Vaderlandsche historie. Deel 6

[p. 396]

Tiende hoofdstuk.

henegau onder het huis van beijeren. - willem volgt zyne moeder op in henegau. - wordt krankzinnig. - zyn broeder albrecht bestiert de landen als ruwaerd en verbeider. - tegenwerking der kabiljauwschen. - opstand, beleg en onderwerping van delft. - straf der multelingen. - kryg met den heer van enghien. - albrecht wordt beleend met de graefschappen. - zyn echt en zyne kinderen.

1356-1377.

Willem van Beijeren, de V^de van zynen naem in Holland, erfde thans ook, zonder tegenspraek, het graefschap van Henegau⁽¹⁾ met wat daer toe behoorde. Hy was, by het afsterven zyner moeder, in vollen kryg met de Stichtenaers die, sedert het eindigen van het bestand, vroeger door hem met bisschop Jan van Arkel gesloten⁽²⁾, meer dan eens op hollandschen bodem gestroopt hadden, gebruik makende van 's graven twisten met Mar-

(1) In Henegau was Willem de III^de van dien naem.

(2) Zie boven, bl. 373.

[p. 397]

gareet⁽¹⁾. Maer zoo haest Willem de handen ruim had gekregen, werd hy bedacht om het den kerkvoogd betaeld te zetten, en bragt hem, in den loop van 1356, dusdanig in 't nauw, dat deze zelf naer vrede haekte, ja den graef mag men zeggen, te voet viel⁽²⁾.

Het gevolg was dat, korte dagen na Margareets dood, namelyk den 30 Juny 1356, de peis tusschen de beide vorsten getroffen werd op voorwaerden welke wy hier onderdrukken mogen, als voor onze geschiedenis zonder belang zynde⁽³⁾.

Eerst in den aenvang des volgenden jaers kwam Willem bezit nemen van zyn henegauwsch erfdeel. Den 26 February 1357⁽⁴⁾ deed hy zynen plegtigen intrede te Bergen, alwaer adel en burgery hem met den meesten geestdrift ontvingen en getrouwheid zwoeren, nadat de graef van zynen kant den gewoonen eed had afgelegd. Om te toonen hoe wel

(1) Zie Wagenaar, III, bl. 284, vlgg.

(2) Zie daer, bl. 286.

(3) Zie den tekst van het vredeverdrag by Mieris, III, bl. 1, vlgg.

(4) Zie Delewarde, IV, bl. 189, en De Boussu, Hist. de Mons, bl. 107.

[p. 398]

hy 't met zyne nieuwe onderdanen, inzonderheid met 's lands hoofdstad meende, vergunde hy, by brieven van den 28^sten der zelfde maend, aen de inwoonders van Bergen onderscheidene privilegiën⁽¹⁾, gelyk hy mede in July deed aen de ingezetenen van Ath⁽²⁾, en ongetwyfeld ook aen andere steden.

Dat eigen jaer werd Willem gekozen om, in den hevigen twist, die tusschen graef Lodewyk van Vlaenderen en de hertogen van Brabant⁽³⁾ ontstaen was, als scheidsman op te treden, gelyk wy elders verhaeld hebben⁽⁴⁾. Hier verdiende hy echter minderen lof dan in zyne betrekkingen met de henegauwsche steden; want de vrede van 4 Juny 1357, door hem bemiddeld en hertog Wencelyn als 't ware opgedrongen⁽⁵⁾, draegt zoo veel teekens van partydigheid, dat er de gelyktydige Annalisten zelf schand van spreken⁽⁶⁾.

(1) De oorkonden staen in den Appendix op Vinchant, bl. 99-106.

(2) Zie het bewys by Vinchant, III, bl. 255.

(3) Versta Wencelyn en Joanna.

(4) Zie ons vyfde Deel, bl. 560.

(5) Zie er de voorwaerden van aldaer, bl. 561, vlgg.

(6) Zie daer, bl. 564, aenteek. 4.

[p. 399]

Onze vorst wist zyne eigen belangen beter staende te houden ten aenzien van den engelschen koning, die nog immer zekere regten vooruit zette op Holland en Zeeland, alsmede van zyn ouderen broeder Lodewyk den Romein, wiens aenspraek op het erfdeel van vrouw Margareet, alhoewel hy daer vroeger had van afgezien, ligtelyk kon hernieuwd en geldend gemaekt worden in 's keizers leenhof, met des te meer kans, dewyl die broeder thans byzonder gunstig geplaetst was onder de hooge ambtenaren des duitschen ryks⁽¹⁾. Maer Willem wist hem met geld uit te koopen. Namelyk, by brieven van 25 January 1357 verbond hy zich om jaerlyks, in twee termynen, vier duizend gouden schilden (of kroonen) aen den markgraef van Brandenburg af te tellen, met behoorlyken waerborg voor de stipte betaling⁽²⁾: en Lodewyk liet het zich welgevallen in een diploom van den zelfden dag, alwaer hy op nieuw al zyne regten

(1) Lodewyk noemt zich zelven Markies van Brandenburg en van Lausitz, Aertskamerling van het heilige Roomsche Ryk, Paltzgraef van den Rhyn en hertog van Beijeren. Versta in Beijeren, volgens aent. 2, bl. 358.

(2) Zie de oorkonde by Mieris, III, bl. 16.

[p. 400]

van eerstgeboorte verzaekt ten voordeele van Willem⁽¹⁾.

