Vaderlandsche historie. Deel 6

[p. 247]

Zevende hoofdstuk.

henegau onder willem den goede. - vergrooting van bergen. - twist met vlaenderen en luik. - bevordering des koophandels. - toelating der joden. - de groot-balju van henegau. - vrede met vlaenderen. - de huwelyken van 's graven kinderen. - onderwerping der friezen. - willems dood.

1304-1337.

In weêrwil van den Valencynschen oproer, en van de onafgebroken krygsbeslommeringen waer graef Jan II zyn leven had meê doorgebragt, mag men toch zeggen dat deze vorst, niet alleen door hooge echtverbindtenissen, zoo wel als door aenwinst van ryke erflanden, het huis van Avesnes een grooten luister had bygezet, maer tevens de magt van Henegau vermeerderd, den roem des adels gehandhaefd, en de openbare welvaert uitgebreid. 's Lands hoofdstad inzonderheid was het voorwerp geweest van 's graven zorg en genegenheid. Onder zyne regering had Bergen zich merkelyk ontwik-

[p. 248]

keld. De voorsteden, zoo veel of ja meer bevolkt dan de stad zelve, werden daermede vereenigd, en de nieuwe omtrek bemuerd, versterkt door torens en grachten, voorzien van zes poorten⁽¹⁾. Deze groote werken nam en aenvang in 1290, en werden vlytig voortgezet. Aldra zag men de henegauwsche baronnen, door des graven voorbeeld opgewekt, het hunne bydragen tot den bloei van Bergen: de heeren van Enghien, van Chièvres, van Houdain, van Barbançon, van Havré, van Chimai en meer anderen bouwden in de stad, omtrent denzelfden tyd, prachtige huizen, met steenen gevels⁽²⁾ en zy- of middeltorens, willende

(1) Zie daerover Vinchant, III, bl. 29, vlgg. of De Boussu, bl. 73, vlgg.

(2) De huizen der burgerlieden waren, in al de middeleeuwsche steden, uit enkel hout getimmerd, leverende de bygelegen bosschen daer bouwstof in overvloed voor. Dat uit dien hoofde het brandgevaer altyd groot was, spreekt van zelf. Ook waren de inwoonders verpligt, op het eerste teeken, water en ladders aen hunne deur te brengen, en ieder brouwer eene volle ton in gereedheid te stellen, mitsgaders een peerd om die te voeren waer 't noodig was. Zoo moest almede in elke buert één man, op tien huizen, de waek houden, van de avond- tot de morgenklok: alles op straf van boet. Zie de stedelyke wet daeromtrent te Bergen voorgeschreven, by De Boussu, bl. 76.

[p. 249]

zy in de gewoone verblyfplaets van den Landheer⁽¹⁾ mede een adelyk verblyf hebben, en aen zyn hof verschynen met al de staetsie waer hunne hooge geboorte regt toe gaf⁽²⁾. Dit voorbeeld volgden al mede de abtdyen van Henegau: de rykste kwamen ook te Bergen een huis bouwen, of, als men 't gewoonlyk noemde, eene Refugie, tot meerder gemak voor hare betrekkingen met den vorst, doch inzonderheid om eene veilige schuilplaets te hebben in tyd van oorlog⁽³⁾.

(1) De lezer begrypt dat, sedert den Valencynschen oproer, het paleis dier stad niet veel meer bezocht werd.

(2) Deze groote huizen, of hôtels, zyn door de eigenaers bewoond gebleven zoo lang de graven van Henegau hun gewoon verblyf te Bergen hielden. Maer na dat hun graefschap, met de overige belgische Staten, in het Huis van Burgondië was overgegaen, zyn die wooningen allengskens verlaten, en met der tyd verkocht, of het zy aen geestelyke, het zy aen openbare gestichten afgestaen geworden, met behoud alleen van haren oorspronkelyken naem. Zie in welke handen zy kwamen, by Vinchant, III, bl. 38, of by De Boussu, bl. 83, 84. -

(3) Zie die huizen opgenoemd by Vinchant, III, bl. 39, 40.

[p. 250]

Men ziet derhalve dat Bergen aen Jan II veel te danken had, en, niet zonder reden, hem groeten mogt voor den tweeden stichter van 's lands hoofdstad. Maer deze vorst deed nog meer dan zyne verblyfplaets vergrooten en versterken. Hy schonk aenzienlyke vryheden en privilegien aen de burgers, eene dubbele jaermarkt⁽¹⁾ tot uitbreiding des koophandels, het heffen van stedelyke tollen en stalpenningen⁽²⁾, het verpachten der vesten, waters, vroenten⁽³⁾ en driezen⁽⁴⁾ van den byvang,

(1) Eene, te houden in de week na Allerheiligen, eene andere in de Pinksterweek; maer deze laetste werd sedert verzet op den maendag na Beloken-Paschen. Zie De Boussu, bl. 76, en Delewarde, IV, bl. 134.

(2) Versta dat hy de grafelyke tollen, die geheven werden op de inkomende waren, aen de stad afstond, mitsgaders de stalpenningen, welke de kooplieden betaelden voor het uitkramen hunner goederen op de markt. Zie ons vierde Deel, bl. 428, aenteek. 1. - Graef Jan behield zich echter voor de stalpenningen der beide jaermarkten, en besprak overigens dat de stad hem, voor de afgestane regten, eene rent van 260 pond uit zou keeren. Zie De Boussu, bl. 76, en Delewarde, IV, bl. 56.

(3) Vroenten of vrunten, zyn onbewerkte gronden, waer gras op wast, by Kiliaen agri compascui.

(4) Driezen of broeken zyn waterachtige landen, waer men het vee, by zomertyd, laet op weiden.

[p. 251]

ten voordeele der gemeentekas⁽¹⁾. Daerenboven vergunde hy, door een bezegeld diploom, niet alleen aen die reeds de stad bewoonden, maer ook aen degenen die van elders naer Bergen zouden komen, vollen vrydom van de oude heerlyke regten van beste kateil⁽²⁾, vroongelden⁽³⁾ en wildvang⁽⁴⁾, met belofte zelfs van, uit zyne eigen beurs, aen de ingezetenen te vergoeden wat deze

(1) Zie De Boussu, bl. 76, en Delewarde, IV, bl. 56.

(2) Zie ons derde Deel, bl. 252, en de aenteekk.

(3) Versta zekere cynzen, welke de dienstbare lieden aen hunnen heer verschuldigd waren, in 't Latyn servagium, waer men tevens de karweijen onder rekenen mag. Zie Du Cange op het woord, VI, col. 419, en het Supplement van Carpentier, IV, col. 774. Zie mede Van Hasselts aenmerkingen by Kiliaen, op het woord vroon, en geheel den omslag der zaek in Grimm's Alterthümer, bl. 382, vlgg.

(4) Zoo noemde men in de middeleeuwen het fransche droit d'aubaine, waerby de heer zich de erfenis eens verstorven vreemdelings toeeigende. Zie Du Cange, op het woord Albani, zoo veel beteekenende als van een ander land. Zie mede Raepsaet, OEuvres compl. IV, bl. 171.

[p. 252]

aen andere heeren van regtswege zouden schuldig blyven⁽¹⁾. Eindelyk door een ander diploom bestemde de graef dat lyfeigene buitenlieden, na jaer en dag in de stad gewoond te bebben, volle vryheid zouden genieten, zy en hunne kinderen⁽²⁾.

Met zoo gunstige schikkingen kon het niet missen of Bergen moest al haest eene volkryke stad worden, en Valencyn vooruit loopen. Zulks was inderdaed het geval. Nog vóór de dood van graef Jan II bereikte zy eenen tot dus verre ongekenden bloei, en werd vermaerd om haren koophandel, hare neringen en allerlei ambachten, uitgeoefend door ontelbare werklieden die van heinde en ver derwaert kwamen toegestroomd⁽³⁾.

Jonkheer Willem was nog te Zierikzee, toen hy de tyding kreeg van zyns vaders afsterven. Daer werd hy aenstonds tot graef erkend, en stak vervolgens over naer Holland, alwaer de voornaemste

(1) De oorkonde, gedagteekend van den 28 Aug. 1295, staet in Reiffenbergs Monuments, I, bl. 447, en in den Appendix op Vinchant, bl. 61.

(2) Zie het diploom by Reiffenberg, bl. 451, of in den Appendix op Vinchant, bl. 65.

(3) Zie De Boussu, bl. 85.

[p. 253]

steden, Dordrecht, Leiden, Delft, Haerlem, en andere hem plegtiglyk inhuldigden, onder den naem van Willem III. Hetzelfde geschiedde te Alkmaer van wege de Westfriezen⁽¹⁾.

Eerst in de lente des volgenden jaers kwam de nieuwe vorst bezit nemen van zyn graefschap van Henegau⁽²⁾. Kort daerna vertrok hy naer Frankryk, om hulde en manschap te doen aen den koning, voor zoo veel deze leenheerlyke regten had op het Oosterbantsche⁽³⁾. Te dier gelegenheid voltooide hy zyneh echt⁽⁴⁾, te voren reeds besproken, met Joanna van Valois, Philips eigen nicht⁽⁵⁾,

(1) Zie Wagenaar, III, bl. 182. Zie mede hierna, bl. 287, aenteek. 1.

(2) In Henegau was Willem de Eerste van dien naem, terwyl hy als graef van Holland de Derde hiet.

(3) Daer werden van wederzyde Commissarissen benoemd om 's konings regten te onderzoeken en te bepalen. Zie de oorkonde in Reiffenbergs Monuments, I, bl. 490.

(4) Het huwelyk werd ingezegend den 19 Mei 1305. Zie Vinchant, III, bl. 72, en Melis Stoke, III, bl. 410, en 416.

