Vaderlandsche historie. Deel 6

[p. 162]

Vyfde hoofdstuk.

henegau, tydens zyne vereeniging met vlaenderen. - slag van noville. - peis met brabant. - dood van boudewyn v. - boudewyn vi. - hy neemt het kruis. - zyn landvrede. - zyne dood. - regering van joanna en margareet van constantinopelen. - dood van margareet. - henegau en vlaenderen worden gescheiden.

1191-1279.

De nieuwe graef van Vlaenderen begaf zich, in den Vasten van 1192, naer Atrecht, alwaer hy den 1^sten Meert zyne leenen verhief uit 's konings handen⁽¹⁾. Denzelfden pligt volbragt hy, in den naestvolgenden Paeschtyd, by keizer Hendrik VI, doende hem hulde voor Ryks-Vlaenderen en de Zeeuwsche eilanden, waermede hy plegtiglyk verleid werd⁽²⁾, want Hendrik was hem byzonder genegen, als wy in de geschiedenis van Brabant verhaeld hebben⁽³⁾.

(1) Zie het Chron. Gisleb. bl. 233-34. Zie mede ons vierde Deel, bl. 291.

(2) Zie het Chron. Gisleb. bl. 235, en ons vierde Deel, bl. 292-93.

(3) Zie ons vyfde Deel, bl. 121.

[p. 163]

Jammer maer, die genegenheid werd te ver gedreven; want zy vervoerde het hoofd des ryks tot eene schreeuwende onregtveerdigheid ten aenzien van Albertus van Leuven, omtrent dien zelfden tyd bisschop van Luik gekozen, en welken de keizer door verfoeijelyke middelen belette zynen Stoel te beklimmen⁽¹⁾. Hieruit ontstond dan weêr eene bittere vyandschap tusschen Boudewyn en hertog Hendrik van Brabant, die, na in den zomer van 1193 de henegauwsche grenzen afgeloopen en, 't is waer, op zyne beurt veel schade te Nyvel geleden te hebben⁽²⁾, een magtig bondgenootschap van vyf, zes vorsten tot stand bragt⁽³⁾, met welke hy het volgend jaer naer Namen trok, om dat te overrompelen en het Boudewyn af te nemen⁽⁴⁾.

Onze graef verwachtte zich aen dien inval niet, want hy had vroeger, onder 's keizers bemiddeling,

(1) Zie dat feit omstandig verhaeld in ons vyfde Deel, bl. 119-137.

(2) Zie het Chron. Gisleb. bl. 247.

(3) In dat verbond traden de hertog van Limburg, de graef van Holland, de graef van Vianden, alsmede die van Gulik en van Dasburg. Zie het Chronicon Gisleb. bl. 250, en Butkens, bl. 152.

(4) Boudewyn was toen in bezit van de stad Namen.

[p. 164]

met den hertog van Brabant een bestand gesloten dat nog liep⁽¹⁾. Hy moest derhalve grooten spoed aen zyne toebereidselen geven, om niet te laet te komen. En trouwens het scheelde weinig of 't was zoo; want toen Boudewyn Gent verlaten hebbende, en door Henegau getrokken zynde (alwaer hy nog zoo veel manschap meêrukte als hy aen de hand vond) den laetsten July te Namen aenkwam, was reeds de vyand gevorderd tot ongeveer dry mylen van de stad, en had te Noville-sur-Mehaigne⁽²⁾ het kasteel verkracht. Zonder dralen, of zonder zyne magt te berekenen trok onze graef dan de bondgenooten te gemoet, welke hem met verwondering zagen naderen, eenigerwyze verrast zynde door zulk haestige verschyning. Dit ging den Henegauwer meê, want hy had niet half zoo veel volk by als zyne tegenstanders⁽³⁾. Maer de moed van Bou-

(1) Namelyk het bestand moest duren tot O.-L.-V. Half-Oost 1194. Zie ons vyfde Deel, bl. 139, en het Chron. Gisleb. loc. cit.

