Vaderlandsche historie. Deel 6

[p. 191]

Zesde hoofdstuk.

henegau onder jan ii van avesnes. - diens bezitneming van het graefschap. - zyne aenspraek op ryks-vlaenderen. - geschil over lessines en flobecq. - de valencynsche oproer. - de graef erft holland, zeeland en friesland. - de zeeuwsche kryg. - des graven dood.

1279-1304.

Vier en dertig jaren waren verloopen, sedert dat koning Lodewyk IX, uitspraek doende tusschen vrouw Margareet en hare kinderen, het graefschap van Henegau aen de Avenners had toegewezen⁽¹⁾. Zoo lang hadden deze moeten wachten om in het bezit van dat erfdeel te komen; want nu eerst, na de dood zyner grootmoeder, mogt Jan II als landvorst optreden en de teugels van het grafelyk bewind in handen nemen. Dit deed hy plegtiglyk, ja met al den trots die zyn stamhuis aengeboren was, als wilde hy, door eene buitengemeene ten toon-spreiding zyner heerlykheid,

(1) Namelyk in 1246. Zie ons vierde Deel, bl. 408.

[p. 192]

den verloren tyd inwinnen en den roem van zyn geslacht, te voren bezwalkt door onteerende opspraek, des te hooger verheffen. Na met een deftigen lykdienst de gedachtenis van Margareta te hebben vereerd, en bevolen dat men, gedurende dry dagen en dry nachten⁽¹⁾, op al de kerktorens des lands de wapenschilden van Vlaenderen en Henegau tusschen twee brandende toortsen uit zou steken, begaf hy zich naer Leuze, alwaer zyn vader in de kollegiael begraven was geworden⁽²⁾. Daer deed hy het lyk uithalen en voer er meê naer Bergen, willende dat, hy niet alleen, maer tevens zyn aflyvige vader voor wettigen graef van Henegau erkend wierde, ja eeniger wyze de hulde ontvinge van adel en onderdanen. Inderdaed, de schepenen der hoofdstad met al de aenzienlyke burgers gingen tot buiten hunne poorten den heerlyken stoet verwelkomen, en begeleiden hem

(1) Zoo zegt het Delewarde, IV, bl. 33. Vinchant, III, bl. 7, spreekt van dry maenden, wat echter te weinig schyn heeft om aengenomen te worden.

(2) Leuze en zyne heerlykheid behoorden aen het huis van Avesnes. Jans vader was dus enkel als heer, niet als graef behandeld geweest na zyne dood.

[p. 193]

hinnen de muren, dragende in eene hand eene blakende fakkel, in de andere eenen degen. Aldus stapten allen gezamentlyk naer de kerk van Sinte Waldruit, alwaer vader en zoon uitgeroepen en toegejuicht werden als erfgraven des lands⁽¹⁾, en vervolgens een piegtige lykdienst geschiedde, met even dezelfde staetsie, of Jans voorganger die eigen week gestorven ware.

Op gelyke wyze bezocht de nieuwe graef al de voornaemste steden van Henegau, doende overal dezelfde eer en pligten bewyzen aen zyns vaders overschot, hetwelk ten laetste in de kerk der Predikheeren van Valencyn ter aerde besteld werd onder eene marmeren tombe, verrykt met sieraden, en voorzien van opschriften tot eeuwige gedachtenis⁽²⁾.

(1) Het is waerschynlyk om die reden dat de oudste zoon van vrouw Margareet in de geschiedenis voorkomt onder den naem van Jan I, alhoewel by het graefschap van Henegau nimmer heeft bezeten.

(2) Zie Vinchant, III, bl. 7, Delewarde, IV, bl. 34, en D'Outreman, bl. 456. Des graven gemalin, Adelheid van Holland, welke in 1283 overleed, deelde sedert met hem dezelfde grafstede.

[p. 194]

Men ziet dat Jan II, van het eerste oogenblik zyner bezitneming des graefschaps, te werk ging als een achterkleinzoon van Jakob den Groote⁽¹⁾ wiens eerzucht in hem herleefde. Hadde men zyn hart kunnen open leggen, men zou daer nyd en afgunst in gelezen hebben tegen graef Wyt van Vlaenderen, die voor den Avenner niets anders was dan een ingedrongen vorst, meester spelende over een land dat hem niet toekwam. Zulks moest hy zich echter thans getroosten, want graef Wyt was niet alleen sedert het einde van 1278 in het vreedzaem bezit van zyn moederlyk erfdeel, maer plegtiglyk erkend door Vlaenderens leenheer den koning van Frankryk⁽²⁾, zoodat men daer niet meer kon op weêrkomen, of men zou met dien koning zelf te worstelen hebben, zoo wel als met de Vlamingen, die volstrekt niet Avenners gezind waren.

Doch indien Jans halve oom het verlei zyns graefschaps van Philip den Stoute ontvangen

(1) Zie boven, bl. 179, aent. 2.

(2) Zie ons vierde Deel, bl. 439. De Act van goedkeuring en bevestiging staet by Oudegherst, II, bl. 155, in de noten.

[p. 195]

had, hy moest tevens zyne heerlykheid⁽¹⁾ van den keizer verheffen: en zulks verzuimde Wyt, zoodanig dat, een volle jaer na Margareets afstand ten zynen voordeele, hy deswege nog geene hulde gedaen had aen het toenmalig hoofd des Ryks, Rodolf van Habsburg.

Dit verzuim maekte Jan II zich ten nutte. Reeds voor het afsterven zyner grootmoeder, en dus alvorens hy nog het graefschap van Henegau in handen had, zond hy een' zyner broeders⁽²⁾ heimelyk naer Lintz⁽³⁾, om Ryks-Vlaenderen van

(1) Versta Ryks- of Keizers-Vlaenderen, in hetwelk de leenman niet den titel van graef, maer dien van heer voerde. Zie ons vierde Deel, bl. 92, 93.

(2) Het diploom, dat wy aenstonds zullen beroepen, noemt dezen broeder Boudewyn; maer Jan II had geenen broeder van dien naem. Wy hebben boven, bl. 188, aent. 2, al de kinderen van Jan I opgegeven, en hunne namen zyn gekend uit gelyktydige oorkonden. Zie Reiffenbergs Monuments, I, bl. 68, 405, 411 en 412. Het waerschynlykste is dat men, in stede van Baldewinus moet Burchardus lezen, als Kluit onderstelt voor een diploom van het volgend jaer, waer insgelyks een Baldevinus voorkomt, die niet te regt is te brengen.

(3) In Oostenryk. Rodolf hield zich te Lintz op.

[p. 196]

den keizer te leen te vragen⁽¹⁾, en kreeg daer werkelyk het plegtig verlei van, by diploom van 6 November 1279⁽²⁾, hetwelk uitdrukkelyk bepaelt dat het graefschap van Aelst, het land van Waes en de Vier-Ambachten⁽³⁾ mitsgaders de stad van Geertsbergen, en al hunne toebehoorten aen Jan van Avesnes uitgegeven worden, om ze van het ryk te leen te houden⁽⁴⁾.

(1) Jans vader, in den tyd dat hy met zyne moeder twistte, was, om eene gelyke reden, door zyn' zwager koning Willem beleend geworden met Ryks-Vlaenderen (zie ons vierde Deel, bl. 414); maer hy had daer van afgezien by de verzoening van 1257, waervan de tekst door Warnkoenig is medegedeeld, I, bl. 370, vlgg.

(2) De oorkonde staet by Kluit, Hist. Critica, II, bl. 823, alsmede by Mieris, I, bl. 401.

(3) Zie ons vierde Deel, bl. 36, aenteek. 1.

(4) Het mag wonder schynen dat Rodolf hier mede beschikt van de stad Geertsbergen, welke tot de allodiale bezittingen der graven van Vlaenderen behoorde. Zie ons vierde Deel, bl. 97, alsmede Warnkoenig, II, bl. 84, en de Extracten van Wielant, in het Corpus Chron. Fl. van De Smet, I, bl. xd. Misschien ging de keizer, zonder het zelf te weten, zyne regten te buiten, wat meer dan eens gebeurd is. In latere diplomen, tot deze zaek betrekkelyk, zwygt Rodolf van Geertsbergen of spreekt alleen van het omliggend land (terra Gerardimontis), en daer had hy leenheerlyke regten op. Zie de verhandeling van De Bylandt, in de Annales Acad. Lov. van 1824 en 25, bl. 218.

[p. 197]

En het was den keizer ernst⁽¹⁾. By brieven van 5 Aug. 1281⁽²⁾ beval hy aen de inwoonders van Ryks-Vlaenderen dat zy den graef van Henegau voor hannen wettigen heer te erkennen hadden, en gaf last aen bisschop Ingheram van Kameryk om dat bevel af te kondigen en ten uitvoer te doen brengen⁽³⁾. Meteen vermaende hy al de leenmannen of vasallen der zelfde landstreken van de verschuldigde gehoorzaemheid te betoonen aen graef Jan, als aen hunnen wettigen leenheer⁽⁴⁾. Ja meer nog, de keizer, na zyn diploom van 6 No-

(1) Den 26 Juny 1280 vaerdigde Rodolf twee nieuwe diplomen uit. Door het eene bevestigde hy het voorgaende, en door het andere magtigde hy Jan van Avesnes om zich in bezit te stellen der hem vergunde leenen. Zie de oorkonden by Kluit, II, bl. 825, 26.