Niet even gunstig, maer toch voldoende, was de uitslag van 's graven poogingen by zyn' oom van Engeland, werwaerts hy, na het sluiten van den brabantschen vrede, zich begaf, om met den koning zelf en diens gemalin zyne zaken af te handelen. Eduard had den henegauwschen vorst te lief, om hem zyne domeinen te betwisten⁽²⁾ of eenig deel in de regeering van Willems landen te vorderen⁽³⁾; maer het schynt niet te min dat hy de erfregten der koningin op de nalatenschap van wylen Willem II niet geheel liet varen, want jaren later werd die zaek op nieuw onderzocht, zonder dat er een slot aen kwam, zoodanig dat zy sleepte tot nagenoeg aen Eduards dood. Evenwel de beide vorsten scheidden in goede vriendschap, en Willem

(1) Zie de oorkonde by Mieris, III, bl. 17.

(2) Eduard had, van in 1352, Willem voor wettigen graef van Holland en Zeeland erkend. De bewyzen staen by Rymer, III, P. I, bl. 81 en 86.

(3) Zulks had hy kunnen doen, dewyl vrouw Margareet hem, in 1350, het bewind der graefschappen had opgedragen. Zie hiervoren, bl. 383.

[p. 401]

keerde, omstreeks half-oost⁽¹⁾, naer deze landen weder, alwaer hy kort daerna de eerste teekens gaf van krankzinnigheid, allertreurigste ziekte die sedert haestig toenam, en den ongelukkigen vorst, tot het einde zyns levens toe, bygebleven is⁽²⁾.

Het kwaed brak eensklaps uit in eene woeste daed. Namelyk Willem doorstak met eigene handen heer Gerrit van Wateringen, zonder daer de minste reden toe te hebben, gelyk hy zelf erkende by eene kortstondige opheldering van zyn verstand; want den 20^sten September stichtte hy, in de Haegsche hofkerk, eene kapelry⁽³⁾ tot lafenis van de ziel des verstorvenen⁽⁴⁾. Maer van dat oogenblik

(1) Eduard gaf hem een vrygeleide, geteekend van den 12 Augusty. Zie de oorkonde by Rymer, bl. 144.

(2) Van daer de bynaem van dollen hertog dien het volk aen Willem V gegeven heeft.

(3) Versta eene dagelyksche Mis, door een byzonderen Kapellaen te lezen, met aenwyzing en bezetting van toereikende inkomsten.

(4) De akt van fondatie staet by Mieris, III, bl. 29. - Twee maenden later, in een ander oogenblik van opgeruimdheid, stond hy de altyddurende begeving der kapelry af aen Gerrits erfgenaem en diens nakomelingen, heeren van Wateringen. Zie de oorkonde aldaer, bl. 36.

[p. 402]

kon men hem het bestier van zich zelven niet meer laten, veel minder nog dat zyner graefschappen. De arme vorst werd een' tyd lang in den Haeg bewaekt, doch naderhand overgevoerd naer het slot van Kanoot, alwaer hy tot aen zyne dood, eilaes! gedurende meer dan dertig jaren, opgesloten bleef.

Willem was zoo haest niet vast gezet, of de Hoekschen, welke zich tot dan hadden stil gehouden, begonnen weêr de hoofden op te steken, en ontboden hertog Albrecht van Beijeren om het bewind der landen in zyns broeders plaets te komen waernemen. Het lydt geenen twyfel of heerschzucht en eigen baet waren de dryfveêren van hun gedrag; maer dit mael hadden zy het toch goed voor, want de voogdy kon aen niemand nader opgedragen worden dan aen hem die reeds te voren, niet slechts door den keizer, maer tevens door Lodewyk zelf, in geval dat Willem zonder kinderen stierf, tot diens opvolger bestemd en erfgenaem der dry graefschappen aengesteld was geweest⁽¹⁾. Ook duerde het niet lang of hertog Albrecht was in

(1) Zie hiervoren, bl. 360, aenteek. 1.

[p. 403]

Holland, alwaer hy den 23 February 1358, eerst te Dordrecht en vervolgens in de andere steden tot Ruwaerd, Toeziener en Beschermer der graefschappen aenveerd werd, belovende hy overal, door opene brieven, de landen gedurende zyns broeders ziekte, met raed der edelen en der steden te zullen bestieren ‘tot diens eeren, ende totter meester nutscep ende orbaer sijns ghemeens lants, ende elcken man, den armen als den riken, recht ende vonnesse, redene ende bescheit te doene, op sulke goede costumen ende rechten, als sijne lieve ouders voortijts 't lant gheregiert ende beleed hebben, ende recht es in den lande⁽¹⁾.’

Den 2^den Mei schreef Albrecht uit den Haeg brieven aen de overheden van Bergen, om hun kennis te geven van zyne aenveerding der voogdy, en ze aen te manen tot getrouwheid⁽²⁾. In den

(1) Zie de oorkonde van 23 February by Mieris, III, bl. 39. - Gelyke brieven, dry dagen later aen die van Rotterdam vergund, vindt men daer, bl. 40. Vervolgens komen de akten van aenveerding der andere steden van Holland en Zeeland, te samen met Albrechts genoegzaem eensluidende beloften, aldaer, bl. 42-45.

(2) De brief is, volgens het origineel, medegedeeld door Gachard in het eerste Deel zyner Documents inédits, bl. 116. -

[p. 404]

loop des zomers kwam hy zelf naer Henegau, alwaer hy te Valencyn, zoo wel als te Bergen en in de overige steden des graefschaps, onthaeld en in zyne hoedanigheid van Ruwaerd zonder eenige tegenspraek erkend werd⁽¹⁾.

Deze zoo wenschelyke eensgezindheid mogt de vorst in Holland niet ondervinden. Daer was hy aen het bewind gekomen tegen den dank der Kabiljauwschen die, te voren zoo afkeerig van alle vrouwelyke regeering, er thans op aengedrongen hadden dat men de algemeene landvoogdy in de handen liete van Willems gemalin Mathilde van Lancaster. Zy wisten nogtans wel dat die jonge gravin, van engelsche afkomst, zonder kinderen, en zonder steun of maegschap onder den adel, te zwak was om het roer des Staets met de vereischte klem te houden. Maer zy zaten overal op de kussens, en vreesden voortaen door de Hoekschen te zullen onderkropen worden, des te eerder, omdat deze laetsten heimelyk de voorbaen genomen hadden met hertog Albrecht naer Holland te roe-

(1) Zie Delewarde, IV, bl. 197.