(5) Willems gemalin was de dochter van Karel van Valois, koning Philips broeder.

[p. 254]

die haer, even als de vader, rykelyk begiftigde⁽¹⁾. De Franschen waren op dat oogenblik druk aen 't werken om den vrede met Vlaenderen tot stand te brengen, en sloten inderdaed den 5 Juny het berucht verdrag van Athies-sur-Orge⁽²⁾, waer ook onze graef, als bondgenoot van Frankryk, in begrepen werd, doch met uitzondering van het geschil nopens Zeeland. Dit geschil mogten de belang hebbende vorsten zelf slechten, hetzy met de wapens of by vergelyk, naer eigen verkiezing⁽³⁾.

't Is waer, de groote knoop was reeds het jaer te voren feitelyk doorgehakt in den slag by Zierikzee; maer graef Robrecht van Vlaenderen⁽⁴⁾ zag daerom van zyne regten op de zeeuwsche leenen niet af. Hy beweerde nog altyd dat zy, by gebreke van erfgenaem, tot hunnen heer weêrgekeerd waren. Hy hield tevens staen dat de graef van

(1) Zie de huwelyks-voorwaerden by Vinchant, III, bl. 72.

(2) Zie ons vierde Deel, bl. 537.

(3) Zie Delewarde, IV, bl. 76.

(4) Robrecht van Bethune was den 7 Meert 1305 zyn' vader Wyt in het graefschap van Vlaenderen opgevolgd. Zie ons vierde Deel, bl. 539.

[p. 255]

Henegau ze daerenboven verbeurd had, met er in tyds geene hulde voor gedaen te hebben; en in alle geval, dat deze hem voor de zeeuwsche eilanden tien duizend marken sterling schuldig bleef, volgens een akkoord van 1256⁽¹⁾, waerby zulke geldsom aen Vlaenderen toegezegd was, byaldien de erfenis van Floris V in een ander huis overging⁽²⁾.

Men ziet, daer was meer dan stof genoeg om op nieuw te krakeelen. Ook bereidde zich aldra de Vlaemsche vorst tot een gewapenden inval by zynen nabuer, die tevens af te tellen had met Jan II van Brabant, door graef Robrecht opgestookt. De hertog sprak mede van zekere hollandsche bezittingen aen te slaen, welke de Henegauwer verzuimd had te leen te nemen van Brabant⁽³⁾. Hier echter werd het bezwaer haestig uit den weg geruimd door Willems afgeveerdigden. Deze toonden aen den hertog dat diens vader in 1283 afgezien had van alle leenregt op Zuid-Holland⁽⁴⁾, weshalve

(1) De oorkonde staet by Kluit, II, bl. 681, vlgg. Zie daer, in 't byzonder, bl. 686.

(2) Zie Oudegherst, II, bl. 337.

(3) Zie ons vyfde Deel, bl. 159-160.

(4) Zie daer, bl. 311.

[p. 256]

hy billyker wyze zyne eischen niet mogt doordryven. Jan II verstond reden, en liet onzen graef in ongestoord bezit⁽¹⁾; zelfs deed hy zyn best om ook den vrede met Vlaenderen te bewerken, doch kon het niet verder brengen dan tot een vierjarig bestand, gedurende hetwelk de regten der beide graven door scheidsmannen⁽²⁾ zouden onderzocht en uitgewezen worden. Maer, als het gewoonelyk ging, daer kwam niets van, en Robrecht bleef wrokken. Integendeel sloot, het jaer daerna 1307, de graef van Henegau met Jan van Brabant een plegtig verbond, waer tevens de graven van Namen⁽³⁾, van Luxemburg, van Gulik en van

(1) Het bewys staet by Butkens, I, bl. 140 der Preuves. Zie mede Delewarde, IV, bl. 77.

(2) Zie die aengeduid by Vinchant, III, bl. 74. Zie mede Wagenaar, III, bl. 186.

(3) Jan I van Vlaenderen, die in 1297 zyn' vader Wyt in het graefschap opgevolgd was. Deze laetste had steeds geweigerd zyn Naemsch domein van Henegau te verheffen, gelyk hy er anders toe gehouden was (zie hiervoren, bl. 167). Maer Wyts zoon tegen zyn' nabuer niet bestand zynde, en van Vlaenderen geene hulp te verwachten hebbende, deed den 10 April 1307, hulde en manschap aen Willem van Avesnes. De oorkonde staet in Reiffenbergs Monuments, I, bl. 492. - Zie daer, bl. 490, nog een ander bewys van vriendschap tusschen de beide vorsten.

[p. 257]

Chiny⁽¹⁾ by toetraden, om elkander voor te staen tegen alle vyanden, den keizer en den koning van Frankryk alleen uitgezonderd⁽²⁾.

Dit bondgenootschap kwam welhaest graef Willem te stade, zynde hy in twist geraekt met den bisschop van Luik⁽³⁾, wegens het burgslot van Mierwart⁽⁴⁾, dat door zyn' vader Jan II in 1293 gekocht⁽⁵⁾, doch sedert door bisschop Adolf van Waldeck feitelyk ingenomen, thans nog door Thiebout van Bar wederhouden werd. Des graven

(1) Een byzonder graefschap, gelegen in dat van Luxemburg, waer het sedert meê vereenigd werd.

(2) Zie Hossart, II, bl. 79, en De Marne, Hist. du comté de Namur, II, bl. 317.

(3) Thiebout van Bar die, in 1301, gevolgd was op Adolf van Waldeck.

(4) De burg van Mierwart, waer groote grondbezittingen aen vast waren, lag in de buert van St. Hubert in Ardennen. De kasteleinen waren erfvoogden der abtdy, welke van hen dikwyls veel te lyden had, verre van op hunne bescherming te mogen rekenen.

(5) De oorkonde staet in Reiffenbergs Monuments, I, bl. 430.

[p. 258]

moeder had daer klagten over gedaen aen haren neef keizer Hendrik VII⁽¹⁾; maer de kerkvoogd bleef met te min de teruggaef van het slot weigeren, bewerende dat het aen zyne kerk ten onregte ontvreemd was geweest⁽²⁾. En of hy het aenbod van het hoofd des ryks om de zaek door scheidsmannen te laten beslissen⁽³⁾ van der hand wees; dan of zulke uitstel den graef van Henegau te lang scheen, zeker is het dat Willem, in Oogstmaend 1309, met zyne bondgenooten het kasteel van Thuin ging belegeren, dat naest aen zyn bereik was⁽⁴⁾, en hetwelk hy als een onderpand voor het andere in zyne magt wilde brengen.

(1) Hendrik V, graef van Luxemburg, was in 1308 tot den troon verheven geworden onder den naem van Hendrik VII. Zyn vader was de eigen broeder van Philippine, weduwe van graef Jan II van Avesnes.

(2) Daer was wel eenige grond voor, als men zien kan by Butkens, bl. 362, vlg. en by Reiffenberg die, in zyne Monuments, I, bl. 719, vlgg. over het slot van Mierwart uitweidt.

(3) Volgens Butkens, loc. cit. had keizer Hendrik zulks voorgesteld.

(4) Thuin, aen de kerk van Luik toebehoorende, raekte aen Henegau, zynde enkel door de Sambre daer van afgescheiden.

[p. 259]

De bisschop kreeg met moeite de Luikenaers onder de wapens, om aen het uiteind zyns grondgebieds kryg te gaen voeren⁽¹⁾; doch standvastig als hy was, bragt hy toch met spoed een talryk leger op de been en kwam daermeê tot naby Thuin, voornemens zynde door een gevecht in 't open veld zyn' tegenstrever te dwingen de stad te ontzetten. Tyd en plaets werden bestemd, en men kon voorzien dat de stryd hevig zou wezen, want aen moed of manschap ontbrak het van geener zyde: toen op het onverwacht de aertsbisschop van Trier, keizer Hendriks eigen broeder⁽²⁾, in diens naem woorden van vrede kwam spreken. Thibout van Bar wilde daer niet van hooren; maer Willem liet zich gezeggen en trok de Sambre over. Alsdan raekte men tot akkoord. De beide vorsten stemden toe om hun geschil te laten slechten door scheidslieden, die eerlang te Nyvel vergaderden, en, na grondig

(1) Zie daer meer van by Fisen, II, bl. 46, alwaer al de omstandigheden van dezen veldtogt nauwkeurigst geboekt staen.

(2) Boudewyn van Luxemburg was op den Stoel van Trier geklommen in 1307. Zie ons vyfde Deel, bl. 442, aenteek. 2.

[p. 260]

onderzoek, eindigden met het slot van Mierwart aen den graef van Henegau toe te wyzen⁽¹⁾, op voorwaerde nogtans dat hy 't van de Luiksche kerk te leen zou houden, hetgeen dan ook geschiedde, ofschoon de bisschop tegenpreutelde, meenende nog altyd dat zyn regt miskend was⁽²⁾.

De kryg met Vlaenderen liep voor Willem zoo gunstig niet af. Het bestand eindigde in July 1310. Kort daerna zag men graef Robrecht met een magtig leger, waer eene menigte Franschen zich by vervoegd hadden⁽³⁾, langs Geertsbergen in Henegau dringen, en Lessines bedreigen, dat vroeger reeds deerlyk mishandeld was geworden door de Vlamingen. Willem had van zynen kant ook krygsvolk verzameld, inzonderheid ruitery meest uit edellieden bestaende, en waer hy op rekenen mogt. Maer zyne voetknechten schoten te kort, vooral omdat de Hollanders en de Zeelanders geene hulp

(1) In 1334 verkocht graef Willem het slot van Mierwart aen Jan den Blinde, graef van Luxemburg en tevens koning van Bohemen. Zie wat er verder van hetzelfde slot kwam, by Reiffenberg, bl. 722.