(2) Zy staen in den Thesaurus Anecdotorum, I, col. 1167-68, en by Mieris, I, bl. 416.

(3) Zie de oorkonde in den Thesaurus Anecd. I, col. 1168, of by Mieris, I, bl. 416.

(4) Zie de oorkonde by Kluit, II, bl. 840, of in den Thesaurus Anec. I, col. 1171.

[p. 198]

vember te hebben doen bekrachtigen door de aenzienlykste ryksvorsten, markgraef Otto van Brandenburg⁽¹⁾, den aertsbisschop van Mainz⁽²⁾ en den hertog van Westfalen⁽³⁾, gaf bevel aen den graef van Luxemburg om zyn' zwager van Henegau⁽⁴⁾, des noods, gewapenderhand in bezit te stellen van de hem toegewezen keizerlyke leenen⁽⁵⁾, en verzocht later graef Floris V van Hol-

(1) Diens brieven staen in den Thesaur. col. 1161, en by Mieris, bl. 413. Deze Otto was getrouwd met eene nicht van graef Jan.

(2) Des kerkvoogds brieven staen in den Thesaur. Anec. I, col. 1190.

(3) Zie diens brieven in den Thesaurus, col. 1132, of by Mieris, I, bl. 364; maer in beide verzamelingen dragen zy het valsch datum van 1172, in stede van 1281.

(4) Jan II was getrouwd met Philippine, des graven zuster van Luxemburg; maer diens andere zuster Isabelle was, sedert 1264, de tweede echtgenoot van graef Wyt van Vlaenderen. Zie ons vierde Deel, bl. 452. Hendrik IV van Luxemburg kon derhalve het keizerlyk bevel niet uitvoeren zonder een' zyner beide zwagers grootelyks te beleedigen: ook ziet men niet dat hy zich de zaek ernstig hebbe aengetrokken.

(5) De oorkonde staet by Kluit, II, bl. 845, en in den Thesaurus Anecdot. I, col. 1171.

[p. 199]

land om ten zelfden einde krachtdadiglyk meê te werken⁽¹⁾.

Men ziet, aen brieven of bevelen ontbrak het niet. Maer daer kwamen in dien tyd de keizers zelden meê tot hun doel, wanneer zy zelf geene handen uit de mouw staken, en enkel door zaekgelastigden moesten te werk gaen. De bisschop van Kameryk was de gereedste om den hem opgedragen last te volvoeren. Hy begaf zich⁽²⁾, met behoorlyk gevolg, naer Geertsbergen, doch werd er niet ontvangen. De Baljuw, de schepenen en de burgers in 't algemeen gaven voor antwoord aen zynen bode dat, zoo Ingheram als bisschop binnen hunne stad wilde komen, zy hem wel onthalen

(1) De oorkonde staet by Kluit, bl. 846, en by Mieris, I, bl. 429. Des keizers last had ook bezwaren in voor dezen Hollander; want indien Floris V door bloedverwantschap nauw verknocht was aen Jan van Avesnes, hy stond op het trouwen met Beatrix 's graven dochter van Vlaenderen. Zie ons vierde Deel, bl. 452-53.

(2) Te weten na eenen bode tot den graef van Vlaenderen afgevaerdigd te hebben, om aen dezen des keizers wil bekend te maken. Maer de bode had een scheef antwoord gekregen. Zie het bewys in den Thesaurus Anec. I, col. 1178.

[p. 200]

zouden⁽¹⁾, maer niet in hoedanigheid van keizerlyken zendeling, gelast om hen van Vlaenderen te scheiden, waer niemand der ingezetenen ooren naer had: zelfs konden zy geen' borg blyven dat het gepeupel het aengeduid bezoek stilzittend zou gedoogen. Zulks was genoeg gezegd. Ook wachtte zich de bisschop wel van verder te gaen, maer bleef voor de gesloten poort staen, en stelde daer, met woorden namelyk, graef Jan in bezit van het land⁽²⁾, wat echter dezen weinig baten kon. Vervolgens trok de kameryksche kerkvoogd naer Aelst, de hoofdstad van Ryks-Vlaenderen, doch vond daer de geesten nog meer opgeruid⁽³⁾, en achtte het zelfs niet raedzaem papieren af te lezen, wat hem misschien het leven zou gekost hebben, want de Aelstenaers waren ruw in de uitdrukking van hun ongenoegen.

(1) Geertsbergen behoorde destyds tot het bisdom van Kameryk.

(2) Hy deed er kwansuis overgaef van aen den prelaet der abtdy van Sint Jan te Valencyn, die door den graef afgeveerdigd was, om hem te vertegenwoordigen.

(3) Inobedientiam et rebellionem reperimus duriorem, zegt de bisschop in zyn verslag aen den keizer.

[p. 201]

De bisschop liet het steken. Hy moest anders ook in het land van Waes en de Vier-Ambachten het zelfde werk gaen verrigten, maer had er geenen lust voor, en verschoonde zich in het verslag, 't welk hy kort daerna aen den keizer deed over hetgeen hem wedervaren was, tot reden bybrengende dat gene streken buiten zyn bisdom lagen, en hy en aert en de zeden der landzaten niet wel genoeg kende om zich derwaert te wagen⁽¹⁾.

Rodolf was ten zeerste gebelgd wegens dien misselyken uitslag; maer hy gaf het niet op. De twee belanghebbende vorsten, Jan en Wyt, werden, in April 1282, naer Hagenau⁽²⁾ gedagvaerd, om op den ryksdag, ieder van zynen kant, hunne redenen te zeggen, gelyk zy deden. Vervolgens werden zy in Juny naer Worms geroepen, alwaer

(1) Het verslag des kerkvoogds, gedagteekend van den 13 January 1282, staet in den Thesaurus Anec. I, col. 1172, en onder Reiffenbergs Monuments, I, bl. 380. Een tweede, meer officieel en beëedigd verslag, van den 27 Mei des zelfden jaers, staet mede in den Thesaurus, I, col. 1176-80, en by Reiffenberg, bl. 381-86.

(2) Stad van den Elsasz, benoorden Strasburg.

[p. 202]

des keizers hoog geregtshof uitspraek moest doen; maer de graef van Vlaenderen bleef dit mael weg, voorziende dat het vonnis hem tegen zou gaen. Inderdaed, den 15 Juny werden op nieuw de gemeende landen aen Jan van Henegau toegewezen, met verlof van er zich in bezit van te stellen door wat middelen ook, en met bedreiging van den Ryksban, tegen al wie nog zou durven stokken in 't wiel steken⁽¹⁾. Den zelfden dag kreeg dan ook, op nieuw, de bisschop van Kameryk, alsmede de Officiael van Utrecht⁽²⁾ last om het keizerlyk vonnis, te Worms uitgebragt, in alle de kerken

(1) Zie de oorkonden in den Thesaur. col. 1181-83, of by Kluit, II, bl. 854, vlgg. - Des keizers banvonnis tegen Wyt van Vlaenderen staet mede in den Thesaurus, col. 1185.

(2) Men gaf den mem van Officiael aen den bisschoppelyken regtsvorderaer, of des bisschops stedehouder in regtszaken. Hier noemt hy zich zelven Officiael van den Domproost, waerschynlyk omdat in dit oogenblik de Stoel van Utrecht ledig stond, zynde bisschop Jan van Nassau dat zelfde jaer 1282 door den Paus afgezet geworden, als de schryvers der Art de vérifier les dates wel genoeg bewyzen tegen Beka en anderen.

[p. 203]

te doen afkondigen, ieder in dat deel van Ryks-Vlaenderen, hetwelk tot hunne bisdommen behoorde, met bevel aen de leenmannen en steden der landen van voortaen graef Jan van Henegau tot hunnen wettigen heer te erkennen⁽¹⁾. Zulks deden werkelyk, de bisschop van Kameryk in de landen van Aelst en Geertsbergen⁽²⁾, de Utrechtsche kanonik in de Vier-Ambachten⁽³⁾, en dit mael, schynt het, met minder tegenspraek van den kant der inwoonders⁽⁴⁾, maer toch met geen beter gevolg. Te vergeefs sprak de keizer het banvonnis

(1) Zie de oorkonden in den Thesaurus, col. 1183 en 1184.

(2) Zie het bewys in de Monuments anciens van den graef De St. Genois, I, bl. 259, 60.

(3) De Officiael kwam naer Biervliet, en beriep daer de geestelykheid der Vier-Ambachten, welke tot het bisdom van Utrecht in dien tyd behoorden. Zie den Thesaurus Anec. col. 1186. - Van het land van Waes is hier geene spraek meer, omdat dit onder het bisdom van Doornik stond, alwaer de keizer niets te gebieden had. Zie Bucherius, Belgium Romanum, bl. 254.

(4) Men kan dat besluiten uit het verslag, door den Officiael aen den keizer gedaen den 29 July 1282, en te vinden in den Thes. Anec. I, col. 1186.

[p. 204]

uit tegen al de Vasallen van Ryks-Vlaenderen; te vergeefs maekte hy hunne goederen verbeurd, en sloot hen buiten zynen vrede⁽¹⁾: de leenmannen bekreunden er zich weinig om en bleven getrouw aen den graef van Vlaenderen, wel wetende dat Rodolf den arm niet lang genoeg had om zyne diplomen kracht by te zetten. Zelfs de graef van Holland, na oogenblikkelyk Jan van Henegau in de hand te hebben gewerkt⁽²⁾, verbond zich weldra met graef Wyt⁽³⁾, en maekte dus de taek van den Avenner nog moeijelyker, tot zoo verre dat deze geraden vond met zyn' mededinger een bestand te sluiten, om den twist door scheidsmannen te laten uitwyzen⁽⁴⁾.