[p. 405]

pen, op wiens gunst zy derhalve rekenen mogten.

Men ziet dat ook de Kabiljauwschen vooral hun eigene grootheid en vermogen bedoelden; maer daerom zelf moesten zy het spel verliezen, want het was duidelyk voor ieder weldenkende dat de belangen der onderdanen veel beter zouden gewaerborgd zyn in de handen van Willems broeder dan in die zyner gemalin. Mathilde zelve erkende dit: ook was zy een van de eersten geweest om haren zwager herwaerts te roepen⁽¹⁾, en zoo haest deze door de meeste steden tot Ruwaerd aenveerd was, maekte zy niet alleen met hem een vriendelyk akkoord ter regeling van haren hofstaet en douarie⁽²⁾, maer verzocht, door opene brieven van den 18 Meert 1358, de goede lieden der steden en landen van de onderscheidene graefschappen om aen Albrecht in alles gehoorzaem te wezen als aen haren en haers echtgenoots wettigen plaetsvervanger⁽³⁾.

(1) Albrecht getuigt dat in al zyne diplomen van dien tyd. Zie overigens Kluit, Hollandsche staatsregering, IV, bl. 395, vlgg.

(2) Zie de oorkonde by Mieris, III, bl. 41.

(3) Zie de oorkonde aldaer, bl. 43.

[p. 406]

Doch, gelyk het gaet, dit verzoek, hoe zeer ook strekkende tot het algemeene welzyn, werd niet algemeen ingewilligd. Delft, by voorbeeld, was wederspannig, Middelburg in Zeeland ook⁽¹⁾, en hadden reeds vroeger blyken van onwil gegeven, wat aen niets anders dan aen Kabiljauwschen invloed toe te schryven was. Om dien dan tegen te werken en meester te worden, beproefde hertog Albrecht hier en ginds verandering te brengen in het bestier 't zy der steden, 't zy des platten lands, volgens dat de gezindheid die er heerschte hem genegen of ongenegen scheen. Zoo nam hy Jan van Bloemenstein, een Kabiljauwsch edelman⁽²⁾, het baljuwschap van Kennemerland af, en verving hem door den yverig hoeksgezinden Reinout van

(1) Albrecht ontmoette ook wederstand van wege zyne breeders Lodewyk den Romein en den jongeren Otto, die beide moeijelykheid zochten over de voogdy en de opvolging. Wy gaen dit stilzwygend voorby, en verzenden den weetgierigen lezer tot Kluit, loc. cit. en diens Bydrage op het jaer 1358, in zyn V^de Deel, bl. 244, vlgg.

(2) Het schynt dat deze edelman by die van Delft kwaed vuer stookte. Zie de Analecta van Matthaeus, I, bl. 65, in de aenteek.

[p. 407]

Brederode. Zoo stelde hy te Delft, binnen het jaer, andere schepenen aen, houdende hy als landheer daer regt toe te hebben, ofschoon het gebruik meêbragt dat de stedelyke overheden een volle jaer in dienst bleven, en de Delftenaers zelfs beweerden dat hunne regering door den graef niet kon afgezet worden⁽¹⁾. Maer in beide die ondernemingen beproefde Albrecht een sterken tegenstand, welken hy, mag men zeggen, genoodzaekt was te boven te komen, om grooter kwaed te verhoeden.

Jonkheer Brederode, voor de eerste mael zyn baljuwschap doorreizende, viel, naby de duinen van Castricum⁽²⁾, in eene hinderlaeg hem door de Kabiljauwschen gelegd, die het op zyn leven gemunt hadden. Hy raekte gelukkiglyk uit de voeten (niet echter zonder verlies van eenige zyner dienaren) en bereikte de kerk van het dorp, alwaer de landlieden hem ter hulp kwamen, wes-

(1) Zie het fragment door Matthaeus meêgedeeld ter aengehaelde plaetse, en de zaek nader onderzocht by Kluit, IV, bl. 139, vlgg.

(2) Heden nog een Noord-Hollandsch dorp aen de Zeeduinen, bezuiden Alkmaer. In de oorkonden van den tyd heet het Castrikemmersand.

[p. 408]

halve de vyand op zyne beurt de vlugt moest nemen. Sommigen vonden eene wykplaets in het naestgelegen slot van Heemskerk⁽¹⁾: de overigen trokken naer Delft.

Op de eerste tyding van dezen aenslag verzamelde hertog Albrecht eenen hoop krygsvolk en deed, in November 1358, het slot belegeren, dat, na het elf weken te hebben vol gehouden, eindelyk by verdrag overging. Doch middelerwyl hadden die van Delft de oproervaen uitgehangen en eene menigte knechten ingenomen, waer zy het bevel over gaven aen eenige Kabiljauwsche edellieden. Deze waren stout en wrevelig genoeg om met de poorters niet alleen de stad te verdedigen, maer om zelfs in de buert onderscheiden kasteelen te overrompelen en neêr te blaken. Zy dorsten ja den Haeg verrassen, braken 's graven vrunt open, en namen de verloste gevangenen meê naer Delft⁽²⁾.

Hier dan ook diende geweld tegen geweld gebruikt, zou het kwade voorbeeld elders geene navolgers vinden. De hertog, in dat oogenblik

(1) Bezuiden Castricum.

(2) Zie dat alles breedvoeriger verhaeld by Wagenaar, III, bl. 296, vlg.

