾. Doch te vergeefs: in de eerste dagen van September was de graef van Sint Pol te Brussel, eerlang gevolgd door afgeveerdigden van koning Karel alsmede van den hertog van Burgondië, die last hadden om eene verzoening te bewerken tusschen Jan en Jakoba. Na een kort bezoek by den vorst in de hofstad, begaf zich Philip met de fransche gezanten naer Leuven, waer de Staten nog vereenigd waren, en waer men een paer dagen later Jakoba zelf met hare moeder verschynen zag. Daer werd beslist dat er op 29 September in het slot van Vilvoorden een landdag zou gehouden worden, waer de beide vorstinnen, met Philip van Sint Pol en de fransche gezanten, benevens de Staten van Brabant raed zouden slaen ten einde den inwendigen vrede te herstellen, enz. Hertog Jan beloofde van zynen kant de vergadering te zullen bywoonen; doch wanneer het er op aenkwam, speelde hy den zieke, en den 30 September verdween hy heimelyk uit Brussel, nemende zynen weg naer de Kempen, al-

(1) Zie De Dynter, op dezelfde bl. 399.

[p. 552]

waer hy de volgende dagen van het een kasteel tot het ander rondzwierf, om ten laetste te Maestricht aen te landen en daer zyn verblyf te nemen⁽¹⁾.

Men ziet, des hertogs geweten was niet zuiver genoeg, om zich op den Vilvoordschen landdag onbeschroomd te laten uitvorschen; doch zyne vlugt zelf versterkte juist de reden waerom de Staten zich vereenigd en den graef van Sint Pol herwaerts geroepen hadden. Ook aerzelden zy thans niet meer om des hertogs broeder tot Ruwaerd van Brabant aen te stellen, hem last gevende ‘het land te beschutten ende te beschermen, de heerlykheden, regten ende palen des zelven lands te behoeden ende te verwaren, alle ambachten, officieren ende dienaren te stellen ende te vermaken, t'allen steden ende plaetsen 't regt ende Schepenen te stellen ten behoorlyken tyde (alsoo het ghewoonelyk is) met de Heeren van synen Rade, die by syn-Ghenadighe gheset sullen worden by der ordonnantiën der dryer Staten 's lands van Brabant voorzeid, een yeghelycke regt ende von-

(1) De Dynter, bl. 400, zegt dat zulks weêr het werk was van Jans hofmeester Everhart T'Serclaes, en beschryft voorts de geheele reis des hertogs.

[p. 553]

nisse te doen ghescien, die renten, forfeiten, breuken ende vervallen van synent weghe te doen ontfanghen, den staet onser liever ghenadigher Vrouwen van Brabant ende den synen daermede te houdene,... ende te doen dat een ghetrouwe Ruwaert schuldig is te doen, tote dier tydt toe, ende niet langher, dat het onsen voorseiden lieven ende ghenadighen Heere den hertog van Brabant ghelieven sal met onser liever ghenadigher Vrouwen der hertoginne in princelyke eer ende staet te levene als hem betaempt, ende selve aen te nemen het regiment van syne landen by rade ende overdragen der drye Staten syns lands voorzeid, ende den selven synen lande te doen dat hy schuldig is te doene, ende alsoo daer toe behoort,’ enz.⁽¹⁾.

Na dit gewigtig besluit te Vilvoorden te hebben genomen⁽²⁾, vertrokken de Staten met vrouw Ja-

(1) De oorkonde staet, gebrekkelyk genoeg 't is waer, als al de stukken van ouderen dag, in de Plakkaerten van Brabant, I, bl. 557-59.

(2) Den 1^sten October 1420, zegt Dynter, bl. 401. Maer de ordonnantie der Staten draegt het datum van 28 November, op welken dag zy waerschynlyk gezegeld en afgekondigd is geworden. Zie overigens Dynter, bl. 404.

[p. 554]

koba naer Brussel, alwaer zy den 3^den October een ander besluit namen, te weten van, zonder toeven, Jan van Beijeren den oorlog aen te doen, om hem al de landen, die door den hertog buiten de weet zyner gemalin verzet waren, uit de handen te halen, te beginnen met Geertruidenberg en Heusden, welke Jakobas oom bemagtigd had⁽¹⁾, ofschoon zy niet eens tot de verpande domeinen behoorden⁽²⁾. De krygstogt⁽³⁾ ving weldra aen, en vóór het einde der maend waren de beide plaetsen aen de Brabanders ingeruimd; doch het gevorderde jaergetyde liet niet toe veel meer uit te werken, wes-

(1) Jan van Beijeren had die beide steden bezet, voornemens zynde verder in Brabant te dringen, toen dit onnoodig werd door het akkoord van 21 April 1420. Zie boven, bl. 544.

(2) Geertruidenberg en Heusden behoorden tot het hertogdom van Brabant, deel makende van het kwartier van den Bosch. Zie ons vyfde Deel, bl. 113.

(3) Hy is omstandig beschreven by De Dynter, bl. 402, vlg. Het feit wordt mede verhaeld door Wagenaar, bl. 446, doch min nauwkeurig en op zyne plaets niet.