(1) Zie daer de bewyzen van in Reiffenbergs Monuments, I, bl. 390-93.

(2) Krachtens een verdrag van 31 Aug. 1282, te vinden in den Thesaurus, col. 1132, en by Mieris, I, bl. 364, doch met een valsch datum.

(3) Door een verdrag van 15 Mei 1283, opgenomen by Kluit, II, bl. 868. - Graef Wyt trok den Hollander op zyne hand, met aen diens dochter Beatrix eene groote huwelyks-gift toe te zeggen. De oorkonde staet by Kluit, bl. 870.

(4) Het bewys staet by den graef De St. Genois, Monuments anciens, I, bl. 704.

[p. 205]

De twee vorsten hadden in dien tyd nog een ander geschil, eeniger wyze uit het eerste voortspruitend. De heer van Audenaerde had, in 1280, zyne alloden van Lessines⁽¹⁾ en Flobecq⁽²⁾ aen Jan van Henegau opgedragen en die vervolgens van hem te leen genomen⁽³⁾, tot groot misnoegen van graef Wyt, die beweerde dat Lessines met zyn grondgebied⁽⁴⁾ en het slot van Flobecq afhingen van de heerlykheid van Audenaerde⁽⁵⁾ en derhalve achterleenen van Vlaenderen waren⁽⁶⁾. De graef was eerlang gereed om zynen wankelen baron op het lyf te vallen; maer diens vrienden traden tusschen beide, en bragten 't zoo ver, dat de zaek aen het oordeel van edele middelaers onderworpen werd, wier uitspraek men voor afdoend houden

(1) In 't zuidwesten van Geertsbergen.

(2) In 't noordwesten van Lessines.

(3) Zie daer onderscheidene oorkonden over in Reiffenbergs Monuments, I, bl. 369-72.

(4) Daer behoorden zeven dorpen toe.

(5) Van dat gevoelen waren ook de burgers van Lessines, indien het Charter echt is dat Lesbroussart meêdeelt in zyne uitgave van Oudegherst, II, bl. 219.

(6) Zie Delewarde, IV, bl. 36, vlgg.

[p. 206]

moest. Zulks gebeurde. Maer Wyts eigen zoon, Robrecht van Bethune, en Willem heer van Mortaigne, aengesteld om het ding te beslissen, konden er zelf geene regte zyde aen vinden, en raekten het niet eens⁽¹⁾, weshalve er niets uit voortkwam. Het bleef ja nog meer dan eene halve eeuw onzeker wie van beide, de graef van Henegau of die van Vlaenderen, het meeste regt had op de betwiste Landen, doch zonder dat men van den eenen zoo min als van den anderen kant geraden vond om den knoop met de wapens door te hakken⁽²⁾.

Het geschil wegens Ryks-Vlaenderen duerde zoo lang niet, maer toch nog jaren. Het bestand was ten einde geloopen, eer de scheidsregters⁽³⁾ iets

(1) Des graven zoon vond dat zyn vader, voor Lessines, gelyk had, maer twyfelde eenigzins voor Flobecq. Zie zyne uitspraek in Reiffenbergs Monuments, bl. 373. Doch volgens Delewarde, IV, bl. 38, en Vinchant, III, bl. 14, wilde de heer van Mortaigne daer zyn zegel niet aen hechten, en in de oorkonde komt ook zyn naem niet voor.

(2) Het blykt nogtans dat de heer van Audenaerde by zyn stuk bleef, uit de oorkonden medegedeeld in Reiffenbergs Monuments, bl. 394, 398, 401 en 441.

(3) De scheidsmannen waren de hertog van Brabant mitsgaders twee Dampierres en twee Avenners. Zie Warnkoenig, I, bl. 275.

[p. 207]

verrigt hadden. Daer werden er nieuwe genoemd in den zomer van 1284⁽¹⁾; doch anderhalf jaer later wachtte men nog naer hunne uitspraek, alswanneer keizer Rodolf, geduld verliezende, zich wendde tot den pauselyken gezant in Duitschland⁽²⁾, hem aenmanende om met de geestelyke wapens het vonnis van Worms kracht by te zetten en uit te doen voeren. Inderdaed, by brieven van 7 April 1286 gebood de Romeinsche Legaet aen Wyt van Vlaenderen van binnen de maend de meergemelde landen aen Jan van Henegau in te ruimen, met bedreiging van den kerkban tegen hem, zyne vasallen en zyne aenhangers, indien zy weigerig bleven of dit bevel dorsten tegenwerken⁽³⁾. Zoo ver kwam het dan ook, want niemand luisterde naer die bevelen. De bisschop van Kame-

(1) Dit mael waren het de bisschop van Luik, graef Wyts eigen zoon, en de gekozen bisschop van Metz, Jan van Henegau's oom. De oorkonde staet in den Thesaurus Anec. col. 1194.

(2) Joannes, bisschop van Tusculum.

(3) De oorkonden staen in den Thesaur. col. 1208 en 1216.

[p. 208]

ryk kreeg last om den ban uit te spreken, en volvoerde dien; maer de graef van Vlaenderen beriep zich alsdan op den Paus zelven⁽¹⁾, aen wien hy een omstandig verslag deed van alles wat tot dus verre was voorgevallen, en zyne voorvaderlyke regten zoo wel wist te gronden, dat het hoofd der Kerk de gevelde vonnissen introk⁽²⁾.

De zaek bleef dan weêr hangen, en de keizer zag er het einde niet van, gestorven zynde in 1291, zonder dat er nog iets beslist ware. Zyn opvolger, Adolf van Nassau, raekte er niet verder meê; want het gebod, door hem, het jaer daerna, aen al de edelen des ryks gegeven van graef Wyt nergens in te ondersteunen, en daerentegen Jan van Henegau, zoo veel zy konden, gunstig te wezen⁽³⁾, deed even zoo weinig af als de vorige bevelen. Zelfs de uitspraek van nieuwe middelaers, in 1295 aen-

(1) De acten van protestatie en van beroep zyn geanalyseerd door den heer baron De Saint Genois, in zynen Inventaire des Chartes des Comtes de Flandre, bl. 132-135.

(2) Zie Warnkoenig, I, bl. 276-77.

(3) Zie de oorkonde in den Thesaur. Anec. col. 1255, of by Kluit, II, 975.

[p. 209]

gesteld⁽¹⁾ en welke het verdrag van 1257⁽²⁾ gehandhaefd wilden⁽³⁾, bragt de twistende vorsten tot geen akkoord, ofschoon beide stellig beloofd hadden zich aen hunne beslissing te zullen onderwerpen. Maer de scheidsmannen hadden graef Wyt volkomen gelyk gegeven, en hem heel Ryks-Vlaenderen toegewezen, hetgeen in de oogen des Henegauwers zoo onregtmatig scheen, dat hy hun vonnis met wrevel verwierp⁽⁴⁾.

Men ziet, door de gewoone middelen was er aen deze zaek geen slot te krygen: zy moest slepen en blyven slepen, ten ware het hoofd des Ryks met kracht van wapenen zyn' gunsteling in bezit der leenen stelde, of, terug komende op al de vroeger genomen besluiten, zich met den Vlaming verzoende en diens regten voor geldend erkende. Dit laetste gebeurde. Graef Wyt lag sints eenigen tyd

(1) Namelyk Godevaert van Brabant, heer van Aerschot, en Jan, heer van Dampierre. Zie het Compromissum der twee graven geanalyseerd door den baron De St. Genois, in zynen Inventaire, bl. 222-23.

(2) Zie boven, bl. 196, aent. 1.

(3) Zie Warnkoenig, I, bl. 277.

(4) Zie daer, bl. 278.

[p. 210]

overhoop met zyn franschen leenheer Philip den Schoone die, vol van heerschzucht en begerigheid, het oog op Vlaenderen had, om dit aen zyne kroon vereenigd te krygen⁽¹⁾. Dat de koning hierin op de medehulp des graven van Henegau rekenen mogt, is ligt te raden. Maer keizer Adolf, aengemaend door Eduard van Engeland, en tevens genoopt door de belangen van het duitsche ryk zelf den overmoed des Franschmans te stuiten, was, in December 1296, met eenigen zyner voornaemste vasallen naer deze landen gekomen, om een magtig bondgenootschap tegen Frankryk tot stand te brengen⁽²⁾.

Van dat oogenblik keerde noodwendig de kans voor den graef van Vlaenderen: of liever zy was al gekeerd; want in den zomer van dat zelfde jaer had reeds de keizer hem hulp beloofd, en zou die gezonden hebben, indien hy door de onlusten van Duitschland niet ware verhinderd geweest⁽³⁾.

(1) Zie dat uiteengezet in ons vierde Deel, bl. 459, vlgg.

(2) Zie ons vierde Deel, bl. 464.

(3) Zie Adolfs brief van den 31 Aug. 1296 aen Wyt van Dampierre, by Warnkoenig, I, bl. 396.