[p. 409]

afwezig, kwam ylings naer Holland weêr, en beschreef heirvaert om met groote magt de oproerige stad aen te randen, die werkelyk den eersten dag van April 1359 ingesloten werd. Het beleg duerde meer dan zes weken, weken van zwaren arbeid en van onverpoosde zorg; want de burgers, goed bygestaen en door stevige muren gedekt, verweerden zich niet alleen met de uiterste hardnekkigheid, maer deden gedurig uitvallen, zoodanig dat Albrecht, die in persoon het ding bestierde, geen enkelen middag gerust eten mogt⁽¹⁾. Hy haelde het er echter door, en dwong de stad tot overgave, by verdrag, 't is waer, en met vooraf gedane belofte van haer in genade te ontvangen, anders gezeid, van ze niet uit te moorden of in brand te steken; maer toch op de zeer harde voorwaerden als volgt: ‘In den iersten dat uter stede van Delft comen selen dusent manne, barvoets ende bloetshoefts, ende bidden onse lieve Suster⁽²⁾ ende ons, dat wy hem hoer lyf gheven willen omme Gode ende om onser Vrouwen van

(1) Zie de Goudsche Kronijk by Bilderdijk, III, bl. 197.

(2) Mathilde van Lancaster.

[p. 410]

hemelrike, ende op sulc segghen alse onse lieve suster ende wy daertoe segghen selen⁽¹⁾.

Voert selen uter stede comen vyf hondert vrouwen, bloetshoefts ende hanghenshaers, ende met horen besten clederen, ende bidden dat wy haren mannen ende vrienden hoer lyf gheven willen om Gode, enz. uutgheset die waren op Casterkemmersant: daer en wil onse lieve suster noch wy gheenrehande woorden of hooren.

Ende die hem die borghemeesterschap onderwonden hebben⁽²⁾, sal elc eenen slotel van der poort in die hant hebben, ende selen alrevoorsten gaen van den dusent mannen, ende leveren onser lieve suster ende ons die slotele over.

Ghedaen in den jare 1359, des manendaghes na Bonifacii⁽³⁾.’

De nadere uitspraek of het segghen, in het ver-

(1) Versta, volgens de uitspraek of het vonnis dat wy daeromtrent nader zullen vellen.

(2) Versta, die tegen des hertogs dank burgemeesters of voorschepenen in Delft gebleven zyn.

(3) Dat is den 20^sten Mei. De zoenbrief in zyn geheel, staet by Mieris, III, bl. 91, vlg.

[p. 411]

drag voorbehouden, volgde eene maend daerna⁽¹⁾, en behelsde hoofdzakelyk, 1^o verbanning van een aental, met naem en toenaem aengeduide persoonen uit alle 's graven landen, met wyven en kinderen die aen haren brode ende onbegheven syn⁽²⁾, een deel voor altyd, de anderen op hoop van wederkomst, na dat zy eene bedevaert tote Jerusalem zullen gedaen hebben. 2^o Dat de stad en de poorters van Delft behouden zullen de handvesten en voorregten welke zy hadden ten tyde van graef Willem, Albrechts oom, die ten Vriesen leecht⁽³⁾; maer alle handvesten, privilegiën en brieven welke zy sedert verkregen hebben, zullen dood wezen en aen den hertog overgegeven worden, zonder tegenzeggen. 3^o Dat de stad voortaen geene landpoorters⁽⁴⁾ meer zal mogen hebben.

(1) De oorkonde is zonder datum; maer Huydecoper, op Stoke, III, bl. 576, gist dat zy behoort tot den 11 of 12 Juny.

(2) Versta die nog het brood hunner ouders eten, en het kloosterlyk leven niet omhelsd hebben. Zie over het woord begeven Huydecoper, op Stoke, III, bl. 449.

(3) Die, anno 1345, in Friesland omgekomen was en daer nog begraven lag.

(4) Zoo noemde men de burgers wien het gemeentebestuer oorlof gaf om, behoudens hun poortersregt, buiten de stad op het platte land te gaen woonen, en daer, even als binnen, vrydom van schot en ongeld te genieten. Zie Kluit, Staatsregering, IV, bl. 153.

[p. 412]

4^o Dat men de vesten van Delft, de poorthuizen, torens, muren en wallen slechten zal, en de grachten vullen, zullende de stad moeten ongevest blyven ten eeuwigen dage. 5^o Dat de poorters van Delft aen den hertog te betering⁽¹⁾ zullen betalen eene somme van zestig duizend Brugsche schilden. 6^o Dat de edelen en de vreemdelingen, welke die van Delft in hunne muitery ondersteund hebben, en buiten den zoen gesloten blyven, de stad zullen ruimen des vrydags na Pinksterfeest⁽²⁾.

Zie daer de byzonderste voorwaerden door hertog Albrecht aen de Delftsche burgers opgelegd. Wy hebben ze een weinig uiteengezet, om aen den lezer een nieuw staeltje te geven van de wyze op welke de vorsten in de middeleeuwen gewoon

(1) Versta tot boet, dat is tot betering van hun wangedrag.

(2) Dat is den 14 Juny. De oorkonde staet by Mieris, III, bl. 92-93.

[p. 413]

waren hunne wederspannige onderdanen te kastyden.

De edelen die te Delft hunnen kwaden rol gespeeld hadden, waren in tyds uit de stad gevlugt en naer het slot van Heusden⁽¹⁾ geweken. Daer ging men ze eerlang belegeren. Doch sedert werden zy verzoend met den hertog door de tusschenspraek van een der aenzienlykste baronnen des lands, Otto van Arkel, wien Albrecht meer dan eens te wil stond, omdat hy hem niet derven kon. Het was die zelfde gunsteling die het vuer der twisten tusschen de Hoekschen en de Kabiljauwschen, door den grooten invloed dien hy by beide staetspartyen had, wist te smooren, en aldus voor een geruimen tyd de openbare rust in Holland herstelde⁽²⁾.

