Vaderlandsche historie. Deel 6

[p. 303]

Achtste hoofdstuk.

henegau onder willem ii. - de engelsche kryg. - verwoesting van henegau. - beleg van doornik. - bestanden. - willems spilzucht. - beleg van utrecht. - kryg tegen de friezen. - des graven dood.

1337-1345.

Willem de II^de, de IV^de in Holland, had de schoone hoedanigheden zyns vaders niet. Hy was onbedacht, voortvarend, hebzuchtig en daerby kwistig, tot overlast derhalve aen zyne onderdanen, welke hy onmeêdoogend uitputte, meer vragende dan zy geven konden, waerdoor hy algemeen misnoegen verwekte.

Ter nauwernood had hy bezit genomen van zyne erfelyke graefschappen, of hy deed het meerendeel der schepenen en raedslieden van Valencyn in hechtenis stellen, als hebbende zy, onder meer andere vergrypen, het regt met partydigheid geoefend, hunne vrienden ontzien, het beroep op hooger geregtshof verhinderd, en door slecht bestier

[p. 304]

de stad in groote schulden gebragt⁽¹⁾. Daerom sloeg de graef de goederen van sommigen aen, veroordeelde anderen tot zware boeten, of bande ze uit het land, met verbod, ook voor hunne kinderen, van in 't vervolg tot stedelyke bedieningen toegelaten te worden.

Dat er tusschen al die beschuldigingen meer dan eene gegrond was, lydt haest geenen twyfel. Maer daer moet tevens veel overdryving of zelfs valschheid onder geweest zyn, want de aengeklaegden bewezen door de stadsrekeningen dat bykans al de schulden voortkwamen, niet uit achterhouding of misbruik van penningen, maer uit schenkaedjen of toelagen van wege de gemeente aen de graven zelf gedaen. Zoo bleek het dat de huwelyken van Willems zusters meer dan tien duizend pond aen de stad gekost hadden; alsmede dat deze, toen hy zelf ridder geslagen werd, hem twaelf honderd gulden geschonken had, en vyf honderd voor zyne bruiloft. Eindelyk de boeken toonden dat, van sedert de tyden van graef Jan II, de stad, door

(1) Zie de Act van beschuldiging by Vinchant, III, bl. 170, vlgg.

[p. 305]

hare vrygevigheid, immer te kort was gekomen, zynde hare schulden van jaer tot jaer geklommen tot boven de negentig duizend pond⁽¹⁾. Aldus verviel een der zwaerste aentygingen, en de graef, genoodzaekt zyn ongelyk te erkennen, moest zyne vonnissen tegen sommigen intrekken, wat hem zeker geene eer deed, als volgende daeruit dat hy zonder ryp beraed, ja hoogst ligtveerdiglyk was te werk gegaen.

Hy toonde, 't is waer, meer wysheid in zyne betrekkingen met den koning van Engeland. Eene maend na 's vaders dood, namelyk den 12 July 1337, sloot Willem een nieuw verdrag met Eduard III, waerby hy op zich nam zyn' zwager te zullen helpen, maer op diens kosten, en alleen op keizerlyk grondgebied⁽²⁾, met duizend zwaer gewapende ruiters⁽³⁾, die elk vyftien Floryner-gulden ter maend

(1) Zie D'Outreman, bl. 161-62.

(2) Het Charter spreekt van Neder-Duitschland of Basse-Allemaigne. Behalve deze bepaling wordt er, van 's graven wege nog by voorzien dat de engelsche vorst volmagt hebben zal van den keizer, om in diens naem hier te lande kryg te mogen voeren.

(3) De fransche tekst zegt mille armures de fer.

[p. 306]

zouden trekken. In geval dat Henegau door de Franschen aengerand wierd, zou de graef nog duizend andere ruiters, mede op 's konings soldy, in dienst mogen nemen. Van zynen kant beloofde Eduard aen Willem te zullen aftellen de somme van twee honderd duizend Floryner-gulden, mitsgaders het losgeld betalen der henegauwsche edellieden, welke in vyandlyke handen zouden vallen, en ja, volgens billyke schatting, de peerden die hy of de zynen verliezen mogten: voor welk alles de koning zyne goederen verbindt, roerende en onroerende⁽¹⁾.

Nadat Eduards afgeveerdigden huns meesters zaken in Vlaenderen op eenen goeden voet gesteld hadden⁽²⁾, kwam de koning zelf met eene vloot van dry honderd vyftig zeilen naer de Nederlanden. Hy ontscheepte te Antwerpen den 22 July 1338⁽³⁾, voornemens zynde de hand voor goed aen

(1) Zie de oorkonde by Mieris, II, bl. 594.

(2) Zie ons vierde Deel, bl. 592, vlgg.

(3) Het datum wordt opgegeven door De Dynter, II, bl. 618. Het is daerenboven bewezen door een diploom van Eduard, dien zelfden dag te Antwerpen geteekend, en voorkomende by Rymer, II, P. IV, bl. 28. Froissart heeft het geheel mis.

[p. 307]

't werk te slaen, maer vond de belgische vorsten zoo bereidwillig niet om meê te doen als hy gewenscht had. De hertog van Brabant voelde weinig trek om tegen koning Philip de wapens op te vatten, die, kort te voren, hem den peis had helpen maken met Vlaenderen en andere buren. Nogtans kon hy ook niet volstrekt weigeren, nauw verwant als hy was met den Engelschman⁽¹⁾. Hy deed dan gelyk de graef van Henegau, verklarende dat hy Eduard volgen zou, mits de keizer hem daertoe magt gave, doch alleen om uit de handen der Franschen te halen wat deze aen het ryk onttrokken hadden. Zoo spraken mede de andere belgische en duitsche leenmannen, omstreeks half-Oost te Halle in Henegau⁽²⁾ samen gekomen, waer de koning van Engeland hun antwoord verwachtte⁽³⁾.

(1) De vader van Eduard III en de moeder van hertog Jan III, waren zuster en broêr.

(2) Eduard had zich tot dan toe opgehouden in de abtdy van Sinte Bernards, maer was sedert naer Halle gegaen, om nader by graef Willem te wezen en by diens oom Jan van Beaumont. Zie Froissart, chap. 72, op het einde.

(3) Zie Froissart, chap. 71, 72, 73.

[p. 308]

Dit antwoord was niets min dan gunstig; maer Eduard moest het zich laten welgevallen, en kon niet beter doen dan zelf tot den keizer zich te wenden, ten einde den hinderpael in eens uit den weg te ruimen. Dat besluit nam hy. Hy zond den markgraef van Gulik met eenige engelsche heeren tot het hoofd des ryks, om Lodewyk voor te bereiden, alsmede om dag en plaets te vragen tot een gesprek met hun' meester. Een en ander gesteld zynde, vertrok de koning zelf⁽¹⁾, in den loop van September, naer Coblentz⁽²⁾, alwaer hy, vooral door het toedoen zyner zwagerin Margareet van Avesnes, zoo veel verkreeg, dat de keizer, in eene plegtige vergadering, hem tot zynen stadhouder aenstelde, anders gezeid tot Vikaris des Ryks,

(1) Volgens Froissart, ch. 74, zou Eduard alles met gezanten afgedaen hebben; doch men weet door De Dynter en anderen dat hy in persoon zich tot den keizer begaf.

(2) Meyer spreekt van Frankfort, anderen van Keulen; maer De Dynter, bl. 623, stelt de byeenkomst te Coblentz, en het blykt uit gelyktydige schryvers dat hy gelyk heeft. Zie het nog nader bewezen door Buchon, in diens aenteekk. op pas gemeld hoofdstuk van Froissart.

[p. 309]

met magt van in die hoedanigheid gouden en zilveren munt te slaen, en met bevel aen alle onderdanen⁽¹⁾ en leenmannen van hem te gehoorzamen als aen den keizer zelf⁽²⁾.

Thans kon de Engelschman vooruit. Ook beriep hy de belgische en Neder-Rhynsche vorsten, tegen den 12 October⁽³⁾, tot eene groote vergadering in het stedeken Herck⁽⁴⁾, om daer de keizerlyke brie-

(1) By brieven van 28 October 1337, vermaent de keizer die van Haerlem in 't byzonder om met hunnen graef tegen den koning van Frankryk op te trekken. De oorkonde staet by Mieris, II, bl. 613.

(2) Zie Froissart, chap. 74.

(3) Froissart stelt Sint Martens dag (11 November); maer De Dynter, bl. 626, spreekt van den Maendag na Sint Dionys (12 October) en dat is alweêr veel waerschynelyker.

(4) Tusschen Diest en Hasselt. Eduard zou liefst de byeenkomst te Maestricht gehouden hebben, als best gelegen voor de duitsche heeren. Maer de hertog van Brabant was daertegen, en deed zoo veel dat de vergadering gesteld werd in het graefschap van Loon, naby de brabantsche grenzen. Des hertogs onwil straelt overal door, en de koning moest veel geduld hebben met zynen neef, dien hy niet zocht te verkroken. Zie Froissart, chap. 76.