[p. 555]

halve de Ruwaerd met Jan van Beijeren een bestand sloot⁽¹⁾.

Zoo haest de graef van Sint Pol weder te Brussel was⁽²⁾, voorziende dat hy met veel en groote moeijelykheden te kampen zou hebben, hield hy raed met de Staten over de middelen om eene verzoening te bewerken tusschen den hertog en diens landen. Een aental prelaten en edellieden werden afgeveerdigd naer Maestricht, alwaer Jan hen vriendelyk genoeg ontving, maer ze overigens in den draei hield, voorstellen doende van nadere onderhandelingen, nu in de eene dan in de andere stad aen te vangen, doch waer niets uit voortkwam. De vorst, als men raden kan, had vrienden en aenhangers behouden, en legde er heimelyk op toe om met dier hulp, alsook met de hulp van gehuerde Duitschers weêr boven te komen, hetgeen

(1) De Dynter spreekt daer niet van, maer Wagenaar zegt het volgens een gelyktydigen schryver, en 't moet zoo geweest zyn.

(2) Jakoba en hare moeder vertrokken uit Brussel en keerden weêr naer Henegau, den 17 December. Zie de Particularités sur Jacqueline de Bavière, uitgegeven door de société des Bibliophiles de Mons, bl. 45.

[p. 556]

hem misschien zou gelukt zyn, hadde hy de Brusselsche burgery meê gehad. Hy beproefde wel, in het begin van 1421, een halven aenslag op de hofstad, en raekte daer binnen, doch weldra keerde de kans; want hy kreeg de menigte tegen, die de overhand nemende sommigen zyner voorstanders in de gevangenis sleepte, anderen ter dood deed veroordeelen en onthalzen⁽¹⁾.

Hertog Jan moest onderdoen, wilde hy grootere onheilen vermyden. Zyn broeder had den 11 February 1421 een uitgebreid Privilegie verleend aen de ambachten van Brussel, verdeeld in negen Natiën⁽²⁾, die voortaen⁽³⁾ voet en deel kregen in het stedelyk bestier⁽⁴⁾, omdat zy den Ruwaerd zoo ge-

(1) Zie de byzonderheden by De Dynter, bl. 403-422.

(2) Deze verdeeling schynt tot dit jaer op te klimmen. De ambachten der stad, meer dan vyftig, naderhand vyf en veertig in getal, vereenigden zich tot negen groepen of dusgenaemde Natiën. Zie Henne en Wauters, Hist, de Brux. I, bl. 51 en 209. Zie mede De Dynter, bl. 114, en ons vyfde Deel, bl. 428, aenteek. 1.

(3) Tot dan toe waren zy van de bedieningen uitgesloten. Zie ons vyfde Deel, bl. 439 en bl. 440, alsmede de aenteek. 2, aldaer.

(4) Van dan af moesten er jaerlyks, daegs na Sint Jan, zeven schepenen, een burgemeester en twee rentmeesters aengesteld worden uit de Geslachten (zie ons vyfde Deel, bl. 424-25), alsmede zes raedslieden, een burgemeester en twee rentmeesters uit de negen Natiën. Het stedelyk bestier was dus samengesteld, sedert 1421, uit negentien persoonen. Zie Dynter, bl. 414.

[p. 557]

trouw hadden bygestaen tegen den moedwil der Patriciërs⁽¹⁾, welke uit eigen-baetzucht des hertogs party gekozen en de stad zoo goed als verraden hadden⁽²⁾. Deze nieuwe voorregten bevestigde Jan, en verzoende zich weldra met de Staten, alsook met den graef van Sint Pol, die den 1^sten Mei het bewind vrywillig neêrlegde⁽³⁾, terwyl de hertog alles wat gedurende Philips ruwaertschap verrigt of ingevoerd was, goed keurde en beloofde voor geldend te zullen houden, met besprek zelfs

(1) Zie ons vyfde Deel, bl. 424.

(2) Zie den zakelyken inhoud van dit Privilegie opgegeven in den Luyster van Brabant, tweede Deel, bl. 21, vlgg. en den tekst van het Charter, aldaer, bl. 23-31.

(3) Het datum blykt uit het dusgenaemd Nieuw Regiment, door hertog Jan aen zyne onderdanen vergund den 12 Mei 1422, en voorkomende in de Plak. van Brabant, IV, bl. 379, vlgg. Zie daer inzonderheid artikel XXV.

[p. 558]

dat, indien hy of iemand zyner nakomelingen de regten, privilegiën of vrydommen der onderdanen verkortte of liet verkorten, deze ontslagen zouden zyn van hunnen eed, hem den anders verschuldigden dienst mogen weigeren, en eenen nieuwen Ruwaerd aenstellen, wien allen zouden moeten gehoorzamen⁽¹⁾.

(1) Zie de oorkonde in den Luyster van Brab. II, bl. 32, of in de Plak. van Brab. I, bl. 559, vlgg. De Dynter, bl. 416-18, geeft eene latynsche vertaling van den hoofdzakelyken inhoud.