(2) Zie Butkens, en vooral Fisen, locis cit.

(3) Zie Vinchant, III, bl. 83.

[p. 261]

wilden bybrengen, tot reden gevende dat zy hun volle werk hadden met de kusten te beschermen tegen eene vlaemsche vloot, gereed om de landen te overvallen indien men zich daer roeren dorst, of dat de oorlogskans graef Willem niet meê ging⁽¹⁾. Deze voorzag dan ook geen goeden uitslag, des te min dat zyne vorige bondgenooten hem hier niet ondersteunden, terwyl graef Robrecht, behalve dat hy sterker was, plegtig gezworen had, er zou dit mael een eind komen aen het geschil, al moest hy er zyn leven by inschieten. Willems leenman, Jan van Namen, beproefde dan, met Geert van Zotteghem, om het uit te maken door een vergelyk, en kreeg ligt gehoor, ook van den kant des Vlaemschen graefs. De slotsom was dat onze vorst de Zeeuwsche eilanden bewester Schelde⁽²⁾ voor altyd bewaren zou, maer die van Vlaenderen te leen nemen, en op voorwaerde dat hy aen Rob-

(1) Zie Meyer, ad ann. 1310. Zie mede Oudegherst, II, bl. 341, en den Minoriet van Gent, by de Smet, I, bl. 435.

(2) Versta Walcheren, Zuid- en Noordbeveland, Wolfaertsdyk en Borselen. Zie ons vierde Deel, bl. 65, aenteek. 1.

[p. 262]

rechts halven broeder jonkheer Guido jaerlyks zoo veel aftellen zou als de gemeende eilanden opbragten⁽¹⁾. Voorts moest hy afzien van alle aenspraek op Ryks-Vlaenderen, alsmede van alle wraekoefening tegen de Zeeuwsche edellieden, die tot dus verre de party van Vlaenderen voorgestaen hadden⁽²⁾.

Men ziet, die voorwaerden waren hard genoeg; doch graef Willem niet beter kunnende, moest er zich meê getroosten. Ook nam hy ze aen, en begaf zich ongewapend naer Robrechts legertent, alwaer hy hem aenstonds, met eene knie ter aerde, hulde

(1) Willem moest daer pand voor stellen; maer tot deze uitkeering was hy slechts verpligt zoo lang Guido van Vlaenderen leefde. Zie Kluit, II, bl. 1027, in de noten.

(2) Zie Meyer, ad ann. 1310, en Oudegherst, II, bl. 342. Zie ook den Minoriet van Gent, alsmede Kluit, locis cit. Le Glay, in zyne Hist. des Comtes de Fl. II, bl. 333, wil dat dit verdrag te Doornik, in den tuin van het bisschoppelyk paleis, zou opgesteld zyn; maer de vlaemsche schryvers spreken van die byzonderheid niet, en hy had zyne bewyzen beter moeten aenduiden voor iets dat met de bekende feiten niet volkomen strookt.

[p. 263]

en manschap deed voor het Zeeuwsche leen. Zulks was zeker wel de eerste keer dat een Avenner bukte voor een' Dampierre: wat zal hem dat moeite gekost hebben!

Evenwel graef Willem had dan voor 't oogenblik vrede met Vlaenderen, en derhalve de handen ruim om zich met de regering zyner Staten bezig te houden. Naer het voorbeeld zyns vaders, toonde hy zich byzonder geneigd om den welstand van Bergen te bevorderen, alwaer hy nog dat zelfde jaer 1310 eene Lakengild inrigtte⁽¹⁾, ten einde de hoofdstad van Henegau met zoo vele andere steden van Neder-Lotharingen, welke haren bloei aen het Wollewerk grootendeels verschuldigd waren, allengskens zou kunnen wedyveren en mede haren handel uitbreiden. De Bergsche gilde moest staen onder het toezigt van zeven wyze lieden, jaerlyks

(1) Versta dat de graef de onderscheidene ambachten en bedryven, welke aen de dusgenoemde Drapery of het Wollewerk deel namen, tot ééne groote Gilde vereenigde, en onder eene gemeene wet stelde. Zie over de Brusselsche Lakengild, de Hist. de Brux. van Henne en Wauters, I, bl. 49, vlg. Zie mede ons vyfde Deel, bl. 427, aenteek. 2.

[p. 264]

aen te stellen door de Schepenen der stad. Deze zouden, te samen met de zeven genoemden, eenen Proost kiezen tot bestierder der gild. Eindelyk de Proost zou, op zyne beurt, met de zeven raedslieden eenen Meijer noemen, belast met de politie, welke hy door wettiglyk gekozen serjanten zou te handhaven hebben. De Proost zou mede zorg dragen dat het loon der werklieden geregeld betaeld⁽¹⁾, alle ontleende gelden op tyd weêrgegeven, en alle schulden door de gildebroeders gemaekt naer behooren gekweten wierden. Geen lid der Gilde zou biertapper mogen wezen. Niemand zou een stuk laken vertieren, ten zy gekeurd door de zeven raedslieden, en bevonden zyn gewigt te hebben⁽²⁾. Al de boeten van zestig solidi⁽³⁾ en daer

(1) Het charter voegt elders by dat meesters en werklieden den arbeidsloon mogen regelen volgens hun eigen belang.

(2) Van deze wet zyn uitgezonderd de lakens welke ieder maken wil voor zyn eigen gebruik en dat zyns huisgezins, mits hy zulks verklare; maer op straf van zestig solidi boet aen den graef en vyf aen de gilde, indien hy zyn woord te buiten gaet.

(3) Het is moeijelyk om zeggen wat men te Bergen in 1310 verstond door een' solidus, 't geen men mag vertalen het zy door stuiver, het zy door schelling. Volgens een diploom van 1253 (by Miraeus, I, bl. 424) sloeg men te Leuven 30 schellingen uit een mark zilvers, en volgens een ander van 1203 (ibid. II, bl. 838) kwamen er in Vlaenderen 33 1/3 uit een mark. Op dien voet zouden de stuivers van dien tyd zoo wat anderhalven franc hedendaegscher munt weerd zyn geweest.

[p. 265]

beneden zouden ten behoeve der gild en der stad wezen; maer van de boeten die boven de vyf en zestig solidi klommen zouden er slechts vyf aen de Lakeny gaen, en het overige aen den graef.

Zie daer de hoofdzakelyke bepalingen van het reglement van 1310⁽¹⁾. Sedert werden daer veranderingen aen toegebragt door Willems dochter, Margareet van Avesnes, die, in 1352, de zeven raedslieden en den Proost deed vervangen door twee dekens en vier gezworenen, belast met het bestier der Drapery, en jaerlyks te vernieuwen by keus der Schepenen⁽²⁾, gelyk zulks in de meeste steden plaets had.

(1) De oorkonde staet in den Appendix op Vinchant, bl. 78-80. Wy hebben er slechts een deel van gegeven, kunnende moeijelyk wys worden uit het waelsch der veertiende eeuw. -

(2) Zie de oorkonde in den pas beroepen Appendix, bl. 80.

[p. 266]

Het is waerschynlyk uit het zelfde oogpunt van den handel zyner hoofdstad te bevorderen, dat men het gedrag verklaren moet hetwelk de graef van Henegau hield ten aenzien der Joden. Deze waren toen ter tyd het voorwerp van den algemeenen volkshaet en, in vele landen, van eene wreede vervolging. De Christenen beschuldigden hen niet alleen van door den woeker de burgeryen uit te zuigen⁽¹⁾, maer legden hun tevens, te regt of te onregt⁽²⁾, allerlei heiligschennis, het moor-

(1) Van dat verwyt zyn de Joden der middeleeuwen niet vry te pleiten, minder nog dan die van lateren dag. Hertog Hendrik III van Brabant gebiedt, in zyn testament van 1260, dat men al de Joden en Caorsinen (van de stad Cahors in het zuiden van Frankryk, wier inwoonders om hunnen woeker berucht waren) uit het land zal dryven, ten zy die beloven zich als andere eerlyke kooplieden te zullen gedragen, en van de woekery afzien. De oorkonde staet by Butkens, I, bl. 99 der Preuves.

(2) Dat daer veel vooroordeel tusschen liep, is ontwyfelbaer. Maer dat alles niet ingebeeld of door de kwaedwilligheid verdicht was, kan men opmaken uit hetgeen in onzen leeftyd te Damascus in Syrië voorgevallen is, en waerover men het Journal historique van Kersten na kan gaen, Deel VII, bl. 70 en 293, doch vooral bl. 434 en 586. En indien de Joden van onzen tyd zich door dweepery tot gruwelstukken laten vervoeren, wat moet het dan niet geweest zyn in de dertiende en veertiende eeuw?

[p. 267]

den van kleine kinderen, het vergiftigen der waterputten en andere misdryven te last, waer noodwendiger wyze opstand der menigte, wederwraek en slagting uit volgen moesten: zoodat de vorsten verpligt waren of wel hunne magt te gebruiken om de Joden te beschermen⁽¹⁾, of wel ze uit hunne landen te verdryven. Het eerste deed hertog Jan II van Brabant een paer jaren voor zyne dood, toen hy, niet wetende hoe ze anders aen de woede van 't gepeupel te onttrekken, dat reeds hunne huizen geplunderd en er velen omgebragt had, hun schuilplaets verleende in zyn burgslot van Genappe, alwaer zy nog door hunne vyanden belegerd werden, weshalve de vorst er met krygsmagt naer toe moest trekken en moeite had om ze te redden⁽²⁾. Daeren-

(1) Deze bescherming was dan ook de grond, waerop de vorsten in de middeleeuwen doorgaens eenen cyns of schatting van de Joden vorderden, die in hun land woonden.