[p. 310]

ven te hooren aflezen, hulde te doen aen 's Ryks Vikaris, en verdere bevelen te ontvangen⁽¹⁾.

Doch nu was het te laet op 't saisoen geworden om nog iets te ondernemen⁽²⁾, en koning Eduard moest zynen krygstogt uitstellen tot den volgenden zomer. Zulks viel hem hard, want hy had meer dan eens verklaerd dat hy, zonder schande, niet onverrigter zake naer huis kon wederkeeren. Ook bragt hy den winter door te Antwerpen⁽³⁾, wer-

(1) De Hercksche plegtigheid moest gelden voor eene bezitneming van het Vikariaet. Maer het stedeken was zoo klein, dat er nergens plaets gevonden werd dan in de brood- en vleeschhal, welke men ja met tapyten stoffeerde, met gordynen behing, en er des konings troon, vyf voet hooger dan de andere zitsels, op eens beenhouwers bank stelde. Zoo groote eer, zegt Froissart, was nimmer een vleeschhuis te beurt gevallen.

(2) Eduard moet echter voornemens zyn geweest nog dat zelfde jaer den oorlog aen te vangen; want by brieven van 20 November, vermaent hy den hertog van Brabant om, tegen den 18 der volgende maend, zich met al zyne krygsmagt te bevinden tusschen Bergen en Binche. Maer daer zal waerschynlyk niets van gekomen zyn. Zie De Dynter, II, bl. 627, en de oorkonde by Willems, Brab. Yeesten, I, bl. 813.

(3) Froissart zegt te Leuven; maer dat komt niet uit, want, als Buchon aenmerkt, al de brieven, gedurende dien winter, door den koning uitgevaerdigd, dragen hunne dagteekening van Antwerpen, alwaer ook de koningin haer derden zoon ter wereld bragt. Zie De Dynter, II, bl. 630, en Butkens, bl. 423.

[p. 311]

waerts hy, in 't vooruitzigt dat zyne afwezigheid langdurig zou zyn, de koningin Philippine ontboden had.

Dry weken na Sint Jan 1339 moesten, volgens afspraek, al de bondgenooten in gereedheid wezen om den veldtogt tegen Frankryk aen te vangen⁽¹⁾. Wanneer de gestelde tyd naderde, vertrok Eduard naer Vilvoorden, met zestien honderd geharnaste ruiters en tien duizend archiers⁽²⁾, welke hy uit Engeland had doen komen. Maer 's ryks leenmannen lieten hem daer weken op weken met het meeste ongeduld wachten, dusdanig dat het weêr half September werd eer men de hand aen 't werk kon slaen. Alsdan ja begaf zich eindelyk de bisschop van Lincoln⁽³⁾ naer Parys, om aen koning

(1) Zie Froissart, chap. 76, op 't einde.

(2) Of boogschutters.

(3) Dat soort van boodschappen werd, in de middeleeuwen, gewoonlyk aen geestelyke persoonen toevertrouwd.

[p. 312]

Philip den oorlog te verklaren⁽¹⁾, en Eduard, met zyne bondgenooten, twintig duizend man sterk, trokken over Brussel⁽²⁾ en Nyvel naer Bergen⁽³⁾,

(1) Zie Froissart, chap. 79, alwaer al de vorsten, welke hunne brieven van uitdaging naest die des konings aen den engelschen kerkvoogd meêgaven, worden opgenoemd, onder anderen heer Jan van Beaumont. Maer diens neef, graef Willem van Henegau, is daer niet tusschen, zoo min als de hertog van Brabant.

(2) Te Brussel hield Eduard stil, om van hertog Jan stellig te vernemen wat deze van zin was, en kreeg tot antwoord dat, zoo haest hy voor Kameryk wezen zou, de hertog hem zou komen helpen met 1200 mannen van wapenen of, gelyk men toen ter tyd zegde, zoo veel lansen. Door dit laetste woord verstond men in de middeleeuwen een ridder te peerd, geharnast en gewapend, en tevens vergezeld van zyne medevechters, namelyk dry Archiers, eenen schildknaep en eenen paedje of wapenknecht. Twaelf honderd lansen maekten derhalve een krygsdrom uit van zes duizend man. Maer zulks is niet altyd hetzelfde gebleven. Zie er meer van by Daniel, Hist. de la Milice française, I, bl. 154, vlgg.

(3) Froissart, chap. 81, zegt dat Eduard twee dagen te Bergen vertoefde en er goed onthaeld werd van den graef, diens oom en 's lands adel. Hy voegt by dat het koninklyk leger hier en elders buiten de stad bleef, vernachtende in de dorpen of op het veld.

[p. 313]

vervolgens naer Valencyn, waer Willem zyn' zwager luisterlyk ontving⁽¹⁾. Den 20 September stapte het leger de henegauwsche grenzen over en 't Kameryksche in, alwaer het, naer ouder gewoonte, aenstonds aen 't plonderen en 't verwoesten viel, zoodanig dat er, voor het einde der week, mylen ver in den omtrek geen stuk vee meer in de stallen, geen bussel graen in de schuren bleef⁽²⁾. Welhaest stond de koning voor Kameryk, hetwelk goed voorzien was om een lang beleg door te staen. Dit werd niet te min ondernomen, met veel meer volk zelfs dan er toe noodig was⁽³⁾, want zoo wel de hertog van Brabant als graef Willem van Henegau kwamen thans met hunne manschap den koning helpen, en deden het ernstig, doch zonder groote baet. Men verspilde den tyd in kleine gevechten en schermutselingen, welke niets uitbragten.

(1) Daer ook, zegt Froissart, kwam de koning slechts met elf andere ridders in de stad, en werd ontvangen in 's graven paleis.

(2) Zie eenen brief van Eduard, vol van belangryke byzonderheden, in de aenteekk. van Buchon op het 81^ste hoofdstuk van Froissart.

(3) Froissart, ch. 84, getuigt dat het koninklyk leger wel 40,000 man sterk was.

[p. 314]

Graef Willem dorst met de zynen storm loopen op een der poorten van de stad, maer werd door de bezetting kloekmoedig afgeslagen⁽¹⁾. Een anderen dag beproefde zyn oom het bygelegen slot van Oisy⁽²⁾ te verkrachten, en moest dat insgelyks laten steken⁽³⁾. Zoo ging het overal, tot dat ten laetste de duitsche heeren begonnen te klagen dat zy geen eten meer vonden, en de tyding aenkwam dat de koning van Frankryk te Peronne, in het graefschap van Vermandois, een magtig leger verzamelde. Wat gedaen? Eduard zelf werd het beleg moede; daerenboven was hy meer bedacht om de fransche kroon voor zich zelven, dan om Kameryk voor den keizer te winnen. Hy hield dan raed met zyne vertrouwdste edellieden, welke eenpariglyk van gevoelen waren dat men, liever dan honger te lyden voor eene stad die het nog lang uit kon houden, het leger op franschen bodem leiden zou, en daer de krygskans wagen, waer men de

(1) Zie Froissart, chap. 83.

(2) Daer zyn onderscheidene Oisys in het Noorden van Frankryk. Froissart zegt dat het gemeende slot op Kamerykschen bodem stond.

(3) Zie Froissart, chap. 82.

[p. 315]

levensmiddelen in overvloed vinden mogt⁽¹⁾.

Koning Eduard stemde gereedelyk dat voorstel by, en brak op. Maer nu ook zei graef Willem hem vaerwel, tot reden gevende dat hy des keizers stedehouder wel had willen ter zyde staen binnen de palen des Ryks, doch niet in het land van zyn' oom, wiens leenman hy was voor het Oosterbantsche⁽²⁾. De Henegauwer deed meer. Hy kwam met zyne krygslieden naer Kanoot, waer hy ze liet uiteengaen, doch met besprek van zich in gereedheid te houden om eerlang Philip de Valois tegen zyne vyanden te gaen helpen, namelyk tegen koning Eduard en diens bondgenooten, welke hy daer even kwam te verlaten⁽³⁾.

(1) Zie Froissart, chap. 84.

(2) Zie Froissart, chap. 85.

(3) Zulke ongerymdheden liet het leenregt, gelyk men dit in de veertiende eeuw uitlegde, toe. De Vasallen schaerden zich, naer gelang der omstandigheden, onder verschillende standaerts. Soms ja vochten zy aen den eenen, en hunne kinderen aen den anderen kant, gelyk de graef van Namen deed in 1214, toen hy te Bouvines met den koning van Frankryk heulde, terwyl zyn zoon keizer Otto ter zyde stond. Zie De Marne, Hist. de Namur, I, bl. 219.

[p. 316]

Inderdaed, terwyl de Engelschen bezig waren met het noordelyk deel van Thiérache⁽¹⁾ af te loopen, alwaer zy onderscheidene steden en eene menigte van dorpen in kolen legden⁽²⁾, trok graef Willem, met meer dan vyf honderd lansen zyn' franschen oom⁽³⁾ ter hulp, die uit St.-Quentin⁽⁴⁾ met een ontzaggelyk leger gekomen, stil hield te Buironfosse⁽⁵⁾. Daer was hy slechts een paer mylen meer verwyderd van den vyand⁽⁶⁾, en, even als deze, magtig genoeg om het pleit door eenen grooten veldslag te beslissen⁽⁷⁾, gelyk men wer-

(1) Eene fransche landstreek, thans deel makende van Picardyë, en toen ter tyd aen Henegau palende. Zie hiervoren, bl. 44, aenteek. 2. - Guise was er de hoofdstad van.