[p. 211]

Wyt mogt derhalve hopen dat eerlang de twist over Ryks-Vlaenderen ten zynen voordeele af zou loopen, en hy, als wettige erfgenaem door den keizer erkend, tot de gewoone hulde zou toegelaten worden, om mitsdien in het bezit der leenen te treden. Die hoop werd niet verydeld. 't Is waer Adolf raekte zelf weldra in al te groote moeijelykheden om zich met de vlaemsche belangen op te houden⁽¹⁾, en verloor ja zyne kroon in Juny 1298⁽²⁾; doch diens opvolger Albrecht I van Oostenryk maekte er, als 't ware, zyn eerste werk van; want op den eigen dag zyner krooning, den 24 Augusty, ontving hy de hulde van den graef, en gaf hem het plegtig verlei van 's ryks leenen⁽³⁾.

Hiermede was 't, mag men zeggen, beslist. Niet dat Jan van Henegau zich onderwierp zonder tegenstribbeling: neen, hy beriep zich op de herhaelde besluiten van keizer Rodolf, Albrechts

(1) Het schynt nogtans dat, in de vergadering van Geertsbergen, graef Wyt hulde deed aen Adolf van Nassau, maer daer zyn geene zekere bescheiden van. Zie Warnkoenig, I, bl. 279, aenteek. 3.

(2) Zie ons vyfde Deel, bl. 413, aenteek. 6.

(3) De oorkonde staet by Warnkoenig, I, bl. 397.

[p. 212]

vader, en beproefde nog om die te doen handhaven; doch in April 1299 werd de zaek op nieuw onderzocht, en de eindelyke uitspraek volgde. Zy behelsde dat het vonnis der middelaers van 1295 voor goed moest gehouden en uitgevoerd worden, niet tegenstaende alle bevelen en besluiten, door Albrechts voorgangers genomen, welke de regeerende keizer introk en verklaerde krachteloos te moeten wezen⁽¹⁾.

Aldus eindigde, gansch ten nadeele van graef Jan, de twist over Ryks-Vlaenderen, waer hy de schoonste jaren zyns levens meê doorgebragt, zyne rust voor opgeofferd, en zoo oneindig veel moeite aen besteed had.

't Is waer, moeite ontzag zich de vorst niet, en het hart van eenen Avenner trachtte naer geene rust. Verre dan daer, het geharrewar met den Vlaming belette Jan niet nog een ander krakeel aen te vangen met het volkryke Valencyn, hetwelk, al te laetdunkend misschien in zynen bloei, en prat op zynen rang van hoofdstad eens ouden graefschaps,

(1) De oorkonde, gedagteekend van den 25 April, staet by Kluit, II, bl. 1006, vlgg.

[p. 213]

met Bergen eeniger wyze wedyverde, of liever op zyn eigen wilde bestaen, onafhankelyk van Henegau.

Met zulke vorderingen kon de graef geen' vrede hebben, als strydig schynende met zyn landheerlyk oppergezag. Hy had dan begonnen met aen de burgers van Valencyn voor te schryven dat, wanneer in hunne stad eene moord gepleegd werd, de bloedverwanten des daders hem voortaen zouden afzweren⁽¹⁾, niet meer voor hunne stedelyke overheid, maer voor de schepenbank van Bergen⁽²⁾ of 's graven Proost aldaer. Deze verordening mishaegde grootelyks aen de Valencyners, en deed hen preutelen. Maer 't ging er nog erger, toen de graef hen beroofde van een oud privilegie, waerby de schepenen gemagtigd waren om alle twyfels over den zin van wetten of gebruiken naer eigen goeddunken op te lossen⁽³⁾, zoodanig dat hunne uitspraken kracht van wet hadden en moesten gevolgd worden⁽⁴⁾.

(1) Zie boven, bl. 175, en de aent. 1.

(2) Zie Delewarde, IV, bl. 44, en D'Outreman, bl. 147.

(3) Zie boven, bl. 92, alwaer hun door het Charter van 1114 dat regt eenigzins vergund werd.

(4) Zie Delewarde en D'Outreman, locis cit.

[p. 214]

Dit privilegie, in zich zelve al te onbepaeld om geene aenleiding te geven tot misbruik en willekeur, deed Jan te niet, behoudende voor zich zelven, als aen wien de wetgevende magt toekwam, het regt van verklaring in ieder dubbelzinnig geval, en willende dat zyne beslissing voortaen alleen geldend ware.

Groot ongelyk kan men hier den vorst niet geven, wanneer men de zaek in haer zelve beschouwt; maer graef Jan vergat dat, toen in 1280 de Valencyners hem voor hunnen heer erkenden, hy juist dat privilegie hernieuwd en bezworen had, met besprek zelfs dat de edellieden, die hem vergezelden en hunne zegels naest het zyne aen de brieven hingen, hem hulp noch gehoorzaemheid zouden schuldig wezen, indien hy of zyne nakomelingen de stedelyke voorregten wilden verkorten⁽¹⁾. Geen wonder derhalve dat de Valencynsche burgers hunnen graef van eedbreuk beschuldigden, en kleine bereidwilligheid toonden om zich aen de nieuwe verordening te onderwerpen.

(1) Zie Jans Charter van 1280 in den Appendix op Vinchant, bl. 44.

[p. 215]

Jan voorzag wederstand. Hy vreesde dien wel niet; doch om zeker te wezen van de overhand te houden, stelde hy eene goede krygsbende op eene der stadspoorten welke den naem voerde van kasteel, en uit hoofde harer sterkte dien naem verdiende⁽¹⁾. Ei! dat was olie in 't vuer gegoten. Nu zagen de ingezetenen dat graef Jan voornemens was dwang te gebruiken; maer daerdoor zelf raekten de hoofden aen 't gisten, en werd het volslagen oproer in de stad. Al de grafelyke ambtenaren werden uitgedreven of namen de vlugt om hun lyf te redden, terwyl de burgery, dag en nacht in de weer was om, naby het kasteel, van wederzyde eenen toren op te timmeren, ten einde de bezetting in het oog te houden, en, des noods, geweld tegen geweld te stellen. In dien akeligen toestand beproefde men, 't is waer, door onderlinge inschik-

(1) Het was de dusgenaemde porte d'Anzin (een bygelegen dorp), ook geheeten Château-le-Comte, dewyl zy eene soort van burgt uitmaekte, de stad beschermende aen de kameryksche zyde. De Proost van Valencyn had daer zyne kerkers, en het slot werd bewaerd door eenen ambtenaer die den titel van Kastelein droeg. Zie D'Outreman, bl. 248 en 298.

[p. 216]

kelykheid grooter kwaed voor te komen: de graef gaf wat toe, de stad ook, en zoo maekte men vrede; maer, gelyk het gaet, hy was niet gemeend, zoo min van den eenen als van den anderen kant. De ontstoken driften moesten opvlammen en uitwoeden, eer men tot beter verstand geraken en de verzoening mogelyk worden kon. Die van 't kasteel sarden, door schimp- en smaedwoorden, de manschap welke de torens bewaekte, en deze, op hare beurt, deed de anderen razen door haer gezwets en uitdagende verwytingen. Aldra kwam het tot schermutselen tusschen de roervinken beider partyen, vervolgens tot ernstiger gevechten, en van lieverlede raekte het vuer volop aen 't branden, dat eerlang tot de gansche stad oversloeg. Thans was de kryg uitgeborsten. Het kasteel moest aengerand, moest ingenomen worden en de soldaten over de kling springen. Zulks werd beproefd⁽¹⁾,

(1) D'Outreman, bl. 149, en na hem Delewarde, IV, bl. 46, stellen dien aenval op den 28 Augusty 1291; maer dat komt niet uit met de bekende oorkonden, en nog minder met de opgaven van Vinchant. Wy meenen dat het feit eenige maenden, indien geen jaer vroeger plaets had.

[p. 217]

doch' t gelukte niet: de grachten waren te breed, het water te diep, de vesten te hoog, de aenvallers niet sterk genoeg in getal. Daer ging dan een bevel uit, waerby al de burgers die buiten de stad waren haestiglyk ingeroepen werden, met verbod tevens, aen al de inwoonders gerigt, van zich te verwyderen zonder uitdrukkelyke toestemming der overheden. Middelerwyl maekte men mutsaerd gereed om de grebben te dempen, stormladders om de muren te beklouteren, dreggen om in de kanteelen te haken, wapen- en krygstuig van allerlei aert om het slot te overmannen.

Ja, maer de Valencyners werkten alleen niet. De graef, van zynen kant, was insgelyks bezig met volk te verzamelen om de wrevelige stad duchtig aen te randen. Na wat geloop in de omstreek, waerby voor en na al een burgerman uitgeschud of gevankelyk meêgenomen werd⁽¹⁾, kwam, op het eind van Augusty⁽²⁾ graef Jan met krygsmagt af,

(1) Zie Vinchant, III, bl. 23.

(2) Vinchant, III, bl. 25, zegt des maendags voor Sint Jans Onthoofding (dat is den 28 Aug.) 1290; en ofschoon men op zyne tydrekening niet veel staet kan maken, zou hy hier toch kunnen gelyk hebben.

[p. 218]

ter kastyding van Valencyn. Hy vond, als men raden kan, de poorten gesloten en de inwoonders gereed om een beleg uit te staen, hebbende zich in tyds voorzien van alles wat daertoe noodig was, zoo wel als van levensmiddelen. De vorst verdeelde zyn volk in twee benden. De eene trok de Schelde over en sloeg hare tenten op te Breuvage⁽¹⁾, terwyl de andere aen dezen kant van 't water bleef, legerende in 't zuidoosten der stad.