Alsdan eerst kon de graef zich ernstiglyk bemoeijen met de zaken van Henegau, alwaer men hem sedert van tyd tot tyd zyn verblyf zag houden. Hy had daer juist met geene staetspartyen te worstelen, maer vond er baronnen die hem boven

(1) Aen de kanten van 's Hertogenbosch. Zie ons vyfde Deel, bl. 560.

(2) Zie Wagenaar, III, bl. 298, 99.

[p. 414]

het hoofd gewassen waren, en zyn gezag niet erkennen wilden, of hem ten minste in 't licht stonden, gelyk dit het geval schynt geweest te zyn met heer Zeger van Enghien. Dat stamhuis van Enghien, al sedert meer dan eene eeuw vry ryk in allodiale goederen en leenen, was onlangs byzonder magtig geworden door het kinderloos afsterven van een' bloedverwant, alle wiens domeinen het geërfd had, zoodanig dat Zeger niet alleen verscheiden graefschappen, maer zelfs een hertogdom onder zyne bezittingen telde⁽¹⁾, naest andere heerlykheden, hier te lande, welke hy betrouwd had⁽²⁾.

Dat nu zulk een vermogend vasal te hoog in zyn

(1) Zegers vader, Wouter III, was getrouwd geweest met Isabelle van Brienne, wier broeder, graef van Brienne in Champagne, van Conversano en Liche in het koningryk van Napels, en hertog van Athenen, sneuvelde in den slag van Poitiers, anno 1356. Daer hy geene kinderen naliet, verstierven al zyne eigendommen en leenen op het huis van Enghien. Zie Butkens, II, bl. 116.

(2) Zeger van Enghien was in huwelyk met Joanna, erfdochter des heeren van Condé, Morialmez, Belloeil, Rosoy, enz. Zie Butkens, loc. cit.

[p. 415]

wapens was om de vlag te stryken voor eenen Ruwaerd van Henegau, laet zich hooren. Ook verhalen sommige geschiedschryvers⁽¹⁾ dat hy weigerde zyn domein van Enghien uit Albrechts handen te verheffen⁽²⁾, en zelfs dat hy een' deurwaerder van Bergen, die op zynen grond dagementen was komen aenzeggen, het hoofd had doen afslaen; terwyl anderen hem te last leggen dat hy plannen gesmeed had om zich van een gedeelte, zoo niet van gansch Henegau meester te maken⁽³⁾, en ja reeds voorzien was van oorlogstuig in overhoop⁽⁴⁾. Hoe

(1) Hossart, II, bl. 154, leidt zulks af, en met grond, uit het vredeverdrag dat naderhand gesloten werd. Zie mede Vinchant, III, bl. 262.

(2) Waerschynlyk, steunde Zeger daerop, dat zyn burgslot van Enghien, met alles wat daertoe behoorde, een allodiael eigendom, of zeker, sedert twee eeuwen, een leen van Brabant geworden was. Zie ons vyfde Deel, bl. 98, aenteek. 1. - Hoe dat domein van Enghien sedert in het huis van Arenberg gekomen is, kan men lezen by Butkens, II, bl. 117. Zie mede Vinchant, uitgave in-folio, bl. 239.

(3) De voortzetter van het Chronicon Guilielmi de Nangis, opgenomen door d'Achery in het derde Deel van zyn Spicilegium, stelt het aldus voor. Zie daer, bl. 133, col. 1.

(4) Zie Vinchant, III, bl. 263.

[p. 416]

't zy, hertog Albrecht was op den heer van Enghien dusdanig gebeten, dat hy, in 1365, hem in een slot niet ver van Valencyn⁽¹⁾ des nachts deed opligten, en naer Kanoot voeren, alwaer hy hem vast zette. Deze feitelykheid bragt veel rumoer voort, want Zeger had vier broeders⁽²⁾ en eene menigte van vrienden. Hy zelf beriep zich, en met reden, op het hof der Pairs van Henegau⁽³⁾, als welke alleen bevoegd waren om hem te oordeelen. Maer hertog Albrecht, in stede van aen het regt zynen wettigen loop te laten, of te luisteren naer de vermaningen van sommige edellieden, door de Pairs tot hem afgevaerdigd⁽⁴⁾, gaf bevel om zynen gevangen te onthalzen, en haestte zich vervolgens om geheel het domein van Enghien onder zyne hand te brengen. Gelukkiglyk was Zegers eenig kind, de jonge Wouter IV, in tyds door de moeder

(1) In Beyuzensi juxta Valentianas ad tres leucas, zegt de Continuator Chron. Guill. de Nangis. Waerschynlyk het huidige Baisieux by Quiévrain.

(2) Zie die opgenoemd by Butkens, II, bl. 120. Delewarde, IV, bl. 205, spreekt van vyf broeders.

(3) Zie hiervoren, bl. 65.

(4) Zie Delewarde, IV, bl. 204, of Hossart, II, bl. 155.

[p. 417]

gered geworden, en naer Vlaenderen gevlugt, alwaer de graef hem in zyne bescherming nam⁽¹⁾.

Zulk woest en eigendunkelyk gedrag, uit enkele wraekzucht voortgesproten, moest noodwendiger wyze aenleiding geven tot wederwraek. Inderdaed, het gerucht van Zegers onthoofding was zoo haest niet verspreid, of diens broeders vlogen in 't harnas, te samen met hunne vrienden en bloedverwanten, onder welke laetsten graef Lodewyk van Vlaenderen den meesten yver toonde⁽²⁾. Hun eerste werk was het hernemen van Enghien, waer zy zich door verrassing meester van maekten, en de bezetting over de kling joegen. Vervolgens vielen zy op Henegau met losgelaten woede, even als of Albrechts arme onderdanen, en niet hy alleen, hunne gal ontstoken hadden. Soignies werd in kolen gelegd naest eene menigte van dorpen, terwyl de Vlamingen andere dorpen uitplonderden, en zelfs de kloosters niet ontzagen, die zy op hun-

(1) Zie Hossart, loc. cit. en Vinchant, III, bl. 263.