(2) Zie Froissart, chap. 87.

(3) Zie daer, ch. 89.

(4) De hoofdstad des graefschaps van Vermandois, dat aen Thiérache raekte.

(5) Een dorp, gelegen in het kanton van La-Capelle, dat een stedeken is van Thiérache, naby de Henegauwsche grenzen van dien tyd.

(6) Zie Froissart, ch. 90.

(7) Volgens Froissart, ch. 93, had Philip de Valois meer dan honderd duizend man onder de wapens. De koning van Engeland kon daer maer ruim de helft tegen stellen.

[p. 317]

kelyk zich van wederzyde er toe bereidde. Zelfs de vrydag van 22 October werd voorgesteld en aenveerd, ja de beide legers in slagorde geschikt: maer wanneer het op vechten aen zou komen, liet Philip zich wederhouden, sommigen zeggen door gewaende voorteekens van sterrekykery⁽¹⁾, doch veel waerschynlyker door den raed zyner vrienden, die hem deden verstaen dat het niet noodig was de krygskans te wagen tegen eenen vyand, welke van zelf het veld zou moeten ruimen, gepraemd door de najaersregens, door het gebrek aen lyftogt, en door den onwil der duitsche heeren, die het spel al lang moede waren⁽²⁾.

Koning Philip vond die redenen gegrond⁽³⁾: ook gaf hy het teeken niet tot den stryd. Van zynen kant scheen Eduard ook niet zeker genoeg van zyn stuk, om den aenval te gebieden. Kortom de beide legers bleven een ganschen dag elkander van verre aenkyken, en den volgenden rolden zy

(1) Zie Froissart, ch. 93.

(2) Zie Schmidt, Geschichte von Frankreich, II, bl. 21.

(3) Froissart, chap. 93, geeft er nog andere op van geen minder gewigt.

[p. 318]

beide hunne vaendels op, zonder iets verrigt te hebben. De Franschen keerden naer St.-Quentin⁽¹⁾, terwyl de Engelschen met hunne bondgenooten den weg naer Henegau insloegen, en ieder vervolgens terug naer zyn land trok⁽²⁾.

Graef Willem II kwam eerlang ook naer huis met de zynen; maer hy beproefde in 't kort de waerheid van het oude spreekwoord, dat het moeijelyk is twee heeren te dienen. Hy had koning Eduard noodwendig mishaegd door zyne onstandvastigheid, en was van koning Philip met een stuersch gezigt onthaeld geworden, omdat hy eerst Frankryks vyanden geholpen had. Deze laetste vorst, die dan toch van zynen veldtogt mageren roem had meêgedragen, wrokte thans tegen Henegau en luisterde naer die hem opstookten. 't Is waer, Jan van Beaumont, vaster in zyne besluiten en gehechter aen Engeland dan zyn neef, had de bondgenooten gevolgd tot het laetste toe, weshalve hy nu ook voor alle anderen de wraek van Philip te ondergaen had. Deze gaf bevel aen eenige

(1) Zie Froissart, ch. 94.

(2) Zie daer, chap. 95.

[p. 319]

fransche edellieden, van Chimay te overvallen, hetwelk Jan van graef Willem te leen hield⁽¹⁾, en dat weldra leelyk gehavend werd. De stad zelf niet, noch de sloten, hier en ginds verspreid, en die te sterk waren om door eene voortvarende bende van vrybuiters aengerand te worden; maer de voorsteden en al de omliggende dorpen, ja geheel de landstreek mag men zeggen, werden verwoest en uitgeplonderd, tot groot spyt der henegauwsche vorsten, die er te Bergen de tyding van kregen, toen al het kwaed gedaen was⁽²⁾.

Daer bleef het echter niet by. Op eenen zondag morgen kwamen er zes honderd mannen van wapenen uit Kameryk naer het stedeken Haspres⁽³⁾, dat zy verrasten, want niemand had zulken overval voorzien. Ook hield geen burger het minste over: goud en zilver, huisraed en vee, alles werd

(1) Namelyk Jan van Beaumont bezat Chimay van wege zyne gemalin Margareet van Soissons. Zie Delewarde, IV, bl. 149.

(2) Zie Froissart, chap. 98.

(3) Haspres ligt een paer mylen in 't zuid-westen van Valencyn, op eene rivier die by Denain in de Schelde loopt.

[p. 320]

van de Franschen meêgedragen, en wat niet tilbaer was aen het vuer prys gegeven. Hetzelfde lot onderging het klooster dier plaets⁽¹⁾.

Deze hatelyke stroopery was zoo vroeg en zoo spoedig volvoerd, dat graef Willem in zyn paleis van Valencyn nog lag te slapen, toen het nieuws hem gebragt werd. Uitzinnig van woede, sprong hy zyn bed uit, schoot in zyne kleederen en wapendes, en, met zoo veel volk als hy op het oogenblik verzamelen kon, vloog hy naer Haspres, om het de plonderaers betaeld te zetten; maer hoorde reeds onder wege dat de Franschen met hunnen buit naer Kameryk waren teruggekeerd⁽²⁾.

Willem moest dus voor het oogenblik zyn leed verkroppen, en nu speet het hem dubbel dat hy niet, gelyk zyn oom van Beaumont, onder den engelschen Luipaerd had blyven voortvechten. Aldra riep hy den adel van al zyne landen byeen te Bergen, om met hen raed te plegen hoe men de

(1) Zie Froissart, chap. 100. - Het klooster van Haspres was eene Proostdy, afhankelyk van Sint Vaast te Atrecht. Zie D'Outreman, bl. 435.

(2) Zie Froissart, chap. cit. Zie mede Vinchant, III, bl. 188.

[p. 321]

geleden schande op Frankryk wreken zou. Het besluit was dat men den koning zonder uitstel voor den degen zou roepen⁽¹⁾, en even zoo spoedig zyn grondgebied overvallen. Men ziet, gelyk het ongenoegen van Philip de Valois op de inwoonders van Henegau geboet was geweest, zoo ging ook des graven wederwraek op 's konings arme onderdanen gepleegd worden, die zeker geen de minste schuld hadden aen de begane buitensporigheden. Die van Aubenton⁽²⁾, radende dat zy de eersten aen de beurt zouden liggen⁽³⁾, hadden er zich op voorzien, met in tyds krygsvolk te vragen aen den baljuw van Vermandois. Inderdaed, de Henegauwers trokken eerlang door het land van Chimay naer de pas genoemde stad, en, verdeeld in dry sterke benden, bestormden zy

(1) De last van het kartel naer den koning te dragen werd toevertrouwd aen den abt van Crépin. Zie boven, bl. 69, aenteek. 2, en Froissart, ch. 101.

(2) Een stedeken, toen zeer bevolkt en ryk door den lakenhandel, in Thiérache, beoosten Vervins.

(3) Het was van Aubenton uit, dat onlangs de Franschen op het land van Chimay gevallen waren, hetwelk er aen paelde.

[p. 322]

haer met zoo groote woede, dat, ondanks al de dapperheid hunner tegenvechters, zy aen eenen kant tot tegen de poort geraekten, en meester werden van de balie⁽¹⁾. 't Is waer, die van binnen wierpen hun nu nog alles wat aen de hand was, steenen, potten vol kalk, balken en ander tuig, op den kop, waerdoor zy menigen ridder van zyn peerd deden tuimelen, en het ja nog den ganschen nacht uithielden; maer des anderdags al vroeg werd niet te min de stad veroverd. Jan van Beaumont was er de eerste ingedrongen met geheel zyne banier, aldra gevolgd van zyn' neef en de overige manschap. Nu vocht men nog voort in de straten, op de markt vooral, maer het lot had beslist: de Franschen kregen de nederlaeg; bykans allen sneuvelden of werden gevangen genomen; eene menigte van burgers⁽²⁾ zelfs schoten er het leven by in, en die niet omkwamen verloren alles wat zy hadden; want, na de stad uitgeplon-

(1) Of de ameide, een bareel, draeiboom of sluithek om den toegang tot de poort te beletten, inzonderheid voor de ruitery. Zie Huydecopers Proeve, III, bl. 299.

(2) Twee duizend, zegt Vinchant, III, bl. 191; maer Froissart spreekt slechts van twee honderd.

[p. 323]

derd te hebben, staken de Henegauwers ze in brand, trekkende vervolgens met hunnen buit, op karren en wagens geladen, terug naer Chimay, maer onder wege nog een aental dorpen verwoestende, naest meer dan veertig gehuchten⁽¹⁾.