Die van binnen hadden moed genoed om nog dezelfde week eenen uitval te doen⁽²⁾ in het Oosterbantsche, alwaer zy de Henegauwers meenden te verrassen; doch deze er lucht van hebbende hielden zich schuil tot dat de burgerlieden aen het kamp van Breuvage genaderd waren. Alsdan sprongen zy onverhoeds uit hunne hinderlagen, en vie-

(1) Naem van een dorp in 't Noordwesten van Valencyn.

(2) Terwyl deze het waegstuk ondernamen, hadden de burgervrouwen, om een goeden uitslag te mogen hopen, voor het beeld van O.L.V. eene kroon van licht ontstoken, die in hare menigvuldige kringen de uitgebreidheid had van geheel den omtrek der stadsvesten, zoodanig dat er zeshonderd pond wasch aen verbruikt werd. Zie Vinchant, III, bl. 25.

[p. 219]

len de Valencyners zoo driest op 't lyf, dat velen het met den dood betaelden, anderen deerlyk gewond werden. De groote hoop nogtans ontkwam het door de vlugt, en keerde in aller yl naer de stad weder.

Zulks was zeker een slecht begin, ja, en erger stond te wachten; want men had te vreezen dat, zoo de graef, gebruik makende van dezen eersten voorspoed, de stad in dit oogenblik overviel, die van het kasteel hem de taek vergemakkelyken zouden: en zoo ware Jans triomf weldra volkomen geweest. Om daer beletsel aen te stellen, en tevens om den wankelen moed der menigte op te beuren, besloot men thans, als by wyze van wederwraek, het kasteel in te nemen, waer dit mael veel meer kans voor was dan den eersten keer, dewyl men er zich op voorzien had. Inderdaed, het gelukte. De burgers, vol van vuer, besprongen het slot van alle kanten te gelyk, en raekten er in; want de bezetting was niet sterk genoeg om, by eenen algemeenen aenval, krachtdadigen weêrstand te bieden op alle punten. Des graven knechten moesten het thans misgelden: zy werden door de stedelingen omgebragt, of in de Schelde geworpen, en de

[p. 220]

vesting tot tegen den grond geslecht, opdat zy voortaen geen kwaed meer zou doen aen de ingezetenen⁽¹⁾.

Het beleg werd voortgezet, doch zonder grooten spoed, dewyl de stad, wel bemuerd en omwaterd, niet ligt te veroveren was.

Ondertusschen maekte het des graven krygsvolk zoo erg in de omstreek, vooral in 't Oosterbantsche, dat sommige abtdyen van dat land klagten deden aen den koning van Frankryk, en diens bescherming inriepen, als zynde hy van regtswege de leenheer dier streken. Oosterbant behoorde inderdaed oorspronkelyk onder het opperleenheerschap der fransche kroon, als gelegen zynde aen gene zyde der Schelde; maer 't zy dat het met der tyd geheel of gedeeltelyk allodiael was geworden, het zy uit andere oorzaken door de Geschiedenis niet vermeld, men ziet nergens dat de koningen aldaer op leenregten aenspraek maekten, of er van iemand hulde voor ontvingen. Hier echter nam Philip de Schoone de gelegenheid te baet om zich de oppervoogdy der geestelyke gestichten van Oosterbant

(1) Zie Vinchant, loc. cit. en Delewarde, IV, bl. 49.

[p. 221]

toe te schryven, en te vergen dat de graef van Henegau hem wegens het grondgebied hulde en manschap dede⁽¹⁾. Jan stemde daer om beters wil in toe, en nam werkelyk het land te leen⁽²⁾ van den koning, belovende tevens schadevergoeding aen de abtdyen die van zyn krygsvolk had den te lyden gehad⁽³⁾.

In het begin des volgenden jaers zond graef Jan gezanten naer Hagenau tot den keizer, om by diens hoog geregtshof de Valencyners aen te klagen⁽⁴⁾. Daer vonden zy zoo goed gehoor, dat Rodolf van Habsburg, steeds zeer genegen voor zyn hene-

(1) Koning Philip besprak nogtans dat hy zulks maer eischte voor zoo verre zyn regt strekte, zonder aenspraek te willen maken op hetgeen blyken zou hem niet toe te komen. Die questie werd eerst beslist in 1330. Zie de oorkonde by Mieris, II, bl. 498.

(2) Graef Jan moest Oosterbant verheffen onder den titel van Baronie, zullende hy daervoor den koning moeten dienen met vyf ridders of mannen van wapenen, even als de andere barons der fransche kroon.

(3) Zie de oorkonde in den Appendix op Vinchant, bl. 55.

(4) Die van Valencyn hielden staen dat het privilegie, waer de graef hen wilde van berooven hun door de keizers zelf vergund was. Zie D'Outreman, bl. 149.

[p. 222]

gauwschen leenman, door een plegtig vonnis de burgers wederspannig verklaerde aen hunnen wettigen vorst, en dezen ontsloeg van alle verbindtenissen ten aenzien der oproerige stad, welke hy straffen mogt gelyk 't hem beliefde⁽¹⁾.

Men ziet dat de graef by het hoofd des ryks goed te regt kwam. Maer om de Valencyners te kastyden, moest hy hen eerst onder den voet hebben, en zulks was met geene keizerlyke diplomen uit te werken. Geheel het jaer verliep in gevechten, op of by de omliggende dorpen⁽²⁾. Wat erger was, in de lente van 1292 kwam het tot een bloedig treffen aen de kanten van Sint-Amands op de Scarpe⁽³⁾, alwaer dit mael de Henegauwers het te kwaed kregen, omdat hunne tegenstrevers door de Vlamingen gerugsteund werden⁽⁴⁾. De victorie bleef dan aen

(1) Het keizerlyk diploom, gedagteekend van den 20 Juny 1291, staet in den Appendix op Vinchant, bl. 57.

(2) Zie Vinchant, III, bl. 26.

(3) De vermaerde abtdy van dien naem stond op Vlaemschen bodem, doch hare grootste bezittingen waren in Oosterbant gelegen.

(4) Zie Vinchant, III, bl. 27.

[p. 223]

die van Valencyn, tot oneindig spyt van graef Jan, die nu erkende dat er andere middelen noodig waren om de hardnekkige stad tot onderwerping te brengen. Hy riep dan de hulp in van zynen leenheer den bisschop van Luik⁽¹⁾, alsmede van zyne twee broeders de bisschoppen van Metz en van Kameryk⁽²⁾, welke alle dry hem manschap zonden⁽³⁾. Daerenboven werd zyn leger nog versterkt door den graef van der Marck en dien van Gulik, alsmede door de heeren van Hoorn, van Cuick, van Wesemael, en Floris Berthout van Mechelen⁽⁴⁾.

Met zoo veel bondgenooten was de graef in staet

(1) Alsdan Jan van Vlaenderen, graef Wyts zoon.

(2) Willem van Avesnes nam dat zelfde jaer bezit van den Kamerykschen Stoel. Zie de oorkonde by Mieris, I, bl. 549.

(3) De bisschop van Luik deed dit zelf niet; maer een der archidiakens, Guy van Avesnes, Jans eigen broeder die sedert bisschop van Utrecht werd, kwam met eene bende Luikenaers af. Zie Fisen, Hist. Eccles. Leod. II, bl. 33.

(4) Floris Berthout was getrouwd met eene Van der Marck. Zie onze Geschiedenis van Mechelen, bl. 439, en D'Outreman, bl. 149.

[p. 224]

om voor goed door te werken. Maer de Valencyners hadden zoo haest geene kennis van de magt die hen stond aen te randen, of zy zonden op hunne beurt een paer burgers tot den koning van Frankryk, om van zynen kant ondersteund te worden. Ten einde hem beter te bewilligen, lieten zy hem weten dat niet alleen Oosterbant tot zyn ryk behoorde, maer tevens de stad van Valencyn en geheel het oude graefschap van dien naem, tot aen het water van Marchipont⁽¹⁾ toe, wat leugenachtig was⁽²⁾, en slechts toont tot welke uitersten de wrevelige stedelingen zich lieten vervoeren⁽³⁾. De koning, zonder aen die beweringen geloof te geven, nam echter de burgers onder zyne beschutting⁽⁴⁾, en

(1) Een dorp, dat heden nog de grenslyn maekt tusschen België en Frankryk. Het ligt vier mylen in 't zuidwesten van Bergen, op eene kleine rivier, de Ronelle genoemd.

(2) Voor het deel van Valencyn, dat op den linken oever der Schelde lag, was het waer; maer al het overige behoorde tot het duitsche ryk, even als geheel België, Vlaenderen uitgezonderd.

(3) Zie D'Outreman, bl. 149.

(4) Vinchant, bl. 27, merkt op dat de koning de Valencyners onder zyne bescherming nam, voor zoo veel zy konden beschouwd worden als landzaten van Oosterbant.

[p. 225]

stond toe dat zy geholpen wierden door den graef van Vlaenderen, die zulks reeds gedaen had, maer voortaen nog stouter voortging, zendende zynen oudsten zoon met toereikende krygsmagt⁽¹⁾.