(2) Zegers grootvader, Wouter II, was getrouwd geweest met eene dochter van Robrecht van Bethune, graef Lodewyk van Male's grootvader. Zie Butkens, II, bl. 119.

[p. 418]

nen weg vonden⁽¹⁾. Zy deden des te meer kwaed, daer de Ruwaerd niet in gereedheid was om den inval af te keeren. Hy had, 't is waer, krygsvolk uit Holland ontboden, uit Beijeren zelfs; maer den tyd niet hebbende om naer die hulp te wachten, riep hy in aller yl zyne steden onder de wapens, en legde hoofdgelden op, alsmede wyn- zout- en andere tollen om de kosten des oorlogs te bestryden. Tegen dit laetste bevel verzetten zich de burgeryen, die van Valencyn uitdrukkelykst, welke er den ondergang van hunnen koophandel in voorzagen⁽²⁾; maer voor het overig toon den zy den besten wil om den vorst met hare beurs zoo wel als met manschap by te staen. De Valencyners, in groot getal, bragten zelfs kanon meê, en trokken eerlang naer Chièvres, werwaerts ook die van

(1) Zie den Continuator Guill. de Nangis, by D'Achery, III, bl. 135.

(2) Zy zeiden: ‘Indien wy toestemmen om op zyn Fransch behandeld te worden, en lasten op de koopwaren laten stellen, zoo raken wy in 't verderf; want de wollewerkers zullen onze stad ruimen, en 't is uit met onze welvaert.’ Zie by D'Achery, ter beroepen plaets, col. 1.

[p. 419]

Bergen en andere steden zich begaven, om van daer gezamenderhand de vyanden te gaen opzoeken. Doch deze waren hun voor; want verre van den hertog in het open veld te verbeiden, kwamen zy hem in zyne eigen tenten aenranden, zoo onverwacht, en met dusdanig geweld, dat zy Albrechts leger verstrooiden, eer het nog aen tegenweer had kunnen denken. De Henegauwers moesten het hazenpad kiezen; hun opperhoofd week naer Bergen, met groote moeite nog, want de anderen zaten hem zoo kort op de hielen, dat zy bykans ter zelver tyd de hoofdstad des lands bereikten, waer zy dan ook zonder vertoeven het beleg om sloegen⁽¹⁾.

Daer bleef den Ruwaerd niet over dan zyn ongelyk te erkennen, het hoofd in den schoot te leggen, en den vrede te vragen op voorwaerden die ten minste zyne eer ongekrenkt lieten. Hierin kwamen de hertogen van Brabant, Joanna en Wencelyn, hem te stade: onder de bemiddeling dier vorsten werd er, op Paeschdag 1366, te Brussel een akkoord getroffen, waerby Albrecht toestemde

(1) Zie Hossart, II, bl. 156.

[p. 420]

dat de jonge Wouter IV in bezit kwame van zyns vaders erfdeel, zonder voortaen grafelyke regtspleging te moeten dulden op het domein van Enghien. Dit zou hy echter van den Ruwaerd verheffen, voor zoo veel het van Henegau af mogt hangen, en gang geven, door geheel zyne heerlykheid heen, aen de grafelyke munt. Wat moordenaers of kwaeddoeners raekte, die zou hy op zynen grond niet toelaten, maer ze uitleveren volgens oude gewoonte⁽¹⁾.

Aldus werd dan de vrede in Henegau hersteld, en was daer duerzaem zoo wel als in Holland. Maer de hertog had voortaen bekommeringen van anderen aert. Koning Karel V van Frankryk⁽²⁾, nog altyd in hevigen kryg met Eduard III van Engeland, had onlangs aen Albrecht een geldleen vergund van vier duizend pond jaerwedde⁽³⁾, en

(1) Hossart, bl. 157, vlgg. geeft geheel den inhoud van dit vredeverdrag.

(2) Karel V, bygenaemd de Wyze, was op den troon geklommen in het begin van 1364, oud zynde ruim 27 jaer.

(3) By brieven gegeven in February 1366, zeggen de schryvers der Art de vérifier les dates, die byvoegen dat zulks heden eene som zou uitmaken van bykans 40,000 francs.

[p. 421]

zocht, door een huwelyk tusschen beider kinderen, hem nog nauwer aen de fransche belangen te verbinden. De Ruwaerd, getrouwd met Margareet van Lignitz⁽¹⁾, had toen ter tyd twee kinderen, eene dochter, met name Catharina⁽²⁾, en een' pas geboren zoon, Willem genaemd⁽³⁾, dien de koning vroeg om aen zyne dochter Maria verloofd te worden, en met haer, wanneer beide den bekwamen ouderdom zouden bereikt hebben, in den echt te treden. Zulk voorstel moest natuerlyker wyze des

(1) By de meeste geschiedschryvers heet Albrechts gemalin Margareta van Brieg; maer zy zelve, in een diploom van 1377 (by Mieris, III, bl. 332) noemt zich Margareet van Lignitz, en Hendrik haer' broeder, hertog van Lignitz. Brieg en Lignitz waren twee naburige hertogdommen van toenmalig Silezië, nu eens vereenigd, dan weêr gescheiden. Men mag dus aennemen dat Margareets vader de beide vorstendommen bezeten heeft, waeruit dan ook de dubbele naem die haer gegeven wordt te verklaren zou wezen.

(2) Huydecoper, op Stoke, III, bl. 567, meent dat Catharina van Beijeren in of omstreeks 1358 geboren was.

(3) Willem was geboren in 1365.