Aldus was, naer de wanbegrippen van den tyd, de aengedane oneer gewroken. Willem II kwam naer Bergen, alwaer hy aen zyne leenmannen verlof gaf om, met hun aendeel in den krygsroof, huiswaert te keeren, hen hartelyk dankende voor den bewezen dienst. Had hy dan zekerheid dat het hier by blyven moest, en dat koning Philip beurt om beurt op Henegau niet verhalen zou wat de graef en de zynen in Frankryk misdreven hadden? Neen: Willem liet 's lands edellieden naer huis gaen, omdat zy voor eenen bepaelden togt waren opgeroepen, die thans voleindigd was. Maer hy wist wel dat hy met zyn franschen oom het laetste woord niet zou hebben, en werd daerom aenstonds bedacht om heinde en ver hulp te gaen

(1) Zie Froissart, chap. 102, 103, en Vinchant, III, bl. 189-91. Deze togt had plaets in de eerste dagen van April 1340. Zie Delewarde, IV, bl. 151, en Hossart, II, bl. 120.

[p. 324]

zoeken. Eer hy vertrok, gaf hy het bestier zyner landen over aen den dapperen heer van Beaumont, die de hoofdstad Bergen zou verdedigen, terwyl vier edele ridders⁽¹⁾ met toereikende manschap over Valencyn zouden waken. Landrecies werd toevertrouwd aen den Seneschalk van Henegau⁽²⁾ met honderd speren onder zyn gebied⁽³⁾, Kanoot aen den Maerschalk Dirk van Walcourt, Avesnes aen den heer van Potelles⁽⁴⁾, Maubeuge aen dien van Valkenberg⁽⁵⁾: kortom al de steden en sloten, vooral langs de fransche grenzen, werden goed bezet, versterkt zelfs om, des noods, krachtdadigen weêrstand te kunnen bieden⁽⁶⁾.

(1) De heeren van Antoing, Gommegnies, Vergy en Hautfalise. Zie Delewarde, IV, bl. 153.

(2) Geert van Verchin, een dorp by Valencyn.

(3) Versta zoo veel lansen met de gewoone manschap, als boven, bl. 312, aent. 2.

(4) Naem eener heerlykheid, thans een dorp naby Kanoot.

(5) Walraven van Valkenberg was sedert lang zeer bevriend met de graven van Henegau.

(6) Vergelyk Froissart, chap. 104, 105, met Vinchant, III, bl. 192 en Delewarde, IV, bl. 153, met welke hy niet altyd overeenkomt, zoo min als met zich zelven in de volgende kapittels.

[p. 325]

Na al deze schikkingen genomen te hebben, begaf zich de graef naer Luik, om by den toenmaligen bisschop Adolf van der Marck zyne leenpligt te vervullen, waer tot dus verre de tyd hem voor ontbroken had; en tevens om van den kerkvoogd onderstand te verwerven. Maer dit laetste werd hem geweigerd, zelfs van wege de edellieden en de steden, zynde van toen reeds de Luikenaers zeer gehecht aen Frankryk, derhalve geenszins genegen om met koning Eduard of diens bondgenooten te heulen⁽¹⁾.

In Vlaenderen kwam Willem beter te regt⁽²⁾. Daer sprak hy met Jakob van Artevelde, die hulp beloofde in overhoop. Het zelfde deden de duitsche heeren van den Neder-Rhyn en van Westfalen, welke onze vorst vervolgens was gaen tokkelen⁽³⁾.

(1) Zie Fisen, II, bl. 92.

(2) Zie den toenmaligen toestand van Vlaenderen, en hoe verre koning Eduard III het, in 't begin van 1340, aldaer gebragt had, in ons vierde deel, bl. 600, vlgg.

(3) Froissart, chap. 104, beweert dat graef Willem naer Engeland gegaen is; maer de henegauwsche geschiedschryvers spreken daer niet van, en het strydt eenigzins met de gebeurtenissen zelf.

[p. 326]

Die magere baronnen, gewoon hun brood te winnen met in het buitenland voor eens anders rekening kryg te voeren, of tot hunnent de reizende kooplieden uit te schudden, aerzelden niet hun zweerd aen graef Willem te verhuren, in de hoop dat, byaldien zy hun gebeente op 't slagveld niet lieten, zy met den buidel wel gevuld naer hunne kasteelen zouden weêrkeeren. Maer ziet, terwyl de graef in die vreemde kwartieren van slot tot slot omwandelde, was het in zyn land geweldig aen 't spooken.

Koning Philip had zyn oudsten zoon, hertog Jan van Normandyë⁽¹⁾, last gegeven van krygsvolk op te roepen en Henegau te gaen verwoesten, genoeg om het voor eene halve eeuw onbewoonbaer te maken. Zulks liet zich de strydzuchtige jongeling⁽²⁾ geen tweemael gebieden, maer verzamelde te St.-Quentin eene menigte van fransche graven

(1) Deze Jan van Valois had, in 1332, dit hertogdom, te samen met de twee graefschappen van Anjou en van Maine, te leen gekregen van zyn' vader, wien hy in 1350 opvolgde, en alsdan de dry domeinen weêr aen de fransche kroon vereenigde.

(2) Hertog Jan was geboren in 1319.

[p. 327]

en heeren⁽¹⁾, makende, met hun volk, een leger uit van zes duizend geharnaste ruiters en acht duizend voetknechten, waermede hy, omstreeks Paschen⁽²⁾, door het Kameryksche afkwam naer Montay, een dorp of stedeken op de Selle, beneden Câteau- Cambrésis, en naby de henegauwsche grenzen. Hier rustten zy uit, om des anderdags op het naburig land te storten. 't Is waer, zy werden er verrast door den Seneschalk van Henegau, die hen voor zonnen-opgang een onverwacht bezoek deed, en met een twaelftal edele krygsgevangenen terug keerde⁽³⁾; doch zulks belette niet dat de Franschen, eenige uren later, met volle magt indrongen, en, na een aental dorpen neêrgeblaekt te hebben, tegen den avond tot voor Kanoot kwamen, welks voorsteden mede in kolen gelegd werden. Den volgenden dag trokken de vreemdelingen oostwaert, en zetten alles in vlam tot tegen Bavay, dat zelf veel te lyden kreeg⁽⁴⁾. Alsdan naer 't

(1) Froissart, ch. 109, noemt ze allen op. De graef van Vlaenderen staet zoo goed als aen 't hoofd.

(2) Paschen viel, in 1340, op den 16 April.

(3) Zie Froissart, chap. 110.

(4) Zie Froissart, loc. cit.

[p. 328]

Westen wederkeerende, beproefden zy om Kanoot te overrompelen; maer de vesting, voorzien van bombarden en donderbussen⁽¹⁾, schoot hun steenen en kwarreelen⁽²⁾ naer den kop, zoodanig dat zy daer moesten van afzien. Ja, maer zy verhaelden het op groot en klein Wargnies⁽³⁾, Sepmeries, Artres, Famars, Curgies, Aulnoy⁽⁴⁾ en meer andere dorpen, die woest weg aen het vuer prys gegeven werden, dat er de vlokken tot in Valencyn toe van vlogen⁽⁵⁾.

Omtrent dien zelfden tyd had de graef van Eu, Konstabel van Frankryk, die met krygsvolk te Douai lag, brieven⁽⁶⁾ aen de burgers van Valencyn geschreven om ze tot de zyde des Konings te

(1) De getuigenis van Froissart is merkweerdig, want in 1340 was het gebruik van kanons, by de verdediging van steden of sloten, nog ten uiterste zeldzaem. Daer is kwalyk een voorbeeld van te vinden, dat hooger opklimt. Zie Daniël, Hist. de la Milice franç. I, bl. 319.

(2) Zie boven, bl. 243, aenteek. 1.

(3) Twee dorpen benoorden Kanoot.

(4) Zie boven, bl. 123, aenteek. 2. - Al de hier opgenoemde dorpen liggen in dezelfde buert.

(5) Zie Froissart, chap. 111.

(6) Gedagteekend van den 2 Mei 1340.

[p. 329]

doen overslaen, hun indachtig makende hoe zy, in 1292, hun behoud aen een' van diens voorzaten hadden te danken gehad⁽¹⁾. Gelukkiglyk bleven de Valencyners doof voor zulk verraderlyk aenzoek, weshalve de Franschen besloten om zich met geweld van de stad meester te maken. Te dien einde zochten zy omtrent Prouvy⁽²⁾ een wed door de Schelde, en vielen verwoed op de inwoonders van Trith⁽³⁾, veel te onsterk om weêrstand te bieden; maer de Seneschalk van Henegau kwam hun uit de stad met krygsvolk ter hulp, en dreef de Franschen op de vlugt, waervan er meer dan een in de Schelde verzoop⁽⁴⁾.

De burgers werden ingetoomd door Hendrik van Antoing; anders zouden zy er kort spel van gemaekt hebben. De Franschen werden daerom van dag tot dag stouter, loopende heel de omstreek

(1) Zie hierboven, bl. 224. Zie mede D'Outreman, bl. 164.

(2) Een dorp in 't Noordwesten van Valencyn, op den linken oever der Schelde.

(3) Zie hiervoren, bl. 123, aenteek. 1. Daer was te Trith eene brug over de Schelde, maer de dorpelingen hadden die afgebroken.

(4) Zie Froissart, ch. 111, en D'Outreman, bl. 165.