Aldus, ziet men, breidde de oorlog zich uit; want het was te voorzien dat de vyandlykheden niet slechts meer rond Valencyn, maer tevens aen de henegauwsche en vlaemsche grenzen zouden plaets hebben. Zoo gebeurde het werkelyk. Daer werd aldra gevochten, doch inzonderheid gestroopt en geblaekt aen de kanten van Lessines en van Geertsbergen, dat is op de uiterste palen der beide landen, dusdanig dat men even zoo min een eind mogt verhopen aen dezen twist als aen dien voor Ryks-Vlaenderen, welke er meê verknocht was. Trouwens de jaren 1200 dry, vier en vyf en negentig gingen om, zoo niet met kryg voeren in het open veld, wat door een bestand verhinderd werd⁽²⁾, dan toch immer met over- en weêr-geloop, met plonder- en strooptogten, tot oneindig leed vooral

(1) Zie D'Outreman, bl. 150, en Vinchant, loc. cit.

(2) Zie Vinchant, III, bl. 28.

[p. 226]

der buitenlieden, die bykans even veel te verduren hebbende van vrienden als van vyanden, op 't laetst geen stuk meer over hielden. En het zou ongetwyfeld langer geduerd hebben, hadde niet het verloven van graef Wyts dochter Philippine aen den kroonprins van Engeland koning Philip van Frankryk ten zeerste verbitterd tegen zynen vlaemschen leenman, die, in 1295, willekeurig genoeg 't is waer, te Parys gevangen werd gezet, als wy in ons vierde Deel verhaeld hebben⁽¹⁾.

Doch van dat oogenblik vernaderde zich de Franschman tot Jan van Henegau, en hield op van hem tegen te werken in zyn geworstel met de burgers van Valencyn, welke aldus hunnen voornaemsten steun verliezende, weldra genoodzaekt werden het hoofd in den schoot te leggen, en zich te onderwerpen, hoe hard ook de voorwaerden mogten zyn die men hun zou opleggen. Daer kwam het dan toe in 't begin van 1297. Gelukkiglyk voor hen bemiddelde koning Philip de verzoening, en verkreeg zoo veel van den graef, dat deze aen de oproerige stedelingen goed en leven schonk, met

(1) Zie daer, bl. 460, vlgg.

[p. 227]

uitzondering alleen van de belhamels der muitery, welke hem overgeleverd zouden worden om er meê te doen wat hy wilde. Zulks werd zonder aerzelen toegestemd⁽¹⁾. Twaelf burgerlieden en zes schepenen⁽²⁾, door 's konings afgeveerdigden te samen met de stedelyke overheid aengeduid⁽³⁾, verlieten hunne woonplaets, en werden tusschen Valencyn en Kanoot⁽⁴⁾, blootshoofds, barvoets en met de strop aen den hals, in de tegenwoordigheid van graef Jan gebragt, zittende onder eenen eikenboom⁽⁵⁾ om strafregt te oefenen. De vorst had medelyden met de misdadigen en liet hun 't leven, doch veroordeelde hen tot eene eeuwigdurende

(1) Zie het bewys in den Appendix op Vinchant, bl. 67, of in Reiffenbergs Monuments, I, bl. 455.

(2) Zy worden allen opgenoemd in eene oorkonde meêgedeeld in den Appendix op Vinchant, bl. 69, en in de pas beroepen Monuments, bl. 454.

(3) Zie D'Outreman, bl. 152, en Vinchant, III, bl. 44-45.

(4) In 't Fransch le Quesnoy.

(5) Een overblyfsel van het oud germaensch gebruik, volgens hetwelk de vierschaer veelal gespannen werd onder eiken- of dikwerf ook lindeboomen. Zie Grimm's Alterthümer, bl. 795, vlgg.

[p. 228]

gevangenis, met verbod tevens voor hunne kinderen van ooit te Valencyn in eenige bediening toegelaten te worden⁽¹⁾.

Men moet bekennen dat de Valencyners er, voor den tyd, nog goedkoop van afkwamen; want zy waren niet alleen tegen hunnen wettigen vorst zonder groote reden opgestaen, maer in hunnen wrevel hadden zy hem zelfs afgezworen, en de heerlykheid hunner stad aen den graef van Vlaenderen opgedragen. En deze was dwaes genoeg geweest om zulk aenbod in te willigen, zonder te zien dat hy daerdoor zelf zyn' neef van Henegau tot een onverzoenlyken vyand maekte⁽²⁾.

Zulks bleek nog het zelfde jaer, toen koning Philip een ontzaggelyk leger verzamelde om in Vlaenderen te vallen⁽³⁾. Graef Jan bragt daer een aendeel naer toe van vyftien honderd geharnaste ruiters⁽⁴⁾, en ging zelf zyn hart ophalen in het

(1) Vinchant voegt by dat al de gevangenen eerlang van droefheid stierven.

(2) Zie Vinchant, III, bl. 41.

(3) Zie ons vierde Deel, bl. 466, vlgg.

(4) Zulks was besproken by een plegtig verbond, tusschen den koning en graef Jan aengegaen in Mei 1297, en te vinden in den Appendix op Vinchant, bl. 69-71. Dezelfde oorkonde, doch met eenige verschillen in den tekst, staet mede by Mieris, I, bl. 585, en in den Thesaurus Anecd. I, col. 1284. In deze laetste verzameling, col. 1291-95, zyn nog negen andere stukken opgenomen, aengeduid door Vinchant, III, bl. 45, en waeruit blykt hoe grooten prys Philip de Schoone op des graven van Henegaus vriendschap stelde.

[p. 229]

land van zynen oom, dat deerlyk te lyden had. Des graven yver, of zeggen wy liever zyn drift tegen Vlaenderen, werd hem van 's konings wege vergolden door luisterlyke echtverbindtenissen, welke het huis van Avesnes ten nauwste verknochtten aen het koninklyk huis van Frankryk. Jans oudste zoon en naemgenoot trouwde met Philips zuster⁽¹⁾; zyne oudste dochter Margareet werd ten huwelyk gegeven aen graef Robrecht II van Artois, kleinzoon van Lodewyk VIII⁽²⁾, en Isabelle,

(1) Blanca van Frankryk, dochter van koning Philip den Stoute. Deze vorstin, na de dood haers gemaels, trad in den echt met hertog Rodolf van Oostenryk, keizer Albrechts tweeden zoon. Zie Vinchant, III, bl. 68, en Delewarde, IV, bl. 60.

(2) Volgens de schryvers der Art de vérifier les dates, uitgave in-folio, I, bl. 587, was deze Robrecht, de zoon van koning Philip den Stoute, en derhalve de eigen broeder van Philip den Schoone; maer in hunne volgreeks der graven van Artois hebben zy dat verbeterd. Zie III, bl. 769. Margareets gemael bleef dood in den slag van Kortryk. Zie ons vierde Deel, bl. 507, aenteek. 1.

[p. 230]

zyne tweede, aen Roel van Clermont, heer van Nyelle⁽¹⁾ en Konstabel van Frankryk⁽²⁾.

Door zulke hooge huwelyken verhief de graef van Henegau den naem van Avesnes, en kreeg te meer aenzien onder de vorsten van zynen tyd. Maer wat vooral de grootheid en de magt van zyn stamhuis uitmaekte, was de erfenis der graefschappen van Holland en Zeeland, en der heerlykheid van Friesland, welke hem toekwam in het jaer 1299.

(1) Raoul de Nesle, die mede te Kortryk zyn eind vond. Zie ons vierde Deel, loc. cit.

(2) De andere kinderen van graef Jan en van zyne gemalin Philippine waren, 1^o Willem van Avesnes, die zyn' vader opvolgde; 2^o Jan, heer van Beaumont (zie boven, bl. 187, aent. 3, en de oorkonde in den Appendix op Vinchant, bl. 72, vlgg.), en 3^o Hendrik, die kanonik werd van Kameryk. Voorts nog twee dochters, Maria, die in 1310 of 11 trouwde met Lodewyk, eersten hertog van Bourbon, kleinzoon van koning Lodewyk IX, en Mathilde, die abtdis van Nyvel werd. Zie Vinchant, III, bl. 68, vlgg.

[p. 231]

De eenige zoon van Floris V was den 10 November kinderloos overleden, in den ouderdom van 19 jaren. Aenstonds maekte de Henegauwer aenspraek op diens nalatenschap, als daer regt toe hebbende door zyne moeder Adelheid⁽¹⁾. 't Is waer, dit regt kon betwist worden, en werd het inderdaed door keizer Albrecht, die beweerde dat Holland en Zeeland, mannelyke leenen zynde, by gebreke van zweerdmaeg tot het ryk weêrgekeerd waren⁽²⁾;

(1) Zie hier de afstamming:

(2) Zie 's keizers brieven aen die van Holland, by Mieris, II, bl. 15.

[p. 232]

doch graef Jan had geheel zyn leven met tegensprekers te worstelen gehad, en aerzelde dit mael nog niet om zynen toevlugt lot de wapens te nemen, en zyne al of niet gegronde aenspraek met het zweerd in de hand staende te houden. Hy had des te meer kans van 't er door te halen, dewyl de edelen zoo wel als de onderdanen van Holland toonden hem genegen te wezen, liever hebbende een' vorst die hun niet te groot scheen tot landheer te krygen, dan zich door het hoofd des Ryks een' onbekende of een' vreemdeling te laten opdringen⁽¹⁾. Ook kwam het tot geen vechten. Albrecht, luisterende naer den raed van den keulschen kerkvoogd en andere middelaers⁽²⁾, zag weldra van zyn voornemen af, en gaf, den 15 Augusty 1300, het verlei der graefschappen aen die er reeds zoo goed als in bezit van was⁽³⁾.