(2) Dry kleine mylen aen dezen kant Namen, op den huidigen steenweg naer Leuven.

(3) Volgens Gislebertus, bl. 252, waren er aen den kant der bondgenooten vier honderd ridders en even zoo veel andere ruiters, behalve twintig duizend man voetvolk. Daerentegen telde men aen 's graven zyde honderd en zestig ridders, twee honderd andere peerden, en omtrent tien duizend voetknechten.

[p. 165]

dewyns ridders en voetknechten verdubbelden hunne magt in den bloedigen veldslag die den 1^sten Augusty daer geleverd werd, en gaf hun de victorie, eene schitterende victorie zelfs, dewyl niet alleen het verlies aen dooden groot was van den kant der vyanden, maer dat de hertog van Limburg met diens zoon en honderd acht edele ridders in Boudewyns handen vielen, weshalve deze op aenzienlyke rantsoenen staet mogt maken⁽¹⁾. Wat hem nog meest van al tot vreugd strekte, was, dat zyn zoon, de jonge Boudewyn, boven alle anderen in dapperheid had uitgemunt, tot zoo verre dat de overwinning hem grootendeels mogt toegerekend worden⁽²⁾.

Deze gelukkige uitslag toonde aen den hertog van Brabant dat hy zyn' meester gevonden had, en

(1) Zie het Chron. Gisleb. bl. 249-252, en Delewarde, III, bl. 271, vlgg. Zie mede ons vierde Deel, bl. 294, vlgg. en ons vyfde, bl. 139.

(2) Zie de getuigenis van Gislebertus, bl. 252.

[p. 166]

deed hem op vrede denken. Inderdaed, dry weken daerna kwamen beide vorsten samen in eene plaets tusschen Lembeke en Halle, alwaer zy den peis maekten, versterkt zelfs door een verbond van wederzydschen bystand, waer niet alleen eene menigte van ridders, maer tevens vele steden hun zegel aen hechtten, tot meerderen waerborg⁽¹⁾.

Deze verzoening met Brabant was zeer gewenscht van Boudewyns onderdanen, zoo wel als van hem zelven; maer des graven blydschap werd haest verbitterd. Zyne gemalin stierf dat zelfde jaer, den 15 November⁽²⁾, waerdoor het graefschap van Vlaenderen op den jongen Boudewyn verviel, die nogtans, zoo lang de vader leefde, het bewind der zaken in diens handen liet; doch zulks duerde korten tyd, want de graef overleed op zyne beurt den 18 December 1195⁽³⁾.

(1) De oorkonde staet by Martène en Durand, Thesaurus nov. Anecdot. I, col. 655-56, alsmede in Reiffenbergs Monuments, enz. I, bl. 317.

(2) Zie Delewarde, III, bl. 305.

(3) Vinchant, II, bl. 293, zegt den 16 December. De schryver van het Auctuarium Aquicinctinum (by Pertz, VI, bl. 433) stelt den 17. Delewarde, III, bl. 312, geeft den 21. Wy volgen de opgaven van De Guyse, XIII, bl. 224, alwaer hy zegt: a seculo migravit..... XV kalendas Januarii, octava scilicet die ante festum Nativitatis Domini: derhalve den 18 Dec. gelyk hy het uitdrukkelyk herhaelt op bladz. 228: die 18 mensis Dec. Gislebertus, bl. 286, spreekt zich zelven tegen, want hy stelt ook octava die, enz. na gezegd te hebben XII kal. Jan. Waerschynlyk is, door de onachtzaemheid van eenen afschryver, de V van XV, veranderd in II.