(2) Zie het feit verhaeld by De Dynter, II, bl. 479, of by Butkens, I, bl. 363.

[p. 268]

tegen waren zy in 1290 uit Engeland verbannen geworden, en eenige jaren later moesten zy, op bevel van koning Philip den Schoone⁽¹⁾, Frankryk ruimen, zonder te weten waerheen. Het was alsdan, namelyk in 1309 of 10, dat graef Willem een zeker getal dier vlugtelingen in Bergen ontving, alwaer hy eene geheele straet ter hunne beschikking stelde⁽²⁾, toelatende dal zy daer nering dreven, en gedoogende dat zy op de Sabbathdagen in eene Synagoog vergaderden om hunnen godsdienst te oefenen, doch met besprek dat er telkens vier Christenen daerby tegenwoordig zouden zyn, om te zien wat er gedaen werd⁽³⁾.

De bevolking van Bergen aldus op korten tyd merkelyk aengegroeid zynde, spreekt het van zelf dat de geschillen onder de burgers, de overtredingen, de misdaden van menigerlei aert, in evenre-

(1) Namelyk in 1308. Zie Velly, Hist. de France, VII, bl. 385, en Delewarde, IV, bl. 129.

(2) En welke sedert den naem van Jodenstraet heeft gevoerd. Zie De Boussu, bl. 95.

(3) Deze vier Christenen, die door de Joden betaeld werden, droegen op den schouder een Kruis, tot teeken van onderscheid. Zie Vinchant, III, bl. 79.

[p. 269]

digheid vermeerderden, en dat derhalve de Schepenen der stad veel meer werk hadden dan te voren om het regt te bedienen. Zy waren tot dus verre ten getalle van zeven geweest, voortaen te weinig om al de processen op behoorlyken tyd af te doen, des te min dat de Schepenbank van Bergen tot hoofdbank verstrekte voor de onderscheidene dorpen en steden van den omtrek⁽¹⁾. Om daerin te voorzien, beval graef Willem, in of omstreeks 1313⁽²⁾, dat de Bergsche wethouderschap

(1) Versta dat de gewoone regters der dorpen en der kleine steden, in alle moeijelyke of twyfelachtige gevallen, naer die van Bergen om raed gingen, gelyk het in de middeleeuwen algemeen het gebruik was. De hoofdbank diende tevens tot Tribunael van appel voor de inwoonders der kleinere plaetsen, alsmede voor de leden der ambachten welke over de vonnissen hunner dekens of gezwoornen meenden te klagen te hebben.

(2) De schryvers zyn het niet eens omtrent den tyd dier verandering. Vinchant, III, bl. 99, stelt ze op het jaer 1315, en spreekt van een charter, gedagteekend van den 7 October, waerdoor de verandering werd in gevoerd. Men vindt dat charter by De Boussu, bl. 91, maer het spreekt alleen van de jaerlyksche vernieuwing der Schepenen, wier getal daer nog van zeven is. Op bl. 121 van zyn werk, merkt hy echter aen dat de vermeerdering in 1313 plaets had, doch voegt er by dat zy alsdan zonder gevolg bleef. Wy houden ons aen de getuigenis van Vinchant, Delewarde en anderen.

[p. 270]

in 't vervolg bestaen zou uit tien leden, jaerlyks door den graef of diens stedehouder te benoemen daegs voor het feest van Sint Jan in den zomer, en dat zy niet in bediening zouden treden, ten zy na plegtig gezworen te hebben de regten des landheers even als die der stad te zullen handhaven, gelyk mede de weduwen en weezen te zullen beschermen⁽¹⁾.

Des graven stedehouder, hier voor de eerste mael vermeld, was de dusgenaemde Groot-Baljuw van Henegau⁽²⁾, welke omtrent dien zelfden tyd aengesteld werd. Daer Willem van Avesnes niet, als zyne voorgangers, over een enkel land regeerde, maer ook vorstelyke pligten in Holland en Zeeland te vervullen had, moest hy noodwendiger wyze zynen tyd en zyne zorg tusschen die onder-

(1) Het formulier staet by Vinchant, III, bl. 100.

(2) Zie, over den oorsprong en de beteekenis van het woord baljuw, ons vierde Deel, bl. 435, aenteek. 3.

[p. 271]

scheidene graefschappen verdeelen. Ten einde dan de openbare orde en de belangen der onderdanen uit 's heeren herhaelde afwezigheid geene schade mogten lyden, noemde hy, op een plegtigen hofdag, te Bergen gehouden in 1317⁽¹⁾ en bygewoond door de aenzienlykste edellieden⁽²⁾, den ridder Robrecht van Manchicourt⁽³⁾ tot Groot-Baljuw van Henegau, om, als 's vorsten plaets-vervanger en als algemeene landvoogd, aen het hoofd der regering te staen, de wetten te handhaven, het volk des noods onder de wapens te roepen, met een woord alles te doen wat den graef zelf toekomt, wanneer hy daer zyn verblyf heeft⁽⁴⁾.

Het jaer te voren, 1316, had Willem I een privilegie verleend aen het dusgenaemd Broederschap der Boogschutters, onlangs door de Schepenen van

(1) Zoo zegt het Vinchant, III, bl. 102. De Boussu, bl. 97, en Delewarde, IV, bl. 84, stellen 1323.

(2) Zy worden door de pas gemelde schryvers allen opgenoemd.

(3) Heerlykheid in het Oosterbantsche, benoorden Bouchain.

(4) De lyst der henegauwsche Groot-Baljuws staet by de voormelde schryvers.

[p. 272]

Bergen ingesteld, en bestaende uit vyftig leden. Hy schonk hun vryheid van grafelyke of gemeene talgen⁽¹⁾, en ontsloeg hen van des nachts licht aen hunne huizen te hebben, alsmede van de straten te keren, dubbele pligt welke anders de ingezetenen te vervullen hadden. Daerentegen moesten de schutters den graef, op diens kosten, ten kryg volgen, hem te gemoet gaen wanneer hy naer Bergen kwam en, zoo lang hy daer vertoefde, tot lyfwacht dienen. Voorts mogt niemand in het Broederschap opgenomen worden dan met toestemming der wethouders, welke aen iederen schutter van stadswege jaerlyks zeven stuivers zouden betalen, en het dubbel aen hunnen hoofdman⁽²⁾.

Aldus benuttigde graef Willem de jaren van vrede, om in Henegau het gezag der wetten te sta-

(1) Versta hoofdgelden, of schattingen in het algemeen, en zie over het woord ons vierde Deel, bl. 433, aenteek. 3.

(2) Zie Vinchant, III, bl. 101, De Boussu, bl. 88, en Delewarde, IV, bl. 128, vlg.
Eene dergelyke schuttersgild, uit 21 leden bestaende, werd te Ath in 1325 ingerigt, en mede door graef Willem begunstigd. Zie De Boussu, Hist. de la ville d'Ath, bl. 129.

[p. 273]

ven, de burgerlyke instellingen te verbeteren, of door nieuwe instellingen zyne steden een gelyken tred te doen houden met die der naburige landen.

De vrede met Vlaenderen was echter tusschen in⁽¹⁾ nog gebroken geweest, maer dan alweêr hersteld geworden door bestanden of verdragen, tot dat in 1322 Lodewyk van Creci zyn' grootvader Robrecht opvolgde⁽²⁾. Deze nieuwe graef, een jongeling van ongeveer achttien jaer, onderkruiper van zyn' oom⁽³⁾, derhalve eenigzins wankel gezeten, en daerenboven geheel onder franschen invloed staende, maekte er als 't ware zyn eerste werk van om den ouden wrok met het huis van Avesnes voor goed uit te dooven, ten einde van Henegau geene vyandschap meer te moeten duchten. Zoo dan den 6 Maert 1323 sloten de beide vorsten

(1) Namelyk in 1315. Wy hebben van dat feit gezwegen, omdat er niets nieuws over te zeggen viel. Zie Vinchant, III, bl. 97. Zie ook de bemoeijingen des konings van Engeland om den vrede tusschen Vlaenderen en Henegau te bewerken, in het Charterboek van Mieris, II, bl. 202, vlg.

(2) Zie ons vierde Deel, bl. 555, vlg.

(3) Zie dat nader toegelicht in ons vierde Deel, loc. cit.

[p. 274]

te Parys eenen plegtigen vrede. Graef Willem zag af, voor hem en zyne nakomelingen, van alle aenspraek op Ryks-Vlaenderen, belovende de brieven, welke zyne voorzaten desaengaende van de duitsche keizers ontvangen hadden, getrouw te zullen overhandigen aen graef Lodewyk. Deze van zynen kant verzaekte aen alle zoo leenheerlyke als andere regten⁽¹⁾, welke hy op de Zeeuwsche eilanden hebben mogt; en ontsloeg den Henegauwer van de betaling der penningen, sedert 1310 daervoor verschuldigd⁽²⁾. Wat den niet min ouden twist betrof rakende Lessines en Flobecq, dien zouden de verdragende vorsten onderwerpen aen het oordeel van zes wyze en bescheiden lieden, vooraf hun woord gevende van wederzyds zich aen het uit te brengen vonnis stiptelyk te zullen onderwerpen. En mogt er in het vervolg nog eenig geschil tusschen beide ontstaen, zoo zal geen van hen zynen toevlugt tot de wapens nemen, maer

(1) Versta dat de graef van Henegau en van Holland voortaen geene hulde meer zou verschuldigd zyn aen dien van Vlaenderen, wegens de Zeeuwsche eilanden.