[p. 422]

hertogs esgenliefde streelen, maer wat kon hy doen? Zoo lang zyn broeder leefde, was hy enkelyk diens stedehouder, verbeider, ja, van Willems graefschappen, doch geen meester daervan, en mogende derhalve nergens over beschikken, om aen zyne kinderen eenen betamelyken uitzet te geven. Daerenboven belemmerde hem nog altyd de aenspraek welke de koning van Engeland, in den naem zyner vrouw, op de henegauwsche erfenis maekte: zoodat Albrecht van twee kanten in 't slot zat. Om de handen ruim te krygen, nam hy voor zich aen den keizer te wenden, ten einde van hem tot graef erkend, en met de ryksleenen verleid te worden. De redenen welke hy vooruit zette waren, dat zyn broeder, sedert vele jaren volstrekt zinneloos wezende, hoegenaemd geene hoop op herstelling meer overliet; dat alzoo de landen, verstoken van hunnen wettigen heer, allengskens achteruit gingen in welvaert en vryheid, onder het wankel bestier van eenen Ruwaerd, wien adel zoo wel als volk maer half gehoorzaemde; dat hy bovendien zyns broeders erfgenaem was, moetende van regtswege hem in al zyne graefschappen opvolgen, enz. Derhalve bad hy het hoofd des ryks in dit alles te voorzien,

[p. 423]

met hem, van stedehouder als hy was, tot graef zelf en heer der opgenoemde landen aen te stellen, met bevel aen al de edelen, kloostervoogden, steden en onderdanen van hem voortaen voor hun wettig opperhoofd te houden, den eed van getrouwigheid te doen, en zich aen zyn grafelyk gezag zonder tegenspraek te onderwerpen.

Dit smeekschrift⁽¹⁾ zond de hertog tot keizer Karel IV van Luxemburg, hem verzoekende daer, na ryp beraed met de vorsten des ryks, een gunstig antwoord op te geven.

Met den koning van Engeland beproefde Albrecht op eene andere wyze te regt te komen. Hy had, in 1364, 's lands baenrotsen, ridders, knapen en steden te Geertruidenberg byeengeroepen, om te onderzoeken welke regten de koningin van Engeland hebben kon op een deel der voorvaderlyke erfenis in Holland, Zeeland of Friesland. Dit onderzoek werd zorgvuldig gedaen, en viel naer wensch uit; want de verklaring der oordeelaers luidde: ‘Alsoo dat wy vinden by ouden tyden dat

(1) Zie er den ganschen inhoud van by Mieris, III, bl. 262, 63.

[p. 424]

men die graefscepen niet deelen en mochte; ende en konnen niet ghevinden noch ghemercken, naer onser verstandenesse ende vyf zinnen, dat yemand recht heeft, klein oft groot, aen den graefscepen van Holland, van Zeeland ende van Vriesland, dan hertoghe Willem, onse gherechte Heere, ende hertog Aelbrecht, alse Ruwaert, alsoo langhe als hy in der sieckten blyft ende leeft; ende na hertoghe Willems dood, alsoo hertoghe Aelbrechts brieven begrypen. In oirconde van desen, soo hebben wy onse seghelen hieraen ghedruckt, inden jare ende opten dagh voorscreven⁽¹⁾.’

Men ziet, deze uitspraek was afdoende genoeg, ja, maer koning Eduard wilde zich daer niet aen houden, als blykt uit onderscheiden brieven, waerby hy aen Albrecht vrygeleide geeft om naer Engeland te komen⁽²⁾ en het geschil mondelyk te vereffenen. Dit werd echter nog niet beslist, maer bleef slepen tot dat eindelyk Philippine in 1369 te sterven kwam, alswanneer haer gemael zich in-

(1) Namelyk den 25 April 1364. - De oorkonde staet by Mieris, III, bl. 160.

(2) Zie die by Mieris, III, bl. 182 en 187.

[p. 425]

schikkelyker begon te toonen, en meer genegen dan te voren om de vriendschap met hertog Albrecht te versterken. 't Is waer, de krygskans in Frankryk, tot dan toe zoo gunstig voor Eduard, scheen aen 't keeren, en was hem dat zelfde jaer deerlyk tegengeslagen, weshalve hy misschien voorzag de hulp van zynen henegauwschen neef in het vervolg te zullen noodig hebben⁽¹⁾. Hoe 't zy, het duerde niet lang meer of hy noemde gevolmagtigden om in zynen naem, alsmede voor zyne nakomelingen, afstand te doen van alle eischen of aenspraek op de erfenis, waer zoo veel jaren over geharreward was, belovende zelfs zyne kinderen te zullen doen toestemmen in alles wat door de zaekgelastigden daeromtrent zou verrigt worden.

Des konings brieven dragen het datum van 15 Juny 1372⁽²⁾: zoodat men van dien dag deze moeijelykheid voor geheel uit den weg geruimd houden mogt.

(1) Men kan zulks opmaken uit eenen brief, waerby koning Eduard magt geeft om met hertog Albrecht over een bondgenootschap te handelen. De oorkonde staet by Mieris, III, bl. 272.

(2) Zie die by Mieris, III, bl. 273.

[p. 426]

Omtrent denzelfden tyd ontving Albrecht het antwoord des keizers. Dit was even gunstig. Karel IV de beweegredenen, in 's hertogs verzoekschrift uiteengezet, voor gegrond erkennende, en hebbende raed gepleegd met de vorsten des ryks, benoemt Willems broeder tot wettigen graef van Henegau, van Holland en Zeeland, en wil dat hy aenstonds in het erfelyk bezit dier leenen trede, met bevel aen allen van hem voor hunnen geregten Heer te huldigen en te gehoorzamen⁽¹⁾.