[p. 330]

af, ja tot tegen de poorten der stad, naby welke zy zelfs de watermolens dorsten in brand steken, en meer ander kwaed doen. Ten laetste echter verloren de inwoonders geduld, en, wat men ook aenwenden mogt om ze tegen te houden, zy luidden de noodklok, schoolden te samen, stortten met duizenden naer buiten, en vielen aen 't hakken op de Franschen, van welke zy nogtans slechts de achterblyvers hielden liggen; want de hertog van Normandyë had, op het enkel hooren van 't rumoer, den aftogt doen blazen, en was naer Kameryk geweken, zeggende dat hy geen volk genoeg aen de hand had om eene stad als Valencyn te belegeren. Het dient haest niet bygevoegd dat vlekken en gehuchten, welke op den weg lagen, tot één toe nog neêrgeblaekt werden of verwoest. Zelfs de abtdy van Fontenelle, waer Joanna van Valois hare dagen in 't gebed doorbragt, ontsnapte aen de vlammen niet; maer die er 't vuer aen gestoken hadden, beval hertog Jan aen de galg te knoopen, om 's konings zuster te wreken wegens den hoon haer uit enkelen moedwil aengedaen⁽¹⁾.

(1) Zie Froissart, chap. 111, 112, en D'Outreman, bl. 166.

[p. 331]

Terwyl aldus het zuidelyk deel van Henegau tot eene woesteny herschapen werd, waren de garnizoenen van Ryssel en Douai bezig met Oosterbant af te loopen. Daer ook bleef, buiten de sloten, niets ongeschonden van alles wat tot graef Willems heerlykheid gerekend was te behooren. Zelfs het gedeelte der dorpen, welke half onder fransch, half onder henegauwsch regt stonden, werd roekeloos geplonderd en afgebrand. De enkele stad van Bouchain, wel bezet en versterkt, liet men onaengeroerd; doch hare inwoonders zagen links en regts de vlammen opstygen, de wolken van rook hun boven het hoofd dryven, en moesten hun leed verbyten, zonder uit te durven gaen, omdat die van Valencyn de gevraegde hulp hadden afgeslagen. Maer wanneer de Franschen, overladen van buit, naer hunne vestingen weêrgekeerd waren, alsdan ja voeren de burgers van Bouchain, met het krygsvolk dat hen beschermde, het land in: waerom? Eilaes! om de vernieling te voltooijen; want zy blaekten op hunne beurt alles wat fransch was neêr, tot onder de muren van Douai, het kwaed met kwaed loonende, doch altyd ten koste der arme landlieden⁽¹⁾.

(1) Zie Froissart, ch. 113, en Vinchant, III, bl. 199.

[p. 332]

De hertog van Normandyë, naer Kameryk geweken zynde, wilde thans, op verzoek des bisschops, het beleg ondernemen van Thun-l'Evêque⁽¹⁾, een sterk kasteel, dat het jaer te voren door Wouter van Masnuy⁽²⁾ verrast was geworden, en welks bezetting sedert in den omtrek veel onheil had gesticht⁽³⁾. Voorziende dat het moeite zou kosten, had hy niet alleen talryke manschap verzameld, maer kwam tevens af met zes groote Blyden⁽⁴⁾,

(1) Daer zyn twee plaetsen van dien naem in dezelfde buert (tusschen Kameryk en Bouchain), maer gescheiden door de Schelde. Het eene, op den linken oever der rivier, behoorde aen den bisschop van Kameryk, als zyn naem aenduidt; het andere, aen den overkant der Schelde, lag in het Henegauwsche, en hiet Thun-St.-Martin.

(2) Naem eener heerlykheid benoorden Bergen. Daer vindt men nog Masnuy-St.-Pierre en Masnuy-St.-Jean.

(3) Zie Froissart, chap. 79, en Vinchant, III, bl. 178.

(4) De Blyde was een gevaerte, waervan men, in de middeleeuwen, inzonderheid voor het uitvinden van het buskruid, zich bediende om steenen en ander tuig op de belegerden te smakken. Het Fransch zegt baliste. Men kan er Daniël over nazien, I, bl. 47 en 404, alsmede Huydecoper op Melis Stoke, III, bl. 281, vlgg.

[p. 333]

welke hy voor de vesting deed opregten. Zoo haest zy veerdig waren, begon men met deze gevaerten op die van binnen, nacht en dag ontzaggelyke steenen⁽¹⁾ te werpen, welke alles verbryzelden, de kanteelen der torens aen stukken bonsden, de daken en zolderingen deden instorten, tot zoo verre, dat de belegerden welhaest geene schuilplaets meer vonden dan in de gewelfde kelders. Ja erger nog: men slingerde, met het zelfde oorlogstuig, karkassen van peerden naer binnen, rompen van verrotte dieren, en de Hemel weet wat al meer, om er de pest te verspreiden en het de manschap moede te maken. Trouwens, de dry baronnen, die er het bevel voerden, konden eerlang den

(1) De kronyken spreken van 1000 pond en nog meer: doch laet dat al grootspraek wezen, als Huydecoper wil, bl. 194, vlgg. het is toch zeker dat er lyvige stukken noodig waren om het bedoeld oogmerk te treffen.
Veelal werkten die van binnen met soortgelyke oorlogstuigen op hunne vesten, om de Blyden der belegeraers te ontstellen en onbruikbaer te maken; of zy schoten er vlammende pylen in, om er 't vuer aen te krygen. Maer daer schynt men te Thun-l'Évêque niet van voorzien te zyn geweest.

[p. 334]

stank niet meer uitstaen, maer vroegen eene wapenschorsing van veertien dagen, met belofte, indien zy binnen dien tyd door den graef van Henegau niet verlost wierden, van het burgslot aen hertog Jan over te geven. Zulks werd hun toegestemd, en een edele schildknaep vertrok naer Bergen om met den heer van Beaumont raed te slaen⁽¹⁾. Maer ziet, alsof het afgesproken ware, daer kwam juist graef Willem van zyne reis in Duitschland⁽²⁾ weder, tot grooten troost zyner edellieden en onderdanen, die hem met het grootste ongeduld verwachtten.

Thans namen de zaken een anderen keer. De graef vernemende hoe deerlyk de Franschen zyn land gehavend hadden, zei, knersende van spyt, dat Frankryk groot genoeg was om er de geleden schade op te verhalen. Voor het oogenblik noodigde hy zyne bondgenooten om hem hulp te

(1) Zie Froissart, chap. 115.

(2) Froissart zegt dat hy by den keizer geweest was, en daerom zoo lang vertoefd had. Hy spreekt hier nog eens van 's graven reis naer Engeland, en dit mael zegt Vinchant het hem na, zonder dat de zaek in haer zelve waerschynlyk zy.

[p. 335]

brengen, en trok onverwyld met 's lands baronnen regt naer Valencyn, vervolgens naer Naves op de grenzen van 't Kameryksche. Daer, in eene schoone valei naest de Schelde, en in de buert van het belegerde slot, groeide zyn leger dagelyks aen. De jonge graef van Namen⁽¹⁾ kwam af met twee honderd speren, de hertog van Brabant met zes honderd. Reinout van Gelder⁽²⁾, graef Adolf van Berg, de heeren van Valkenburg, van Blankenheim en vele andere uit Neder-Duitschland verschenen daer insgelyks aen 't hoofd hunner mannen van wapenen: en ja, eenige dagen later stond Jakob van Artevelde daer ook met ruim zestig duizend Vlamingen, het is te zeggen dat hy alleen zoo veel of meer volk aenbragt dan al de anderen te samen⁽³⁾.

Het was nu niet meer te doen om Thun-l'Evêque te ontzetten: neen, kort na 's graven aenkomst, hadden de belegerden, gebruik makende van de

(1) Willem I, toen 16 jaer oud.

(2) Die in 1339 tot hertog verheven was door keizer Lodewyk van Beijeren. De oorkonde staet by Mieris, II, bl. 616.

(3) Zie Froissart, chap. 116 en 118.

[p. 336]

herhaelde schermutselingen welke de aendacht afwendden, het slot in brand gestoken, en waren gelukkiglyk over de Schelde geraekt, tot in Willems kamp, die hen met geestdrift ontving⁽¹⁾. De graef wilde thans zynen moed koelen door een algemeenen veldslag. Hy zond herauten tot den hertog van Normandyë, vervolgens ook tot den koning⁽²⁾, om ze tot den stryd uit te noodigen, hun zelfs voorstellende dat hy eene brug over de Schelde zou doen leggen, opdat zy te gemakkelyker aen dezen kant mogten komen, waer het plein groot en allenzins bekwaem was. Maer men had daer geene ooren naer. Philip de Valois wilde of dorst niet vechten, voorziende misschien dat hy in 't kort al zyne magt noodig zou hebben om een' anderen vyand het hoofd te bieden. Maer hy gaf niet te min trotsche, ja hoonende antwoorden aen 's graven boden, zeggende onder anderen, hy zou naer Henegau komen als 't hem lustte, en Willem

(1) Zie Froissart, chap. 117.