(2) Zie boven, bl. 262, en de aenteek. 1.

[p. 275]

telkens de zaek laten uitwyzen door zes daertoe aengestelde middelaers⁽¹⁾.

Men ziet dat het dit mael opregt gemeend was. En niet alleen de zegels der twee graven, maer ook die van vier henegauwsche en vyf hollandsche of zeeuwsche steden⁽²⁾, alsmede van sommige vlaemsche heeren werden aen het verdrag gehecht, hetwelk vervolgens door het hoofd des ryks, Lodewyk van Beijeren, by diploom van 3 Maert 1324, in al zyne deelen werd bekrachtigd⁽³⁾.

De scheidslieden, belast met het onderzoek omtrent de regten der thans verzoende graven op de Betwiste Landen, moeten eene zware taek gehad hebben, of niet haestig geweest zyn om ze af te werken, want eerst in 1333 kwamen zy met hunne uitspraek voor den dag. Hoe 't zy, Lodewyk en Willem, hun woord gestand doende, hielden haer voor geldend, en verdroegen op den volgenden

(1) De tekst van dezen vrede staet by Kluit, II, bl. 1042-1060.

(2) Opmerkelyk is het dat de zegels van de steden Brugge, Gent en Yperen, welke in den tekst beroepen zyn, aen het stuk ontbreken.

(3) Zie de oorkonde by Kluit, II, bl. 1061-64.

[p. 276]

voet: 1^o De graef van Henegau zou voor altyd de steden en landen van Lessines en Flobecq behouden, zonder daer nogtans nieuwe versterkingen te mogen aenrigten, ten zy met kennis en toestemming des graven van Vlaenderen. 2^o Wat in beide landen nog zou bevonden worden leenroerig te wezen van Vlaenderen of van Aelst, daer zou de graef van Henegau hulde en manschap voor doen aen dien van Vlaenderen, die, van zynen kant een geldleen van duizend pond 's jaers ontvangen zou van Henegau, en daer mede hulde voor schuldig blyven: dusdanig dat beide vorsten de een van den ander leenheer en leenman zouden wezen, en alzoo nauwer verpligt zyn om de onderlinge vriendschap te handhaven⁽¹⁾.

Dat deden zy werkelyk. De verzoening van 1323 en 1333 was wederzyds zoo ongeveinsd, dat zy sedert, mag men zeggen, niet meer gestoord werd.

Met Vlaenderen aldus in vrede zynde, mogt voortaen graef Willem al zyne zorg besteden aen

(1) Het vergelyk van 1333 is geanalyseerd door Oudegherst, II, bl. 425. Zie mede Meyer, ad ann. 1333, en Vinchant, III, bl. 155.

[p. 277]

een ander hoogbelang, het uithuwen zyner kinderen. Hy had, behalve dry zonen (waervan er twee jong stierven) vier dochters: Margareet, Joanna, Philippine en Isabella, welke allen, uit hoofde van haers vaders vermogen en van de hooge achting, die hy, in dit land niet alleen, maer ook in den vreemde genoot, door de grootste vorsten van dien tyd ten huwelyk gezocht werden. Zoo trouwde, in 1324, Margareet van Avesnes met hertog Lodewyk van Beijeren⁽¹⁾, die sedert een tiental jaren tot de weerdigheid van Roomsch-koning verheven was geworden⁽²⁾, maer tot dus verre de keizerlyke kroon nog niet ontvangen had⁽³⁾. Wil-

(1) Lodewyk III van Beijeren was, door zyne moeder, een kleinzoon van keizer Rodolf van Habsburg. Hy had zyne eerste gemalin, Beatrix van Glogau, verloren in 1322.

(2) Namelyk den 20 October 1314 was hy, te Frankfort, door vyf Keurvorsten gekozen geworden, en den 26 November te Aken gekroond.

(3) Vooral omdat hy gedurig in Duitschland had moeten worstelen met zyn' neef, Frederik van Oostenryk, die den 19 October 1314 (daegs voor Lodewyks verheffing) door den aertsbisschop van Keulen, den Paltzgraef en eenige andere ryksvorsten mede tot Roomsch-koning gekozen was geworden.

[p. 278]

wachter hebbende van verre den vyand zien aenkomen, riep met de storm- of noodklok de burgers in de wapens, die dan ook mannen gelyk de inrukkende Namenaers uitdreven, ja met zoo veel drift, dat graef Jan van zyn peerd tuimelde en er zeker zou by omgekomen zyn, ware hy niet regt geholpen geweest door zyn' schildknaep, die het zelf met de dood betaelde⁽¹⁾.

Terwyl dit in Condrost gebeurde, waren die van Hooi de Maes over getrokken en aen 't woelen in Naemsch Haspengau, langsheen de Mehaigne, waer zy, mag men denken, zwakken tegenstand vonden; want zy drongen door tot bykans aen de grenzen van Brabant, en staken er 't vuer aen Wasseige, na dit eerst ledig geplonderd te hebben, halende zelfs de klokken uit den kerktoren, welke zy, naest den anderen buit, meê naer huis voerden⁽²⁾. Ter zelver tyd, of kort daerna, werd het

(1) Zie Zantfliet, loc. cit. - Fisen, II, bl. 64, wil dat er graef Jan tachtig man verloor, behalve twee en vyftig, die in 's vyands handen bleven. Hy voegt er by dat de stedelingen met het losgeld hetwelk zy van hunne gevangenen trokken, hunne stad versterkten.

(2) Zie De Marne, bl. 331, en Galliot, I, bl. 401.

[p. 279]

burgslot van Poilvache aengerand door die van Dinant⁽¹⁾. Deze waren gebeten op den graef van Luxemburg, omdat hy party voor dien van Namen genomen had in eenen kryg die hem niet aenging, en zochten daerenboven zich te ontmaken van een naburig kasteel, hetwelk hun meer dan eens tot overlast was geweest. Te vergeefs beproefden hunne mededingers van Bouvignes de plaets te ontzetten; zy moesten onverrigter zake wederkeeren, zoodat de burg, na korte dagen veroverd, gesloopt werd met alles wat er rond stond⁽²⁾.

Trouwens, de beide steden, die het krakeel verwekt en het vuer des oorlogs aengestoken hadden, kwamen er nog goedkoopst van af. De landlieden betaelden, naer gewoonte, het gelag, maer dit

(1) Het slot van Poilvache was maer dry kwartier gaens van Dinant verwyderd.

(2) Fisen, bl. 64, spreekt nog van twee andere sloten in de buert van Dinant, welke mede verwoest of geslecht werden. De stedelingen, in de veertiende eeuw, wanneer zy de kans klaer vonden om op de bygelegen kasteelen te vallen en ze te vernielen, namen die waer, en kortwiekten of ontwapenden aldus de baronnen, welke hen lang genoeg geplaegd hadden. Zie ons vierde Deel, bl. 112, vlgg.

[p. 280]

zen zyner landen. Hebbende de abten en kloostervoogden van Henegau en Holland in den Haag vergaderd, stelde hy hun voor om eenen last te dragen van zes deniers⁽¹⁾ op ieder bunder gronds dat zy bezaten, en even zoo veel hoofdgeld⁽²⁾. Hier ook wilden de prelaten⁽³⁾ hem het dubbel doen aennemen, en moest de graef verklaren dat hy niet meer ontvangen zou dan hy voor het oogenblik noodig had⁽⁴⁾. Is het dus te verwonderen dat

(1) Dat is een halve stuiver of schelling; te verstaen in den zin van het boven gezegde, op bl. 264, aent. 3.

(2) Vermoedelyk te betalen door de boeren of landlieden die van de abtdyen afhingen.

(3) Wat Vinchant, III, bl. 150, zegt, houdt geen streek. Hy wil die byeenkomst doen gelden voor eene vergadering van 's lands Staten, welke in dien tyd nog niet bestonden. Ook spreekt hy van de edelen en prelaten; maer de eersten betaelden geene lasten, zoo min in Henegau of Holland als elders. By lateren dag, wanneer de edelen het platte land en de kleine steden in de Staten vertegenwoordigden, stemden zy ja voor of tegen de gevraegde beden; maer in de veertiende eeuw was het daer nog zoo ver niet meê gekomen.

(4) Daer waren echter ook uitzonderingen aen deze vrygevigheid. Zoo weigerden, in 1324, de inwoonders van Kennemerland (versta de zeekust bewesten Haerlem, van Alkmaer af tot bykans aen Leiden) de gevraegde hulpgelden, ten ware de graef hun zekere nieuwe privilegiën verleende. Maer Willem, om te toonen dat hy zyn regt niet te buiten was gegaen, sloeg die voorwaerde wrevelig af, en strafte de Kennemers wegens hunnen onwil, met hun eenige oudere voorregten te ontnemen, waer zy ruim twintig jaren van beroofd bleven. Zie Wagenaar, III, bl. 207, vlg.

[p. 281]

een zoo volk-lievend vorst van zyne eigene onderdanen den bynaem kreeg van Willem den Goede, dien hy in de Geschiedenis behouden heeft?

Deze schoone en vereerende bynaem werd hem nogtans niet gegeven enkel om het edelmoedig karakter en de onbaetzuchtigheid welke hy, in geldzaken, meer dan eens blyken liet: neen, hy verdiende dien ook door zynen yver voor het regt, en door zyne gestrengheid ten aenzien van staetsdienaers, die hunne pligten miskenden, of den gemeenen man verdrukten.