Met dit keizerlyk diploom was Albrecht ten zeerste in zynen schik. Niet dat hy zich haestig toonde om in eigen naem te regeeren en met den grafelyken titel te pronken: neen, tot aen de dood van den krankzinnigen Willem toe volhardde hy met op zyne brieven slechts den tilel van Ruwaerd te voeren, vermoedelyk om voor adel of onderzaten den schyn niet te hebben van den geregten heer des lands te willen onderkruipen. Maer thans kon hy toch schikkingen maken ten voordeele zyner kinderen en deze behoorlyk uithuwen.

Daer ving hy reeds meê aen in 1373, alswanneer

(1) De oorkonde, zonder jaertal, staet by Mieris, III, bl. 262-63.

[p. 427]

zyn oudste zoon Willem verloofd werd aen Maria van Frankryk, by verdrag van 3 Maert. De gevolmagtigden van wederzyde, vergaderd te St.-Quentin, bespraken dat Willem op zou volgen in al de graefschappen zyns vaders, en van in diens leven af een deel van Henegau ten uitzet zou krygen, namelyk het land van Oosterbant met den titel van graef, en een inkomen van dertig duizend pond voor de kinderen, welke uit dien echt zouden voortspruiten, indien zy wees werden binnen Albrechts leven. Voorts dat er een behoorlyk douarie verzekerd wierde aen de dochter des konings, die, van zynen kant, haer eenen bruidschat meê zou geven van honderd duizend pond, en daer vaste goederen voor aenwyzen in de buert van Henegau: zoo nogtans dat Maria geen verder deel in haers vaders erfenis, na diens dood, te verwachten zou hebben⁽¹⁾.

Dit gewenscht huwelyk kwam echter niet tot stand, zynde Willems bruid, korten tyd na hare ondertrouw, uit het leven gerukt. Een desgelyk lot was mede zyne zuster Catharina wedervaren,

(1) Hossart geeft den ganschen inhoud van dit huwelyks-verdrag, II, bl. 160.

[p. 428]

reeds in 1368 verloofd aen hertog Eduard van Gelder⁽¹⁾, doch welke, dry jaer daerna, in den veldslag van Baesweiler⁽²⁾ doodelyk gekwetst werd en des anderdags stierf. Zy hertrouwde, in 1377, met Willem, des hertogs zoon van Gulik⁽³⁾, en meteen, van zyn moeders kant, erfgenaem van Gelder. Dit werd hem, 't is waer, een geruimen tyd betwist door eene sterke staetsparty; maer in 't eind nogtans raekte hy boven, en kreeg sedert het plegtig verlei van dat aenzienlyk ryksleen⁽⁴⁾, waer hy, na de dood zyns vaders⁽⁵⁾, het hertogdom van Gulik nog byvoegde. Dat zelfde jaer, 1377, huwde Albrecht zyne tweede dochter Joanna aen Wenceslaus⁽⁶⁾, den erfzoon van keizer Karel IV,

(1) Zie de oorkonde by Mieris, III, bl. 235.

(2) Zie ons vyfde Deel, bl. 579.

(3) De huwelyks-voorwaerde staet by Mieris, III, bl. 330.

(4) Namelyk keizer Wenceslaus beleende Catharina's gemael met het hertogdom van Gelder, by diploom van 18 October 1383.

(5) Willems vader stierf in 1393. Hy zelf overleed, ruim een jaer na zyne gemalin, in 1402, zonder kinderen na te laten.

(6) De schryvers der Art de vérifier les dates stellen dit huwelyk op het jaer 1377.

[p. 429]

wien hy het jaer daerna niet alleen op den koninklyken troon van Bohemen, maer tevens in het ryk opvolgde⁽¹⁾.

Behalve de dry hier vermelde kinderen, had onze hertog er nog dry andere, twee zonen, Albrecht en Jan, en eene dochter met name Margareet⁽²⁾, allen nog jong en ongehuwd. Ook voor deze was de vader bezorgd om hun een toereikend erfgoed te verzekeren, gelyk hy werkelyk deed, te samen met zyne gemalin, by brieven van 10 Juny 1377, opgesteld in den vorm van uitersten wil⁽³⁾. Daer laten de beide echtgenooten aen hun oudsten zoon

(1) Wenceslaus, geboren in 1361, werd Roomsch koning gekozen in 1376, en tot keizer verheven in 1378. Zyne gemalin stierf kinderloos in 1388. Sedert hertrouwde hy met eene dochter van den keurvorst van Beijeren.

(2) De meeste schryvers, ook die der Art de vérifier les dates, maken nog melding van eene vierde dochter, Ida of Joanna genoemd, die de vrouw zou geweest zyn van Albrecht IV, hertog van Oostenryk en de moeder van keizer Albrecht II, opvolger van Sigismond in 1438. Doch zulks wordt te regt tegengesproken door Huydecoper, op Melis Stoke, III, bl. 569.

(3) Zie die by Mieris, III, bl. 332.

[p. 430]

Willem van Oosterbant de dry graefschappen, onverdeeld, met de heerlykheid van Friesland, terwyl zy aen hunnen tweeden zoon Albrecht alles toewyzen wat, het zy in Beijeren, het zy elders in Duitschland, hun eigendom was of nog worden zou⁽¹⁾, en aen hun jongsten zoon Jan de inkomsten verzekeren van ettelyke steden, mitsgaders onderscheidene heerlykheden en kasteelen in Henegau, Holland of Zeeland gelegen, doch met wederhouding van alle souvereine regten, welke uitsluitelyk aen Willem behooren moeten. Eindelyk bevestigen zy de huwelyksgiften, aen hunne twee oudste dochters te voren reeds uitgekeerd, en stellen een douarie van veertig duizend gouden kroonen ten voordeele der jonge Margareet.

(1) De eenen heeten Albrecht hertog van Straubingen, de anderen van Noordlingen. Hy moet omstreeks 1398 zonder kinderen gestorven wezen, als blykt uit een akkoord tusschen zyne broeders gemaekt over het deelen zyner nalatenschap in Beijeren. De oorkonde staet by Mieris, III, bl. 666.