(2) Koning Philip had het leger zyns zoons vermeerderd met 1200 lansen, en kwam er sedert zelf naer toe. Zie Froissart, chap. cit.

[p. 337]

zoo arm maken, dat deze zyn graefschap zou moeten verpanden⁽¹⁾.

Daer bleef dan onzen vorst niets anders te doen dan zelf over de Schelde te gaen en de Franschen aen te randen, iets waer hy zeker toe besloten zou hebben, hadde hertog Jan van Brabant het hem niet afgeraden, vooral tot reden gevende dat de koning van Engeland eerlang naer Belgie stond te komen, en dat daerdoor zelf de kryg eene andere wending moest nemen⁽²⁾.

Inderdaed koning Eduard, nadat hy zyne zaken in Vlaenderen goed besteld had, was tegen 't einde van February 1340 naer huis vertrokken⁽³⁾, met belofte van vóór Sint Jan weêr te komen, om den oorlog ernstig te hernemen⁽⁴⁾. Hy deed zyn woord gestand, met zulken uitslag zelfs, dat men in de middeleeuwsche jaerboeken niets zoo luisterryks

(1) Zie Froissart, chap. 118, 119.

(2) Zie daer, ch. 118.

(3) Eduard was ontscheept, den 21 Febr. in de haven van Orwell, thans Harwich. Zie de oorkonde by Rymer, II, Part. IV, bl. 69. Memorandum de reditu Regis in Angliam.

(4) Zie ons vierde Deel, bl. 604.

[p. 338]

lezen kan; want hebbende, den 24 Juny, in de waters van Vlaenderen slag geleverd tegen eene fransche vloot twee mael zoo sterk als de zyne, behaelde hy niet alleen de victorie, maer veroverde bykans al de vyandlyke schepen⁽¹⁾ en vernietigde, mag men zeggen, het vyandlyk heir⁽²⁾.

De maer dier groote gebeurtenis kwam te Thun-l'Evêque, terwyl daer nog de beide legers elkander aenhoudend sarden; maer nu braken zy op. Philip zond in der haest zyne krygsbenden naer de vlaemsche grenzen⁽³⁾, terwyl graef Willem met de zynen naer Valencyn keerde om feest te houden, en vervolgens naer Gent te trekken, alwaer hy van koning Eduard en diens gemalin prachtiglyk onthaeld werd⁽⁴⁾.

De Engelschman had reeds te Brugge met Jakob

(1) Capta etiam quodammodo tota classe, zegt Eduard zelf in 't verslag dat hy doet van zyne overwinning aen den aertsbisschop van Cantelberg, by Rymer, II, P. IV, bl. 79.

(2) Zie dien vermaerden zeeslag nader beschreven in ons vierde Deel, bl. 604-606, of met al zyne omstandigheden, by Froissart, ch. 120, 121, 122.

(3) Zie Froissart, chap. 124.

(4) Zie Froissart, chap. 123.

[p. 339]

van Artevelde afgesproken, dat men zonder uitstel Doornik zou belegeren⁽¹⁾. Kort daerna beriep hy zyne bondgenooten te Vilvoorden om met hen raed te slaen. Allen keurden het krygsplan goed, en beloofden omstreeks Sinte Magdalenen dag voor de stad te zullen wezen⁽²⁾. Zoodan tegen den gestelden tyd vertrok Eduard van Gent, met zeven graven, twee prelaten, acht en twintig baenderheeren en wel twee honderd ridders, uitmakende een leger van vier duizend lansen en negen duizend archiers, het voetvolk niet meê geteld. Te Audenaerde gingen zy de Schelde over, en den 23 July bereikten zy Doornik⁽³⁾. Aldra verscheen daer ook

(1) De koning meldt dit zyn voornemen aen het engelsch Parlement in eenen brief gedagteekend uit Brugge den 9 July. De oorkonde staet by Rymer, bl. 79-80. Zie voorts ons vierde Deel, bl. 607.

(2) Zie Froissart, chap. 125, Vinchant, III, bl. 207, en Butkens, bl. 430. - Op dat Parlement van Vilvoorden werd er tevens tusschen Vlaenderen, Brabant en Henegau een bondgenootschap gesloten, om elkander in alles by te staen zoo ten aenval als ter verdediging, maer dat sedert kwalyk onderhouden werd, zegt Froissart.

(3) Den 26^sten zond Eduard brieven van uitdaging tot den franschen koning. Zie die, met het antwoord van Philip de Valois, by Rymer, bl. 80.

[p. 340]

de hertog van Brabant met 20,000 man, de graef van Henegau aen het hoofd der ridderschap van zyne dry landen, en ten laetste Jakob van Artevelde, die meer dan 40,000 Vlamingen meêbragt⁽¹⁾.

De stad werd geheel omringd en nauw ingesloten⁽²⁾; maer daer was krygsvolk te veel, als men ziet⁽³⁾, om aen allen werk te geven: zelfs moesten de belegeraers elkander in den weg loopen, zonder te spreken van de moeijelykheid om eten te krygen voor al die monden. Ook erkende de graef van Henegau dat hy er ligtelyk kon gemist worden,

(1) Froissart, ch. 127, zegt meer dan 60,000; maer Butkens en Vinchant spreken van 40,000 en daer stemt Meyer meê overeen. Jakob van Artevelde, als blykt uit Eduards brief aen het engelsch Parlement, had nogtans 100,000 man beloofd voor Doornik, en 50,000 anderen voor een tweeden krygstogt naer het Atrechtsche. Maer het is waerschynlyk dat Eduard zelf de menigte te groot gevonden en meer dan de helft doen t'huis blyven heeft.

(2) Froissart wyst ieders plaets aen, in pas gemeld hoofdstuk.

(3) Meyer getuigt dat er 120,000 man om Doornik lagen.

[p. 341]

zonder de onderneming afbreuk te doen, en, vol van wraekzucht als hy was wegens het kwaed in zyn land door de Franschen gedaen, verliet hy met vyf honderd lansen het beleg, om voor eigen rekening op franschen bodem te gaen uitwoeden. Hy trok naer de kanten van Ryssel, en blaekte daer Seclin⁽¹⁾ neêr, naest eene menigte dorpen, terwyl zyne voorloopers tot by Lens toe, in het Atrechtsche, doordrongen, overal verwoesting stichtende⁽²⁾.

En dan keerden zy weêr naer Doornik.

Eene andere reis had men 't gemunt op Mortagne, een sterk stedeken aen den samenloop van Scarpe en Schelde⁽³⁾. De graef zond bevel aen de Valencyners om derwaert te komen met zwaer oorlogstuig. Dit deden zy onverwyld. Maer die van binnen den aenval voorziende, hadden de voorbyloopende Schelde vol pylen geslagen en onbevaer-

(1) Een stedeken in 't zuiden van Ryssel.

(2) Zie Froissart, chap. 128.

(3) Mortagne behoorde tot het dusgenaemde Tournésis, den ouden pagus Tornacensis. De heeren van Mortagne waren erfkasteleinen van Doornik. Zie Wastelain, bl. 369 en 416.

[p. 342]

baer gemaekt, terwyl zy aen de landzyde mede zoo wel versterkt waren, dat men haest aen geen bykomen denken mogt. Graef Willem van eenen kant, de Valencyners van den anderen, deden gelykelyk hun best, doch zonder eenige winst. Men beproefde het water op te ruimen, by middel van een schip, gewapend met krachtige hefboomen om de pylen uit te halen, maer dat duerde te lang. Het storm loopen op de muren werd insgelyks beproefd; maer de noeste en moedige belegerden verydelden dat poogen door aenwending van kunsttuigen waermede zy de opklouterende mannen in de gracht deden tuimelen. Ten laetste regtten die van Valencyn eene groote Blyde op, en wierpen steenen in de stad, welke de inwoonders veel hindernis toebragten; maer deze, geholpen door een schalken krygs-bouwmeester, timmerden op hunne beurt een tuig, zoo stipt in zyn werk gaende, dat het met den derden smak de vyandlyke Blyde in duigen bonsde⁽¹⁾. Kort, die onderneming mislukte, en de graef trok op naer Doornik.

Wy zwygen van andere waegstukken, van byzon-

(1) Zie Froissart, chap. 135 en 136.

[p. 343]

dere ruitertochten, nu met voor- dan met nadeel uitgevallen, van het vernielen der abtdyen van St.-Amands en Marchiennes⁽¹⁾, van het neêrblaken meniger steden en dorpen, Orchies, Landas, Lincelles⁽²⁾ en ontelbare meer. Daer ging geen dag voorby zonder landverwoesting of kleine gevechten in de omstreek van Doornik. Maer het beleg dier stad duerde sedert tien weken, en nog was er geen eind aen te voorzien, ofschoon de eenen van binnen, de anderen van buiten gebrek leden, en van den stank hunner dooden niet wisten waer kruipen: de drift van wederzyde verminderde niet. Gelukkiglyk was er eene vrouw die, door geen blinden drift vervoerd, maer door het gevoel van menschelykheid aengezet, de taek op zich nam van de wrevelige harten te vermurwen, en door woorden van liefde te bewerken wat de wapens niet vermogt hadden. Joanna van Valois, Willem van Henegaus vrome moeder, de moeder der

(1) Zie Froissart, ch. 138.