Een hollandsch baljuw had zyn oog geslagen op eens landmans buitengewoon melkryke koe, en daer geld voor geboden; maer dewyl de eigenaer ze niet laten wilde, had hy ze heimelyk uit de weide gehaeld, en een ander beest van veel min-

[p. 282]

der weerde in de plaets gesteld. Daer bleef het echter niet by. De boer, op raed zyner vrienden, kwam regt naer Valencyn klagten doen aen den graef die, na alles goed uitgehoord te hebben, den schuldigen ambtenaer ten hove ontbood, en dien niet alleen veroordeelde om door aftelling van honderd gouden kroonen den onderzaet schadeloos te stellen, maer hem daerenboven nog eene zware straf oplegde, omdat hy, zelf regter zynde, verpligt dus de wetten en het regt te handhaven, door zulk eene misdaed zyn' meester zoo wel als zich zelven onteerd had⁽¹⁾.

Den 30 Augusty 1327 verleende Paus Jan XXII

(1) Vinchant, III, bl. 164, vlg. wil dat graef Willem den baljuw het hoofd deed afslaen, en beroept zich op de getuigenis van Jan van Leyden, een' schryver der vyftiende eeuw. Maer dat ziet er wat al te oostersch uit om zonder echte bewyzen (en die ontbreken hier), aengenomen te worden. De hoofdzaek echter blykt waer te zyn uit D'Outreman, die verhaelt, bl. 157, dat de wethouders van Valencyn in den gevel van hun stadhuis eene steenen koe deden uithouwen, tot eeuwige gedachtenis van het feit, byvoegende dat het gedenkstuk daer gebleven is tot in 1611, alswanneer de gevel veranderd werd.

[p. 283]

de lang gewenschte dispensatie aen den koning van Engeland⁽¹⁾ en Philippine van Henegau, om zich in een wettig huwelyk te vereenigen⁽²⁾. Het bestaend beletsel dus uit den weg geruimd zynde, zag men aldra een plegtig gezantschap van engelsche Grooten naer Valencyn komen⁽³⁾ om, in des konings naem, de hand van Willems dochter te vragen. Het jawoord gegeven, en alles naer behooren afgedaen zynde, zoo vertrok, tegen het einde van November, de henegauwsche vorstin, begeleid door haer' oom heer Jan van Beaumont, naer Londen, alwaer de echt met de meeste feestelykheden gevierd werd⁽⁴⁾.

Aldus zag graef Willem twee zyner dochters op koninklyke troonen geplaetst, en het jaer daer-

(1) Eduard III, die den 24 January van dat zelfde jaer op den troon was geklommen, zynde diens vader, Eduard II, eenige dagen te voren afgezet geworden, om redenen die onze geschiedenis niet raken.

(2) De oorkonde staet by Mieris, II, bl. 440. Zie daer nog andere charters tot dezelfde zaek betrekkelyk.

(3) Zie uit welke persoonen dat gezantschap bestond, by Vinchant, III, bl. 143.

(4) Zie Vinchant, bl. 144. Zie mede Froissart, Chroniques, Livre I, Part. I, chap. 46.

[p. 284]

na, 1328, was hy getuige van de verheffing zyns zwagers Philip van Valois, die den 1^sten April de kroon van Frankryk op zyn hoofd zette⁽¹⁾.

't Is waer, zulke hooge verbindtenissen bragten, als 't gaet, groote beslommeringen meê. Des graven schoonzoon, Lodewyk van Beijeren, lag sedert jaren overhoop met het hoofd der Kerk, die hem niet erkennen wilde⁽²⁾, veel minder keizer kroonen. De twist al heviger en heviger wordende, besloot Lodewyk, in 1327, gewapenderhand naer Italië te trekken, en daer zyne eischen met geweld door te dryven. Te dien einde aenzocht hy door herhaelde brieven⁽³⁾ zyn' schoonvader van Henegau om, als ryksvorst, hem hulpbenden te zenden en zelfs in persoon hem te komen ondersteunen, gelyk hy beloofd had. Willem achtte zich inderdaed daertoe verpligt, en maekte aldra gereedschap om

(1) Zie ons vierde Deel, bl. 571, vlgg.

(2) Paus Jan XXII beschouwde den keus van 1314 als onwettig, en had daerenboven geene trouw in Lodewyk van Beijeren.

(3) Zie by Mieris, II, bl. 421, 22, een paer brieven, door Lodewyk aen graef Willem geschreven, om dezen te vermanen tot overkomst met krygsbenden.

[p. 285]

eenen togt naer Italië te ondernemen; maer 's lands edellieden hadden geenen lust om, zoo ver van huis, aen gene zyde der Alpen, te gaen vechten, en ja voor iemand die in volslagen vyandschap was met den Paus. Velen zochten dan den verschuldigden dienst voor eene som gelds af te koopen⁽¹⁾, en lieten hun' meester in den steek, die daerenboven verwikkeld zat in een geschil van hertog Jan van Brabant met den heer van Valkenberg⁽²⁾, zonder te spreken van de engelsche zaken welke hem ook al bekommerden.

Kortom, de graef zag af van den Italiaenschen krygstogt, tot groot geluk der landen, alwaer zyne tegenwoordigheid hoogst noodig was.

Des niet tegenstaende ging Lodewyk in zyn opzet voort, zelfs met byzonder goeden uitslag; want

(1) Zy maekten gebruik van het dusgenaemde jus adhoae, dat is, het regt om zich met geld te ontslaen van den verschuldigden krygsdienst. Zie Du Cange, op het woord, I, col. 133. Zie mede Wagenaar, III, bl. 218.

(2) Zie ons vyfde Deel, bl. 474, maer inzonderheid de kronyk van Wilhelmus Procurator, by Matthaeus, Analecta Veteris Aevi, II, bl. 666, vlgg.

[p. 286]

niet alleen werd hy den 31^sten Mei te Milaen gekroond⁽¹⁾ als koning van Lombardyë⁽²⁾, maer drong vervolgens door tot Roomen⁽³⁾, waer hy, vooral ondersteund door de Gibelienen⁽⁴⁾, den 17 January 1328, nevens zyne gemalin de keizerlyke kroon ontving⁽⁵⁾, uit handen, 't is waer, die ze hem niet geven konden⁽⁶⁾, want hy was sedert ongeveer dry maenden in den kerkelyken ban gedaen⁽⁷⁾.

(1) Namelyk met de Yzeren Kroon, door Karel den Groote gedragen, en welke heden nog bewaerd wordt in de kerk van Monza, naby Meiland.

(2) Zie by Mieris, II, bl. 429, Lodewyks brieven, waerin hy aen graef Willem kennis geeft van zyne krooning.

(3) De Paus had, in dien tyd, zyn gewoon verblyf te Avignon. Zie ons vierde Deel, bl. 586, aenteek. 1.

(4) Zie den oorsprong en de beteekenis van dien naem in ons vyfde Deel, bl. 80, aenteek. 3.

(5) Zie by Mieris, II, bl. 450, de brieven van keizerin Margareet aen hare moeder, en aen den abt van Egmont.

(6) Het waren de bisschoppen van Venetië en van Aleria in Corsica, welke hem, ondanks den Paus, de kroon op het hoofd zetten.

(7) Te weten door eene pauselyke Bulle van den 23 October 1327.

[p. 287]

Terwyl dit in Italië gebeurde, was graef Willem bezig met de Friezen⁽¹⁾ onder zyne hand te brengen. Dat volk, altyd even gezet op onafhankelykheid, wilde noch aen den graef van Holland noch aen den bisschop van Utrecht gehoorzamen⁽²⁾. Nog laetst, in 1323, waren de Grietmannen⁽³⁾, de regters, kerkvoogden en vele andere geestelyken van Oost- en Westergau, byeen gekomen om de Upstalboomsche wetten⁽⁴⁾ te vernieuwen, en had-

(1) Versta de Oostfriezen, of de landzaten van het dusgenaemd Oostergau en Westergau, aen gene zyde der Zuiderzee. Men gaf, in de veertiende eeuw, nog den naem van Westfriesland aen hetgeen hedendaegs grootendeels Noord-Holland geheeten wordt. Zie er de uitgebreidheid van in een oud cadaster, meêgedeeld by Mieris, II, bl. 606.

(2) Volgens eene overeenkomst, getroffen in 1165, moest Friesland bestierd worden door deze twee vorsten. Zie Wagenaar, II, bl. 244.

(3) Wat elders de Drossaert, de Baljuw of de Meyer, dat was in Friesland de Grietman, by Kiliaen praefectus pagorum, praetor rusticus. Zyn regtsgebied hiet Grietery, by Kiliaen vicus, pagus.

(4) De dusgenaemde Upstalboomen stonden by Aurich in Oostfriesland, thans eene stad van Hanover, beneden Embden. Onder die boomen hielden de oude Friezen hunne landdagen, om raed te plegen, wetten te bestemmen, verbonden te sluiten, enz. gelyk de Saksers by hunne Irmenzuil, waerover zie ons derde Deel, bl. 106, aenteek. 2. Zie mede Bilderdijks Geschiedenis, I, bl. 294, en de besluiten van 1323 by Mieris, II, 325, vlgg.

[p. 288]

den, onder anderen, besloten hunne vryheid met de wapens te beschermen tegen welken vorst ook, geestelyk of wereldlyk, die hun het juk der dienstbaerheid zou willen opladen⁽¹⁾. Dat hun zulks ernst was, bleek in 1325, alswanneer graef Willem, magtiger zynde dan een zyner voorzaten, twee burgers van Staveren⁽²⁾ had aengesteld tot schouten of regtvorderaers over de stad en de omliggende landstreek. De wrevelige Friezen verjoegen die grafelyke ambtenaren, en braken hunne huizen af, om te toonen dat zy zich geen vreemd gezag lieten opdringen. Maer nu toonde hun Willem dat hem de middelen niet ontbraken om zyne bevelen staende te houden. Hy zond eene vloot naer de Zuiderzee, en deed van daer zoo veel kwaed op de friesche kusten, zoo veel schade aen den frie-

(1) Zie Wagenaar, III, bl. 225.