(1) Vele steden van Holland en Zeeland hadden, onmiddelyk na de dood van Floris zoon, en nog vóór het einde van 1299, graef Jan tot hunnen gerechten heer erkend en ingehuldigd, als blykt uit onderscheidene oorkonden by Mieris, II, bl. 1-4.

(2) Zie het bewys by Mieris, II, bl. 15.

(3) Zie Wagenaar, III, bl. 146, en Bilderdijk, Geschiedenis des Vaderlands, III, bl. 20.

[p. 233]

Jan van Renesse, een Zeeuwsch edelman van groot aenzien, maer die, te regt of te onregt verdacht van medepligtigheid aen de moord van Floris V⁽¹⁾, in ballingschap gezonden was, zocht Zeeland tegen den nieuwen graef op te ruijen, en werkte in het belang des graven van Vlaenderen, welke de Zeeuwsche eilanden als vervallen leenen tot zich wilde trekken⁽²⁾. Onze vorst had echter niet veel moeite om den opstand te dempen, Renesse den voet te ligten⁽³⁾, en zich van het volk tot wettigen heer te doen erkennen⁽⁴⁾. Vervolgens stelde hy zyn oudsten zoon⁽⁵⁾ tot stadhouder van Zeeland aen, en beval de regering van Holland en

(1) Graef Floris V was, den 28 Juny 1296, door eenige saemgezworen edellieden omgebragt geworden.

(2) Zie ons vierde Deel, bl. 516, aenteek. 2.

(3) Deze edelman speelde sedert een groote rol in den Vlaemschen kryg, en bragt veel by tot de victorie van Kortryk. Zie ons vierde Deel, bl. 498, en Kervyn, II, bl. 470.

(4) Zie Wagenaar, III, bl. 146, vlgg.

(5) Jan, graef van Oosterbant, bygenaemd zonder genade, in 't Fransch Jean-sans-merci, uit hoofde van de strengheid welke hy tegen de Zeeuwsche opstandelingen gebruikt had. Zie Wagenaar, bl. 147.

[p. 234]

Friesland aen zyn tweeden zoon Willem, moetende zelf naer Henegau vertrekken⁽¹⁾, om nader by Vlaenderen te wezen, alwaer thans de fransche koning bezig was bezit van te nemen⁽²⁾.

Zulks mishaegde volstrekt niet aen graef Jan, want hy had van Philip den Schoone niet te verwachten dan vriendschap en ondersteuning. Doch welhaest moest hy zelf byspringen, wanneer het Vlaemsche volk, tegen zyne overweldigers in de wapens gevlogen, de Franschen had uitgedreven en zyn land weêr vry gemaekt⁽³⁾. Des graven oudste zoon, aen het hoofd van twee honderd henegauwsche ridders⁽⁴⁾ vervoegde zich by het koninklyk leger, en trok, in July 1302, met Robrecht van Artois naer Kortryk, niet anders mee-

(1) Vóór zyn vertrek geviel het dat, door de dood van bisschop Willem Berthout, de Stoel van Utrecht open raekte. Graef Jan, dit toeval te baet nemende, deed zoo veel dat zyn broeder Guy van Avesnes, tot dan kanonik en trezorier van Luik, door het Utrechtsch Kapittel by meerderheid van stemmen bisschop gekozen werd. Zie Wagenaar, III, bl. 153.

(2) Zie ons vierde Deel, bl. 481, vlgg.

(3) Zie ons vierde Deel, bl. 492, vlgg.

(4) Zie daer, bl. 496, en de aenteek. 2.

[p. 235]

nende of de Vlamingen zouden daer hunnen overmoed duchtig bezuren. Maer, gelyk men weet, het viel geheel anders uit: het Vlaemsche volk triomfeerde, de fransche ridderschap kreeg er deerlyk de nederlaeg, en de erfzoon van Henegau zoo wel als graef Robrecht van Artois bleven onder de dooden⁽¹⁾.

Deze rampspoed, zoo grievend voor den vader, werd eerlang door andere gevolgd. De Vlamingen, trotsch op hunne victorie van Kortryk, en hebbende sedert nog eens de Franschen schandelyk zien opkramen⁽²⁾, vierden thans bot aen hunnen wrevel tegen Henegau. In Maert 1303 kwamen zy Lessines belegeren, en wat ook graef Jan in mogt spannen, hy kon ze van hunne onderneming niet afkeeren, maer moest, in de Goede-Week⁽³⁾, de plaets opgeven, by verdrag, 't is waer, ja onder besprek dat de bezetting ongehinderd uit mogt trekken; doch de stad zag hy plonderen, de huizen

(1) Zie daer, bl. 507, en de aenteek. 1. Het lyk van den gesneuvelde werd naer Valencyn gebragt en begraven in Sint Jans kerk. Zie D'Outreman, bl. 410.

(2) Zie ons vierde Deel, bl. 515.

(3) Paschen viel, in 1303, op den 7^sten April.

[p. 236]

in brand steken, de poorten afwerpen, het kasteel in puinen leggen: kortom hy was getuige van de geheele verwoesting eens eigendoms dat hem byzonder nauw aen 't hart lag⁽¹⁾.

Dit was maer een begin. Kort na Paschen voeren Jan van Namen en zyn broeder Guido⁽²⁾ met eene sterke vloot van Catsand⁽³⁾ uit naer het eiland Walcheren, dat zy op een omzien veroverden, want de Vlamingen waren door niets ter wereld tegen te houden. Het eiland Schouwen viel mede al haest in hunne handen, met uitzondering alleen

(1) Zie Vinchant, II, bl. 60, 61. Zie mede Oudegherst, II, bl. 321, 22, en Delewarde, IV, bl. 68.

(2) Twee nakinderen van graef Wyt van Vlaenderen, den laetste van welke de vader in bezit van Zeeland wilde stellen. Zie ons vierde Deel, bl. 453, en de aenteekeningen.

(3) Catsand, of Cadsant was eene aenzienlyke streek aen het noordwestelyk uiteind van Vlaenderen, boven Sluis, in de veertiende eeuw een eiland, of ten minste een schiereiland uitmakende, en dat sedert gedeeltelyk door de zee verzwolgen werd, terwyl het aen den anderen kant door het toeslikken der binnenwaters, aen het verdere land vast raekte. Zie Warnkoenig, II, bl. 8, 9, alsmede de Verhandeling van De Bylandt, bl. 115 en 195.

[p. 237]

van de stad Zierikzee, die Willem van Avesnes⁽¹⁾ goed voorzien had, en waer zy derhalve het beleg moesten om slaen. Dit alles ging zoo haestig toe, dat graef Jan kwalyk den tyd had om volk byeen te krygen en tegenweer te doen. Ook maekten de Vlamingen aldra gereedschap om naer Holland zelf te stevenen, alwaer zy meenden door de steden zoo wel als de edelen met opene armen te zullen ontvangen worden. Dit echter wist graef Jan voor te komen door een bestand, vry gunstig voor de Vlamingen, hetwelk aenvang nam in den zomer, om voort te duren tot vier maenden na dat het van de eene of de andere zyde zou opgezegd worden⁽²⁾.

Middelerwyl ging de kryg met Frankryk voort, of liever hy sleepte, want de koning dorst de krygskans niet wagen, zoo min als in het vorig najaer. Hy kon zelfs Doornik niet ontzetten, dat de Vlamingen belegerden⁽³⁾, maer beproefde om ze te

(1) Willem was nu, sedert de dood zyns ouderen broeders, graef van Oosterbant en erfzoon van Henegau.

(2) Zie den Minoriet van Gent, by De Smet, Corpus Chron. Fl. I, bl. 401, 402, en vergelyk Wagenaar, III, bl. 157, 58. Zie ook Melis Stoke, III, bl. 118-119.

(3) Zie ons vierde Deel, bl. 519.

[p. 238]

verwyderen by middel van een' wapenstilstand van acht maenden⁽¹⁾, gedurende welke graef Wyt, die in dat oogenblik te Compiègne gevangen zat⁽²⁾, naer Vlaenderen komen zou, om zyne onderdanen tot vreedzame gevoelens over te halen en den peis te bewerken⁽³⁾.

Zulks gelukte niet, als wy elders vermeld hebben. Maer in den tusschentyd werd het bestand aen Jan van Avesnes opgezeid⁽⁴⁾, en de Vlamingen, vuriger dan ooit, bereidden zich om andermael in Zeeland te vallen⁽⁵⁾, gelyk zy het werkelyk deden tegen half Maert 1304. Graef Jan lag ziek in den Haeg. Hy moest derhalve het krygsbewind overlaten aen zyn' zoon Willem, die in tyds volk verzameld hebbende naer Zeeland spoedde, wer-

(1) Van 9 September 1303, tot 1 Mei 1304. Zie ons vierde Deel, bl. 520, aenteek. 1.

(2) Zie daer, bl. 479 en 520.

(3) Zie daer, bl. 520.

(4) Die opzegging moet gedaen zyn geweest omstreeks den 9^sten November 1303, als Huydecoper berekent op Stoke, III, bl. 123, 24.

(5) Namelyk zoo haest de vier maenden na de opzegging van het bestand verloopen waren.

[p. 239]

waerts zyn oom de Utrechtsche kerkvoogd hem volgde met talryke hulpbenden. Den 20 Maert werd men slaegs tusschen Schouwen en Duiveland⁽¹⁾, maer de kans sloeg onzen vorst geweldig tegen: daer sneuvelden vele Henegauwers⁽²⁾ en Hollanders; de bisschop van Utrecht zelf bleef in de handen der vyanden, die hem naer het slot van Winendale voerden en daer gevangen lieten⁽³⁾.