(2) Dat vindt men in het Dict. universel van Masselin. - Froissart, chap. cit. schryft La Celle, Vinchant l'Eschelle, Hossart Lincelne. De beide plaetsen liggen tusschen Orchies en Ryssel.

[p. 344]

engelsche koningin, en de eigen zuster van Philip de Valois, verliet hare eenzaemheid van Fontenelle, om, beurt aen beurt, de strydende vorsten te gaen smeeken dat zy den stryd zouden staken⁽¹⁾. De edele vrouw kon geenen vrede verwerven; maer zy deed zoo veel, dat er een bestand gesloten werd voor negen maenden, ingang te nemen den 25 September l340, en zullende eindigen daegs na Sint Jan van het volgend jaer⁽²⁾.

Deze wapenschorsing werd sedert verlengd voor een paer maenden, en dan nog voor een jaer, na verloop van hetwelk de kryg weêr uitborst, doch om weldra door nieuwe verdragen onderbroken te worden, zoodat er, tot in den zomer van 1346, geene ernstige vyandlykheden meer plaets hadden⁽³⁾.

Gy zoudt moeten gezien hebben hoe haestig, na het uitroepen van het bestand, de bondgenoolen

(1) Zie Froissart, chap. 145.

(2) Zie Froissart, chap. 144.- De oorkonde, in het Fransen en 't Latyn opgesteld, staet by Rymer, II, P. IV, bl. 83, 84. Zie mede ons vierde Deel, bl. 609-10.

(3) Zie dat alles nader aengeduid.en verklaerd in ons vierde Deel, bl. 611, vlgg.

[p. 345]

waren om Doornik te verlaten. De Brabanders, wien al lang het beleg uit de keel hing, verloren geen oogenblik om hunne tenten op te rollen, hunne wagens te laden, en met zoo veel blydschap naer huis te keeren, als of zy de stad, met al den buit die er in mogt zyn, veroverd hadden⁽¹⁾.

Zoo deden de anderen ook. Maer graef Willem van Henegau, byzonder verheugd misschien dat hy zynen moed had kunnen koelen op franschen bodem, kwam naer Bergen, om daer een allerluisterlykst steekspel te houden, dat aen zynen Sene-schalk, Geert van Verchin, het leven kostte⁽²⁾.

Men ziet, het vechten zat Willem II in 't bloed: had hy geene gelegenheid om zich op het slagveld te reppen, dan draefde hy door het renperk, en liep zyne eigen ridders de borst in. Na den zomer van 1341 met tornooijen te hebben doorgebragt, nu in Holland, dan in Frankryk ⁽³⁾, trok hy het jaer daerna, met den adel zyner landen, voor de

(1) Froissart spreekt tot tweemael toe van de haest der Brabanders, chap. 154 en 155.

(2) Zie Vinchant, III, bl. 217, 18, en Delewarde, IV, bl. 165.

(3) Zie Vinchant, III, bl. 218.

[p. 346]

derde mael⁽¹⁾ naer Pruissen⁽²⁾, om de Ridders der Duitsche Orde⁽³⁾ te helpen in hunnen kryg tegen de Lithauwers⁽⁴⁾, een nog heidensch volk,

(1) Hy was daer reeds geweest, by het leven zyns vaders, in 1329, en nog eens omstreeks 1334. Zie Wagenaar, III, bl. 252-53.

(2) Het Pruissen van dien tyd was klein, zich uitbreidende, langsheen de Oost-zee, tusschen de Weichsel en de Niemen, van Dantzig tot by Memel, en palende zuidwaert aen Polen.

(3) Deze geestelyke Ridder-Orde, ingerigt, op het einde der twaelfde eeuw, om de duitsche Pelgrims in het heilig Land te beschermen, werd sedert naer Polen geroepen door den hertog van Masovië, om de heidensche Pruissen te bevechten. Hy stond aen de Ridders het land van Culm af, waer keizer Frederik II byvoegde alles wat zy op de ongeloovigen veroveren zouden. Aldus werd met der tyd nagenoeg heel Pruissen aen de Orde onderworpen. Zoo stond het in 1283. Maer naderhand worstelden de Ridders nog meer dan eene volle eeuw met de Lithauwers, en moesten niet zelden de koningen van Bohemen en Hongaryën, alsmede de vorsten van Duitschland ter hulp roepen, om het tegen dat magtig en strydzuchtig volk uit te houden.

(4) Lithau, in 't Latyn Lithuania, grensde westwaert aen Pruissen, zuidwaert aen Polen, oostwaert aen Rusland, en noordwaert aen Koerland. Zyne uitgebreidheid was van meer dan 4000 vierkante mylen. Anderen zeggen 6000.

[p. 347]

dat zyn bekeerde naburen gedurig ontrustte, en soms, samenspannende met de ongeloovige Russen, het Christendom veel afbreuk deed in die oostelyke landstreken. Onze graef, en de vier honderd ridders welke hem vergezelden, gaven er blyken van de uitstekendste dapperheid⁽¹⁾.

In 1343 ondernam hy zelfs, telkens met een talryk gevolg van edellieden, eene bedevaert naer het heilig Land⁽²⁾, van waer hy wederkeerende over Venetië en door Duitschland, te Keulen de Ryksvorsten vergaderd vond, welke hem, naer het zeggen van sommige geschiedschryvers⁽³⁾ de koninklyke kroon aenboden, zoo groot was hun eerbied voor den heldhaftigen graef. Doch Willem,

(1) Zie Vinchant, III, bl. 218, en Wagenaar, III, bl. 254.

(2) De bewyzen staen by De Jonge, Hoeksche en Kabeljaauwsche Twisten, Leyden, 1817, bl. 34.

(3) Zie Vinchant, III, bl. 219. Zie dat ook getuigd door Zweder van Culenburg, by Matthaeus, III, bl. 602. Maer veel schyn heeft de zaek niet; want in 1343 hielden de Ryksvorsten eerder de party van keizer Lodewyk tegen den Paus, met wien hy nog altyd in twist was, dan dat zy het hoofd der Kerk tegen Lodewyk zouden geholpen hebben.

[p. 348]

al te gemoedelyk om zyn' eigen zwager den voet te helpen ligten, wees dat aenbod van der hand. Daerentegen deed hy door herauten alom uitroepen dat hy voornemens was, na zynen terugkeer in de Nederlanden, een luisterlyk feest te geven, waer de adel van wyd en zyd op genoodigd werd. Dit feest, aengezeid voor de maend April 1344 in het hofverblyf van 's Gravenhage, had werkelyk plaets, en duerde vyf dagen⁽¹⁾, welke aen Willem schatten van geld moeten gekost hebben⁽²⁾, want

(1) Van den 25 tot den 29. Zie De Jonge, bl. 35, in de noten.

(2) Volgens de echte grafelyke rekeningen van den tyd, werden er op het feest van 1344 verdronken 72 ½ amen Rhynwyn, 39 amen Sint Jans wyn⁽¹⁾, en 45 vaten Hamburger bier; en vereten 50 koejen, 29 zwynen, 13 baken⁽¹⁾, 2 wilde ossen, en een hert uit Haerlemmer bosch. Zie De Jonge, loc. cit.

(1) Wat was dat? Carpentier, in zyn Supplement op Du Cange, geeft het woord Vinum Sti Joannis, maer weet er geen verklaring van. Het schynt niets anders geweest te zyn dan wyn, die op den dag van Sint Jan den Evangelist, namelyk op den 27 December, gewyd werd, ter gedachtenis van den vergiftigen wynkelk hem (volgens de Legende) aengeboden, en welken hy, na er een kruis over gemaekt te hebben, zonder letsel uitdronk. Zie Schmeller, Bayerisches Wörterbuch, II, bl. 593. - Men gaf veelal den Sint-Jans wyn by het afscheid. Van daer dan ook de dusgenaemde Sint-Jans minne, elders Sint-Geerden minne, waerover men, behalve Schmeller, loc. cit. Huydecoper na kan zien, op Stoke, II, bl. 343, vlgg. of Clignett, Bydragen, enz. bl. 383, vlgg.

(1) Dat het woord baken eertyds gebruikt werd als synoniem van verken, zegt Kiliaen, en na hem Huydecoper op Stoke, II, bl. 404-5. Hier echter dient men het op te vatten in den zin van ham, of hesp, waer het ook voor diende, als blykt uit Du Cange, I, col. 961, verbo Baco. Men kan het insgelyks nemen voor eene zyde gezouten en gerookt spek, hetgeen in de middeleeuwen, zelfs aen de vorstelyke tafels, veel gegeten werd, als Van Wyn bewyst in zyne Avondstonden, II, bl. 77.

[p. 349]

hy onthaelde er, met de grootste pracht, eene menigte van Heeren en Edelvrouwen, uit onderscheidene landen derwaert toegestroomd, en welke geenen lof genoeg konden spreken van 's vorsten gulhartigheid.