(2) Een thans vervallen stadje aen de Zuiderzee, in de hedendaegsche provincie Vriesland.

[p. 289]

schen koophandel, dat de landzaten, al haest tot nadenken gebragt, zelf verzochten om met den graef in onderhandeling te mogen komen⁽¹⁾, hetgeen hun vergund werd⁽²⁾. Willem gaf magt aen zyne gemalin⁽³⁾, en deze, op hare beurt, vryheid aen zestig mannen uit Oostfriesland om te Alkmaer⁽⁴⁾ te verschynen, ten einde aldaer met de afgeveerdigden des landheers van zoen te spreken⁽⁵⁾. De uitkomst was dat de muitelingen, in Mei 1328, zich aen het grafelyk gezag onderwierpen, belovende voortaen zyne Schouten, Schepenen en andere ambtenaren te zullen gehoorzamen, en die van Staveren 1500 marken zilvers betalen voor het afbreken der opgemelde

(1) Zie Wagenaar, III, bl. 326.

(2) Zie de brieven van bestand en van vrygeleide, by Mieris, II, bl. 349, en andere van dry maenden later, aldaer, bl. 354.

(3) Zie de oorkonde in het Charterboek van Mieris, II, bl. 378.

(4) Hoofdstad van het toenmalig Westfriesland.

(5) Zie Joanna's brieven van 30 January 1327, by Mieris, II, bl. 378. Zie daer mede, bl. 424, het vrygeleide van graef Willem aen die van Staveren en van Westergau gegeven den 10 April 1327.

[p. 290]

huizen en andere schade door hen toegebragt⁽¹⁾. Daerna deden zy hulde aen den graef⁽²⁾, en zoo werd het eens vrede met dat woelzieke volk⁽³⁾.

(1) Zie onderscheidene brieven van onderwerping door de Friezen bezegeld, by Mieris, II, bl. 454-55, en 460-61. Zie mede Wagenaar, III, bl. 226.

(2) Zie de getuigenis van Wilhelmus Procurator, by Matthaeus, II, bl. 676, en Wagenaar, loc. cit.

(3) Volgens Beka, by Matthaeus, III, bl. 219, vertoonden de Friezen aen den graef een schrift, behelzende de plegtigheden met welke de graef van Holland gewoon was in hun land ontvangen te worden. Het luidde als volgt:
‘Wanneer de Heer graef in Oostfriesland komen wil, zal hy daer zes weken te voren kennis van geven, en over het water Zuydmude te Staveren voet aen land zetten. Daer zal hy zyne opene brieven toonen, bezegeld door den koning van Duitschland. By zynen intrede zal hy aen allen een goeden en vasten vrede geven, die ook door allen bezworen en gehouden zal worden. De grafelyke leenmannen zullen alsdan hunne leenen van den Heer komen verheffen, gelyk het regt meêbrengt. Daerna zal de graef verreizen van Staveren naer zyn Hofland in Kempenesse, van daer naer Aldenem, en vervolgens naer Vroonakker by Groenendael, waer allen voor hem zullen verschynen. Alsdan zullen de vier besten en edelsten uit den hoop hem op eenen schild omhoog heffen, en men zal hem voortaen tot Heer erkennen en te wil staen. Daerna zal de graef te regt zitten om, naer het oordeel zyner mannen, vonnis te vellen over alle eischen, geschillen en misdryven binnen den lande voorgevallen.’
De latynsche tekst staet by Matthaeus, loc. cit. Vglk. Mieris, II, bl. 478.

[p. 291]

Graef Willem had daer zoo haest niet meê gedaen, of hy vertrok naer Reims in Champagne, om de plegtige zalving zyns zwagers by te woonen⁽¹⁾, en deel te nemen aen de luisterlyke feesten, welke veertien dagen duerden. Wy hebben in ons vierde Deel verhaeld⁽²⁾ hoe deze feesten eerlang opgevolgd werden door eenen grooten krygstogt tegen Vlaenderen, ten voordeele van graef Lodewyk, dien de koning in zyne heerlykheid herstellen wilde met het geheime inzigt tevens van daerdoor zynen eigen troon in Frankryk te bevestigen. Dat de henegauwsche vorst daer niet vreemd aen bleef, spreekt zoo goed als van zelf: hy kon zyne hulp niet weigeren aen den broeder zyner gemalin, zoo min als aen Philips gunsteling den graef van Vlaenderen, met

(1) Zie Wilhelm. Proc. by Matth. II, bl. 676. Philip van Valois werd gezalfd den 29 Mei 1328.

(2) Bl. 572, vlgg.

[p. 292]

wien hy thans opregt bevriend was, en gewis ook medelyden had, dewyl Lodewyk sedert jaren met zyne onderdanen gedurig aen 't haspelen was, bykans niet wetende waer blyven of hoe hy de rust in het land weêr zou brengen⁽¹⁾.

Tusschen Aire en Sint-Omaers vervoegde zich Willem de Goede by het fransche heir, met eene aenzienlyke bende krygsknechten, terwyl zyn broeder, heer Jan van Beaumont aen het hoofd stond der henegauwsche ridderschap. De graef moest het bevel voeren over een der negen schadrons⁽²⁾, waer het koninklyk leger in verdeeld was, en dat ja het meest bybragt tot de victorie; want zynde eerst van al door de Vlamingen met de uiterste woede aengevallen geworden, streden Willem en zyn broeder zoo dapperlyk, dat zy, schoon niet zonder veel moeite, den vyand uiteen sloegen, en dan nog juist in tyds kwamen om koning Philip te ondersteunen. Deze was, nagenoeg op den zelfden stond doch geheel onverhoeds, in zyne tenten be-

(1) Zie dat wyder uiteen gezet in ons vierde Deel, bl. 563, vlgg.

(2) Zie ons vyfde Deel, bl. 366, aenteek. 1.

[p. 293]

sprongen geworden door de Vlamingen, welke al hunne magt in dry sterke drommen gesplitst hadden, en ja Franschen neêrvelden dat er geen tellen aen was. Welligt zou de koning het op den duer te kwaed gekregen hebben, wanneer de Henegauwers te goeder ure hulp kwamen brengen, en den vyand in den rug vielen, doende alzoo op eens de krygskans keeren. 't Is waer, graef Willem verloor zyn peerd in 't gewoel, kunnende het dier niet meester blyven, dat hem te midden der Vlamingen voerde en daer den doodsteek kreeg; maer zyn ruiter raekte toch al vechtende uit den drang en besteeg weldra een anderen klepper, waer hy den stryd meê voortzette tot het pleit beslist ware. Willem plantte, de eerste van allen, zyne banier op den berg van Cassel; en kort daerna zag men de koninklyke vaen op de stadsmuren wapperen, alwaer zy misschien, zonder den heldenmoed der Henegauwers, niet, of zoo haest niet, zou gepraeld hebben⁽¹⁾.

(1) Zie ons vierde Deel, bl. 575-76. Zie mede Vinchant, III, bl. 147, en Froissart, Liv. I, Part. I, chap. 49, vergeleken met het 56^ste hoofdstuk der eerste redactie, by Buchon, III, bl. 433.

[p. 294]

Deze krygstogt van 1328 maekte den naem van Henegau beroemder dan ooit: jammer maer dat graef Willem het bloed van vele onderdanen en edellieden had moeten opofferen, voor belangen die de zyne niet waren noch die zyns volks. Het zelfde mag men zeggen van andere twisten, waer hy kort daerna zich in verwikkelde, telkens ten gevalle van vreemde vorsten, nu voor zyn' zwager van Frankryk, dan voor den graef van Vlaenderen.

Wy hebben in het vyfde Deel van dit werk verhaeld hoe en waerom, in 1332, Philip van Valois, gebeten werd op hertog Jan III, en, aengehitst door den koning van Bohemen, een ontzaggelyk bondgenootschap tot stand bragt om Brabant te overrompelen⁽¹⁾. Graef Willem deed daer meê aen, zonder eigene reden van vyandschap te hebben. 't Is waer, hy moet zelf zyn ongelyk hebben gevoeld; want toen het op vechten aen zou komen, was hy een van de eersten om een bestand voor te slaen, als toebereidend middel tot een duerzamen vrede⁽²⁾; maer eer die nog kon gesloten zyn,

(1) Zie ons vyfde Deel, bl. 478, vlgg.

(2) Zie daer, bl. 480.

[p. 295]

raekte het jaer daerna het vuer weêr aen 't branden, dit mael vooral door het toedoen van graef Lodewyk, die het gebroken bondgenootschap andermael aeneen wist te knoopen, om zyn' nabuer gezamenderhand op 't lyf te storten⁽¹⁾. En hier ook heulde Willem met Brabants vyanden. Het ging zelfs, by dit nieuw geschil, veel verder dan te voren; want op de onderscheidene palen van het hertogdom werd hevig geblaekt en geplonderd⁽²⁾, en alles stond geschapen om in den loop des volgenden jaers, door geheel Lotharingen heen, eenen bloedigen kryg voort te brengen: toen de koning van Frankryk, door eigen belang gedreven, zich tot middelaer opwierp tusschen de twistende partyen, en er al zyne staetkunde aen te kost legde om een bestendig akkoord te bewerken⁽³⁾.

Zulks gelukte op het eind van Augusty 1334. Hertog Jan werd verzoend met den graef van Henegau, wiens erfzoon, Willem van Oosterbant⁽⁴⁾, in het huwelyk treden zou met Joanna

(1) Zie ons vyfde Deel, bl. 514.