Door deze overwinning zwol de moed der Vlamingen boven alle peil. Jonkheer Guido, hun bevelhebber, na genoegzame magt voor Zierikzee gelaten te hebben, zeilde met het gros zyner vloot naer Holland, zendende boden voorop om zich tot heer te doen erkennen, terwyl hy voor Geervliet⁽⁴⁾

(1) In het eigentlyk gezegde Gouw, een water dat de twee eilanden Schouwen en Duiveland scheidt. Zie Huydecoper op Stoke, III, bl. 134.

(2) Meyer, ad ann. 1304, en de Minoriet van Gent, bl. 405, spreken van ongeveer dry duizend; maer Stoke, bl. 137, 38, geeft geen getal op.

(3) De bisschop bevond zich daer in het gezelschap van zyn' oom graef Wyt van Vlaenderen. Zie ons vierde Deel, bl. 521.

(4) In den mond der Maes, zegt Wagenaar, III, bl. 161. By Stoke, III, bl. 145, heet het water de Widele.

[p. 240]

bleef liggen en den uitslag afwachtte. Deze was hoogst gunstig, want nergens had men den inval voorzien, of middelen aen de hand om hem tegen te houden. Alles viel over: steden en dorpen, van de Maes af tot bykans aen Amsterdam, onderwierpen zich, deden hulde aen Guido, en gaven hem gyzelaers, met uitzondering alleen van Haerlem en Dordrecht⁽¹⁾, welke graef Jan getrouw bleven, en de toevlugt werden van al diens aenhangers. Van daer ging dan ook de redding uit. Terwyl jonkheer Guido bezig was met Utrecht en het Sticht onder zyne hand te brengen, had Witte van Haemstede, een koene ridder van grafelyk bloed⁽²⁾, in 't geheim Zierikzee verlaten, en te Zandvoort⁽³⁾ aen land gekomen zynde de Haerlemmers vuer in 't hart gesproken, om met hem tegen de Vlamingen op te staen, en ze uit het graefschap te verdryven. Dit opzet was zoo haest niet ruchtbaer geworden, of de steden wyd en zyd viel en de beweging by,

(1) Twee sterke steden, waervan de laetste daerenboven goed bezet was.

(2) Hy was een onechte zoon van wylen graef Floris V.

(3) Een dorp aen de Noordzee, bewesten Haerlem.

[p. 241]

met zulken geestdrift ja, dat, in een paer dagen tyds, het geheele land de wapens had opgevat, en de Vlamingen niet baestig genoeg konden wezen om de steden te ruimen, of zy zouden er tot den laetsten man toe dood gebleven zyn, want de vrouwen zelf deden meê, helpende de hoofden afstaen of de gevangenen in het water dompelen⁽¹⁾.

Jonkheer Guido vond dus raedzaem met de zynen naer huis te keeren, latende geheel Holland aen graef Jan, en willende voortaen al zyne magt gebruiken om in de Zeeuwsche eilanden meester te blyven, alwaer hy beter gevestigd was. Weldra kwam by af met eene nieuwe vloot van tachtig schepen, ten einde het beleg van Zierikzee te hernemen, de eenigste stad van Zeeland die nog het gezag des Avenners erkende, maer vond ze zoo wel bezet en zoo moedig verdedigd, dat hy, geen kans ziende om haer te overweldigen, het besluit nam van ze uit te hongeren. Zulks bewyst wel dat die van binnen hun uiterste best deden; doch met dit gesammel kreeg de jonge Willem den tyd om heirvaert in Holland te beschryven en schepen te ver-

(1) Zie Wagenaar, III, bl. 164-66.

[p. 242]

zamelen ten einde de belegerde stad te gaen helpen. Meteen had hy aen den koning van Frankryk onderstand gevraegd, die hem gereedelyk zestien groote galeijen en acht en dertig andere schepen zond⁽¹⁾ met de noodige manschap voorzien, onder het bevel van den Genuees Reinier Grimaldi, een beroemd zeeoverste in franschen dienst⁽²⁾.

De vereenigde vloten, na volle veertien dagen beurtelings door storm en door kalmte te zyn verhinderd geworden, kwamen ten laetste in 't gezigt van Zierikzee, vurende van de toppen der masten om aen de belegerden teeken te doen. Van zynen kant, liet jonker Guido tien duizend man om de stad liggen, en begaf zich met de overige krygsmagt aen boord zyner schepen, die voor de vesting op anker lagen. Den 10 Augusty 1304, tegen den avond, raekten de beide vloten, op 't Gouw tusschen Schouwen en Duiveland, aen elkander. Van wederzyde werd er dapper gevochten, De pylen vlogen, dat er geen doorzien aen was, en dat hun gesnor, vervoegd by 't gieren der steenen welke

(1) Zoo zegt het Melis Stoke, III, bl. 223.

(2) Zie ons vierde Deel, bl. 523.

[p. 243]

men uit de koketten⁽¹⁾ slingerde, eene myl ver gehoord kon worden.

De Vlamingen hadden in 't begin veel voordeel. Het gelukte hun zelfs dry hollandsche schepen meester te worden, waer niemand het leven hield. Maer ziet, in het heetste der worsteling was er een Vlaming die uit het koket in zee sprong en aller aendacht wekte; doch meteen kwam de geheele boot naer beneden, vallende al wat er in of onder was te pletter, en groote verwarring by de Vlamingen brengende. Alsdan klampten de Hollanders hen onversaegd aen boord, terwyl de schutmeesters allerlei moordtuig, ja brandende houten op den vyand nedersmakten, en daerdoor de verbystering nog grooter maekten. Het was reeds voorby middernacht, toen de overwinning zich voor de Hollanders verklaerde. De Vlaemsche schepen waren prys gemaekt of verstrooid. Een enkel groot

(1) De koketten, een diminutief van koggen, waren booten, voorzien van manschap en slingertuig, welke men by de masten ophaelde, en van waer steenen en kwarreelen, dat is groote pylen met vierkante punten, naer beneden geschoten werden. Zie Huydecoper op Stoke, III, bl. 340-42.

[p. 244]

vaertuig, dat nog den Zwarten Leeuw op zyne vlaggen voerde⁽¹⁾, werd met de eerste morgen-schemering opgemerkt en aenstonds beloopen; maer het hakte zyn ankertouw over, en dreef met de ebbe uit de voeten. Wanneer het dag geworden was, ontdekte men, in den zuidelyken uitloop van 't Gouw nog vyf Vlaemsche schepen, welke misschien niet meê gedaen hadden. Daer voer in aller yl Grimaldi naer toe met vier galeijen, en met zoo goeden overleg, dat hy het vlugten voor den vyand onmogelyk maekte, weshalve daer weêr een nieuw gevecht aenving, hetwelk bykans tot middag met gelyke hardnekkigheid van beide kanten voortgezet werd, maer toch in 't eind uitviel even als het eerste: het is te zeggen dat de Vlamingen overmand en verslagen werden, en ja hun hoofd, jonkheer Guido, in de handen der Hollanders bleef⁽²⁾.

Hiermede was het ding beslist en de victorie behaeld.

(1) De hollandsche Leeuw was rood.

(2) Zie de omstandige beschryving van dit scheepsgevecht in het negende Boek van Melis Stoke. Zie mede Wagenaar, III, bl. 174, vlgg. en Bilderdijk, III, bl. 53, vlgg.

[p. 245]

Nu werd ook Zierikzee van zelf ontzet. De belegeraers verlieten de stad in aller yl, en dachten niet eens om hun oorlogstuig of mondbehoeften meê te nemen, maer verstaken zich zoo goed mogelyk in de duinen van Schouwen, de gelegenheid bespiedende om verder en naer huis te geraken; doch meer dan de helft werden nog door de overwinnaers gevangen⁽¹⁾. Jonkheer Willem, die sedert zeventien dagen uit de wapens niet was geweest⁽²⁾, ging in de verloste stad rust scheppen. Kort daerna begaf hy zich naer Middelburg, hetwelk zyne vlaemsche bezetting verjaegd had, gelyk ook al de andere steden van Zeeland deden, dat nu weêr geheel onder de gehoorzaemheid van graef Jan kwam.

Deze ontving te Valencyn de heugelyke tyding van zyns zoons heldhaftig gedrag en roemryke victorie. Hy lag ziek te bed. En misschien dat de vreugd zelf, welke de vorst beproefde, te hevig was voor zyne zwakte, want hy stierf na weinig

(1) Zie Melis Stoke, III, bl. 367.

(2) Melis Stoke getuigt dat, bl. 356, byvoegende dat zyne heupen en leden hem wee deden.

[p. 246]

dagen, namelyk den 22^sten Oogst 1304⁽¹⁾, en werd begraven in de kerk der dusgenaemde Fremineuren of Minderbroeders⁽²⁾.

(1) Dit datum wordt opgegeven door de hollandsche schryvers, met welke die der Art de vérifier les dates het houden. D'Outreman zegt environ la S. Barthelemy. Volgens Vinchant, III, bl. 68, zou hy den 11 Sept. overleden zyn, doch zulks heeft geenen steun.

(2) Zie D'Outreman, bl. 445. In dezelfde kerk werd sedert ook begraven des graven gemalin Philippine van Luxemburg, overleden in 1311.