Jammer maer, al die feesten, die steekspelen, die riddertogten, gevoegd by jaren van rampspoed en oorlog, moesten noodwendiger wyze des graven inkomsten te boven gaen, zyne middelen uitputten, en hem niet alleen in schuld steken, maer tevens zyne onderdanen benauwen; want van waer zouden de noodige penningen gekomen zyn, zoo niet van de steden? Deze inderdaed hielden niet op renten te verkoopen, geld te schieten aen den graef, borg te blyven voor hetgeen hy by Lombar-

[p. 350]

den⁽¹⁾ of Kawerzynen⁽²⁾ op woeker geligt had, waerdoor zy zich zelven in zware lasten stelden.

Het was vooral in 1345, de graef pas weêrgekeerd zynde van een nieuwen kruistogt tegen de Lithauers⁽³⁾, dat de steden van Holland en Zeeland hem aenzienlyke hulpgelden verschaften, om eenen kryg te ondernemen tegen het Sticht⁽⁴⁾.

De schryvers zyn het niet eens omtrent de oorzaek van dezen oorlog tegen een naburigen Staet, waer toen ter tyd de graven van Holland, door hunnen invloed op keus en bestier, als 't ware de

(1) De eerste bankiers en wisselaers, in de middeleeuwen, waren herkomstig uit het Noorden van Italië, om welke reden men, met der tyd, den naem van Lombarden gaf aen al wie zich met den geldhandel ophield. Zie Du Cange op het woord, IV, col. 47. - Van daer ook dat de Berg van Bermhertigheid, oorspronkelyk ingesteld om den woeker der oude wisselbanken te bestryden, tot op onze tyden den naem van Lombaerd gedragen heeft.

(2) Zoo noemde men, in de volkstael, de Caorsinen, waerover zie hiervoren, bl. 266, aenteek. 1.

(3) Hy was van hier vertrokken den 14 December 1344, en kwam weêr te Valencyn op het einde van Maert 1345. Zie De Jonge, bl. 36.

(4) De oorkonde staet by Mieris, II, bl. 691-93.

[p. 351]

hooge hand over hadden, meer dan ooit te voren. Hoogst waerschynlyk hadden de Stichtenaers beproefd en eeniger wyze geslaegd om zich aen dien invloed te onttrekken of hem te verminderen⁽¹⁾: evenwel het gaet vast dat Willem II ten zeerste gebelgd was op die van Utrecht, en dat hy in zomermaend 1345 met een buitengewoon talryk leger hunne stad ging belegeren. Maer deze was wel omwaterd, sterk bemuerd, en had een strydbaer volk in: weshalve de graef zich niet vleijen mogt dat hy er ligtelyk meester zou van worden. Zulks wist hy ook, en had daerom, boven ander stormtuig, acht, sommigen zeggen dertien Blyden meêgebragt, waer hy den 11 Juny meê aen 't werken ging, steenen van 200 pond of meer uit die gevaerten slingerende, om alles te verpletten wat in hun bereik stond. In weêrwil nogtans van zulk geweldige middelen, hielden 't die van binnen vyf weken vol, zonder nog van overgaef te spreken: toen hun bisschop, sedert eenigen tyd afwezig, maer, op het hooren van 't geen er om zyne stad

(1) Zie de oorzaek nader onderzocht by Wagenaar, III, bl. 255, vlgg. of by Bilderdijk, III, bl. 115, vlgg.

[p. 352]

geschiedde, haestig naer huis gekomen, zich tot graef Willem vervoegde om met hem van vrede te handelen.

Vrede werd er voor het oogenblik niet gesloten: de graef stemde alleen toe in een bestand tot Sint Martens dag (11 Nov.), en dit nog op zeer strenge voorwaerden, door heer Jan van Beaumont als middelaer gesteld. Deze wilde ‘in den iersten, dat van den burgheren uter stadt van Utrecht tot vier hondert mannen selen comen uter stadt voersz. in ydelen rocken⁽¹⁾, ongegordet, bloets hovets, ende barvoets, voer onsen lieven Here ende Neve voersz. voer zyne tente daer hy wesen sal, ende bidden hem knielende, dat hy den borghers van der stadt van Utrecht voirsz. vergheven sal die broke⁽²⁾, die die burghers van der stadt voersz. jeghens hem misdaen moghen hebben, ende dat si gheheelic ende al bliven van alre misdaet in hem⁽³⁾.’

(1) Hier zal men waerschynlyk voor lezen moeten in lynen rokken, dat is, in hun hemd.

(2) Versta schennis, vergryp, misdaed.

(3) Dat is, vooraf zich onderwerpen aen alles wat hy hun tot straf opleggen zal. - Zie de overige voorwaerden, by Matthaeus, V, bl. 359, in de noten.

[p. 353]

Het beleg van Utrecht werd den 21 July opgebroken, doch graef Willem keerde niet naer huis. Daer lag hem nog een andere wrok op het hart tegen de Oostfriezen die, ofschoon zy hem in 1338 voor hunnen geregten Heer erkend en hulde gedaen hadden⁽¹⁾, zich niet min weêrbarstig toonden zoo dikwerf het op schattingen aenkwam, en ja thans weêr gewapenderhand tegen Willems ambtenaren waren opgestaen⁽²⁾. De graef had te voren reeds besloten zyne krygsmagt naer Friesland te leiden, zoo haest hy de Stichtenaers gekastyd zou hebben, en dat ging nu door. Van Dordrecht vertrokken zynde met eene aenzienlyke vloot, zeilde hy de hollandsche kusten langs naer de Zuiderzee, maer werd ongelukkiglyk door stormweder gedwarsboomd, tot zoo verre althans dat zyne schepen, eenigermate verstrooid, niet alle op den zelfden tyd konden aenkomen. Dit was de eerste oorzaek van den rampspoed. Jan van Beaumont, omtrent Staveren voet aen land gezet hebbende, viel oogenblikkelyk, met het handvol volks dat by

(1) Zie de oorkonde by Mieris, II, bl. 605.

(2) Zie Wagenaar, III, bl. 258.

[p. 354]

hem was, op de Friezen, doch werd door hun overtal terug gedreven. Intusschen was graef Willem ook ontscheept, en ziende van verre het wyken der zynen, bleef hy zich zelven geen meester; want in stede van te wachten tot hy manschap genoeg byeen hadde om eene heirspits te vormen, gelyk de baronnen hem rieden, antwoordde hy onbesuisd: ‘Die my lief heeft, volge my’, en stortte vooruit met eene bende van kwalyk zes honderd man. Wat een misverstand! De Friezen waren misschien tien mael zoo sterk, vol moed daerenboven en, naer gewoonte, verhit op de Hollanders: ook besprongen zy deze met dusdanige woede, dat de Edelen, die hun' meester omringden, de een op den ander dood vielen, en de graef zelf er 't leven liet. Jan van Beaumont, door zyn' schildknaep in een vaertuig geworpen, ontkwam; maer verre de meesten van Willems leger sneuvelden op het strand of verdronken in 't water, ten getalle van dry duizend zeven honderd, volgens de gematigdste begrooting⁽¹⁾.

(1) Zie Wagenaar, III, bl. 259, en Bilderdijk, III, bl. 119.

[p. 355]

Dit onheil viel voor op den 26 of 27^sten September.

Het lyk van den graef, eerst tien dagen na den slag onder eenen stapel van dooden gevonden, werd begraven in dusgenaemd Ouden-Klooster⁽¹⁾ by Bolswerd⁽²⁾.

(1) Zyn byzondere naem was Monasterium Floridi Campi, in 't Fransch Fleurchamp. Zie Wagenaar, III, bl. 261, en Vinchant, III, bl. 226.

(2) Een stedeken van Vriesland, naby Sneek, in het toenmalig Westergau.

(1) Wat was dat? Carpentier, in zyn Supplement op Du Cange, geeft het woord Vinum Sti Joannis, maer weet er geen verklaring van. Het schynt niets anders geweest te zyn dan wyn, die op den dag van Sint Jan den Evangelist, namelyk op den 27 December, gewyd werd, ter gedachtenis van den vergiftigen wynkelk hem (volgens de Legende) aengeboden, en welken hy, na er een kruis over gemaekt te hebben, zonder letsel uitdronk. Zie Schmeller, Bayerisches Wörterbuch, II, bl. 593. - Men gaf veelal den Sint-Jans wyn by het afscheid. Van daer dan ook de dusgenaemde Sint-Jans minne, elders Sint-Geerden minne, waerover men, behalve Schmeller, loc. cit. Huydecoper na kan zien, op Stoke, II, bl. 343, vlgg. of Clignett, Bydragen, enz. bl. 383, vlgg.

(1) Dat het woord baken eertyds gebruikt werd als synoniem van verken, zegt Kiliaen, en na hem Huydecoper op Stoke, II, bl. 404-5. Hier echter dient men het op te vatten in den zin van ham, of hesp, waer het ook voor diende, als blykt uit Du Cange, I, col. 961, verbo Baco. Men kan het insgelyks nemen voor eene zyde gezouten en gerookt spek, hetgeen in de middeleeuwen, zelfs aen de vorstelyke tafels, veel gegeten werd, als Van Wyn bewyst in zyne Avondstonden, II, bl. 77.