(2) Zie daer, bl. 515-16.

(3) Zie daer, bl. 516, vlgg.

(4) In het verdrag, door Butkens meêgedeeld, bl. 166, vlgg. zyner Preuves, even als in andere oorkonden van dien tyd, wordt de jonge Willem aengeduid onder den titel van graef van Zeeland, waeruit blykt dat de vader, het zy vroeger, het zy te dezer gelegenheid, hem by voorraed dat graefschap had afgestaen.

[p. 296]

van Brabant, Jans oudste dochter⁽¹⁾, terwyl diens oudste zoon en naemgenoot verloofd werd aen Isabelle van Avesnes, des graven jongste kind⁽²⁾.

Men denke echter niet dat de vrede van 1334, of de nieuwe huwelyken welke daer als het zegel van waren, eene duerzame rust meêbragten voor den henegauwschen vorst. Hoe kon daer rust op volgen in een oogenblik dat Willems zwager en

(1) Hertog Jan gaf zyne dochter eenen bruidschat meê van tachtig duizend gouden kroonen, terwyl graef Willem haer een douarie verzekerde op de inkomsten van Dordrecht en Binche. Zie Butkens, I, bl. 466. - Daer was vroeger reeds spraek geweest van dezen echt, als blykt uit eene huwelyks voorwaerde van 1330, by Mieris, II, bl. 492.

(2) Dit huwelyk kwam niet tot stand, door het vroegtydig wegsterven van Isabelles verloofde. Zie Butkens, bl. 444, en ons vyfde Deel, bl. 520, aent. 1, en bl. 527, aent. 1. - Sedert hertrouwde Isabelle met Robrecht van Namen, heer van Renaix en van Chièvres. Zie Galliot, Hist. de Namur, I, bl. 422, en Butkens, bl. 445.

[p. 297]

zyn schoonzoon, de koningen beide van Frankryk en van Engeland, gereedschap maekten tot eenen kryg, waer in de Geschiedenis geene weêrga van gevonden wordt? Deze kryg⁽¹⁾, die, van de engelsche zyde, niets minder ten doel had dan om Philip van Valois de fransche kroon te ontweldigen, en ze Eduard III op het hoofd te zetten, kon niet wel aengevangen worden dan over belgischen bodem: het is te zeggen dat hier de Engelschen moesten aen land komen, hier de legers byeen gebragt worden, en van hier uitgaen om Frankryk langs zyne noordelyke grenzen aen te randen. By gevolg was er koning Eduard alles aen gelegen, dat hy zich onder de Lotryksche vorsten vrienden maekte, welke hem niet slechts op hun grondgebied vryen toegang zouden geven, maer tevens hulp verschaffen en medewerken tot den goeden uitslag van zulk een grootsch ontwerp. Ook noemde hy aldra, by brieven van den 18 December 1335⁽²⁾, gevolmagtigden om in deze landen bondgenooten

(1) Zie er den oorsprong van in ons vierde Deel, bl. 580, vlgg.

(2) Zy staen by Mieris, II, bl. 574.

[p. 298]

te gaen opzoeken; en het spreekt genoegzaem van zelf dat de eerste stappen gerigt werden tot den graef van Henegau die, behalve zyne nauwe verwantschap met den koning van Engeland, toen ter tyd als 't ware aen het hoofd stond der belgische vorsten, en op de anderen den meesten invloed had.

Inderdaed, niet langer dan het volgend jaer verscheen de engelsche bisschop van Lincoln, met twee andere gezanten en een gevolg van edellieden, te Valencyn, om Willem, juist op dat oogenblik lydende aen de jicht en 't graveel, bekend te maken met huns meesters opzet, en daerover zynen raed te vragen⁽¹⁾. De zaek was vry netelig voor den graef van Henegau. Deze, ziek en zuchtig zynde, ja zoo goed als op den rand van het graf staende, moest niet veel lust hebben om vyandschap te maken met den broeder zyner gemalin, tevens zyn' leenheer voor het Oosterbantsche, en

(1) Terwyl de engelsche gezanten te Valencyn waren, werd, den 1^sten November, des graven eenige zoon verheven tot den ridderstand, ingewyd door den bisschop van Kameryk, in het bywezen van onderscheidene andere kerkvoogden en van eene menigte edellieden. Zie d'Outreman, bl. 158-59.

[p. 299]

die daerenboven, naest aen Henegau palende, hem overrompelen kon, eer nog het engelsch ontwerp tot rypheid gekomen ware. Van den anderen kant nogtans had hy veel meer over voor zynen schoonzoon dan voor koning Philip, sedert dat deze laetste hem, in de brabantsche huwelyken, had willen den voet ligten⁽¹⁾. Kortom hy gaf aen de engelsche gezanten een goed bescheid, zeggende hun zyne medewerking toe, mits zy van elders ook hulp verwierven⁽²⁾.

Met dat antwoord keerden de Engelschen naer huis, om verslag te doen aen hunnen meester, die er dusdanig meê opgezet was, dat hy, by brieven van 16 December 1336⁽³⁾, aen graef Willem volmagt gaf om met alle andere hoegenaemde vorsten verdragen aen te gaen, op zulke voorwaerden als hy goed zou vinden. Ja meer, in het voorjaer

(1) Philip had, onder den duim, hertog Jans oudsten zoon weten te krygen voor zyne dochter Maria, een kind van eersten bedde, maer die vóór het huwelyk was komen te sterven. Zie Butkens, bl. 444.

(2) Zie Vinchant, III, bl. 159-60, of liever Froissart, Liv. I, Part. I, chap. 62 en 63.

(3) Zy staen by Mieris, II, bl. 590.

[p. 300]

van 1337 vaerdigde Eduard een nieuw, en dit mael ongemeen luisterlyk gezantschap af naer Valencyn, ten einde met graef Willem, en diens broeder heer Jan van Beaumont⁽¹⁾, een magtig bondgenootschap tot stand te brengen⁽²⁾.

Zulks liep echter zoo gereedelyk niet af, als de Engelschman wenschen mogt. 't Is waer, zyne zaekgelastigden sloten, den 24 Mei, met Willem I van Henegau, alsook met de graven van Gelder en van Gulik⁽³⁾ een akkoord, waerby deze dry zich verbonden om, ieder met duizend geharnaste ruiters, de wapens op te vatten, doch bepaeldelyk om 's Ryks grenzen te verdedigen tegen de Franschen⁽⁴⁾, welke in dat oogenblik op keizerlyken

(1) Deze broeder van graef Willem was byzonder engelsgezind en sedert lang aen Eduard verknocht.

(2) Zie Vinchant, III, bl. 161, vlgg. Of zie Froissart, ch. 63-64.

(3) De eerste was getrouwd met koning Eduards zuster, de tweede met de zuster der koningin. Zie ons vierde Deel, bl. 585, aenteek. 3 en 4.

(4) Den zelfden dag werden er nog andere akkoorden gemaekt met Willems zoon en erfgenaem, opdat, na 's vaders dood, het pas gesloten verbond zou gehandhaefd en uitgevoerd worden. De oorkonden staen by Mieris, II, bl. 591 en 92.

[p. 301]

bodem zaten, dewyl koning Philip onderscheidene sloten gekocht had in het Kameryksche, en die aen zyne kroon vereenigd. Deze taek kon graef Willem opladen, zonder zyne leenpligt ten aenzien van Philip te schenden, en zonder zich in eene onderneming van zeer onzekeren uitslag verder in te mengen dan de voorzigtigheid toeliet⁽¹⁾.

Verder bragten het dit mael de engelsche zendelingen in Henegau niet, maer wendden zich thans naer Vlaenderen, zoekende daer mede voet te krygen, en de onderdanen van den fransgezinden graef tot Eduards belangen over te halen, waer zy volkomen in slaegden.

Terwyl zy te Gent in onderhandeling waren met Zeger van Kortryk⁽²⁾, stierf graef Willem te Valencyn, den 7 Juny 1337, en werd plegtiglyk begraven, naest zyn' vader, in de kerk der Fremineuren⁽³⁾. Bykans onmiddelyk na 's vorsten over-

(1) Bilderdijk en anderen meenen dat graef Willem hierin handelde als Vikaris des ryks; maer nergens vindt men eenig bewys dat Lodewyk van Beijeren hem daertoe aengesteld had.

(2) Zie ons vierde Deel, bl. 588.

(3) Zie Vinchant, III, bl. 166, en D'Outreman, bl. 446.

[p. 302]

lyden, zeide ook zyne deugdzame gemalin vaerwel aen de wereld, en nam de wyk in het klooster van Fontenelle⁽¹⁾, alwaer zy, gedurende vyf jaren, het stichtendste voorbeeld gaf der christelyke volmaektheid⁽²⁾.

(1) De Bernardyner-abtdy van Fontenelle, in 1212 gesticht, stond naby Valencyn, op den linken oever der Schelde. Zie haren oorsprong en voortgang by D'Outreman, bl. 132 en 176.

(2) Joanna van Valois stierf in 1342. De zelfde abtdy werd sedert de schuilplaets van twee harer dochters. De jongste, Isabelle van Avesnes, verliet, met toestemming haers gemaels Robrecht van Namen, de wereld, en eindigde haren levensloop te Fontenelle, in 1360. Hare oudere zuster Joanna, na de dood des markgraven van Gulik (1361), omhelsde daer insgelyks het geestelyk leven, en stierf er in 1374. Zie D'Outreman, bl. 477. Zie mede hiervoren, bl. 278 en de aenteek. 1, alsook bl. 296, aenteek. 2.