[p. 167]

Bondewyn V liet veel kinderen na: twee dochters⁽¹⁾ en vier zonen, de oudste van welke in Vlaenderen en Henegau opvolgde⁽²⁾, terwyl de tweede, Philip bygenaemd de Edele, het graefschap van Namen erfde⁽³⁾, om dit van Henegau te leen te houden, als door den vader gesteld was⁽⁴⁾. De

(1) Behalve de oudste, de koningin Isabelle, overleden in 1190. - De twee andere waren Yolendis, welke wy in de geschiedenis van Namen ontmoeten zullen; en Sibylle, sedert gehuwd aen den heer van Beaujeu in Frankryk. Zy ontving een douarie van 2000 marken. Zie Delewarde, III, bl. 312.

(2) In Vlaenderen heet hy Boudewyn IX; maer in Henegau was hy de VI^de van dien naem.

(3) Zie het Chron. Gisleb. bl. 287. - Philip kwam eerst in bezit van het Naemsche na de dood van Hendrik den Blinde, die in 1196 overleed.

(4) Zie het Chron. Gisleb. loc. cit.

[p. 168]

derde zoon, Hendrik van Henegau, ontving een apanagie⁽¹⁾ van duizend pond 's jaers, waervoor zyn oudere broeder hem land aenwees in beide zyne graefschappen⁽²⁾. De jongste, Eustachius⁽³⁾ bekleedt geene plaets in de geschiedenis⁽⁴⁾.

Boudewyn VI had ruim het vier-en-twintigste jaer zyns ouderdoms bereikt, toen hy zyn' vader in

(1) Om zulks als een lidig leen (zie ons vierde Deel, bl. 297, aenteek. 2) van Henegau te houden, zegt Gislebertus.

(2) Gislebertus spreekt van mille libratas terrae, wat Delewarde, III, bl. 312, vertaelt door morgen lands. Hy zegt: il donna à son frère Henri 600 arpens de tevre en Flandre, et 400 en Hainaut. Wy meenen dat deze schryver het mis heeft. Zie Du Cange, op het woord librata terrae, IV, col. 186-188.

(3) Vinchant noemt hem Theoduinus, en zegt dat hy kinderloos overleed in Frankryk. Volgens anderen hiet hy Eustache, en stierf jong in het Oosten.

(4) Vele geschiedschryvers, en Gislebertus zelf, spreken van hem niet. Met de dood van Boudewyn Veindigt het Chronicon van Gislebertus, die zyn' meester nog lange jaren overleefde, want zyn naem komt nog voor in een diploom van 1221, by Miraeus, I, bl. 300-301. Uit de opgaven van De Boussu, Hist. de Mons, bl. 30, kan men afleiden dat Gislebertus gestorven is in of omstreeks 1227.

[p. 169]

Henegau opvolgde. Een zyner eerste werken was dat hy het graefschap van Namen ging verheffen uit 's keizers handen⁽¹⁾, en dat van Henegau uit die des luikschen bisschops⁽²⁾. Hy moest dien leenpligt ook vervullen by den koning van Frankryk, doch scheen daer zoo haestig niet meê⁽³⁾; want alhoewel hy sedert meer dan een jaer Vlaenderen geërfd had, deed hy er eerst hulde voor aen Philip-Auguste in Juny 1196. 't Is waer, de jonge vorst liet zich daer het net over 't hoofd halen, belovende aen den koning veel meer dan zyne voorzalen gewoon waren; maer het duerde niet lang of hy erkende dat men hem verschalkt had, en, opgestookt door zyne onderdanen, eischte hy de Atrechtsche deelen zyns graefschaps weêr, bewerende dat Philip van Elsaten buiten's lands regt was gegaen, met die ten bruidschat te geven aen wylen zyne nicht, Boudewyns zuster⁽⁴⁾. Dat de koning voor

(1) Namen bleef een achterleen van het Ryk, waer de graef van Henegau hulde voor deed aen den keizer.

(2) Hy deed dat, volgens Delewarde, III, bl. 313, in February 1196.

(3) Zie daer de reden van in ons IV^de Deel, bl. 298.

(4) Zie dit alles omstandiger verhaeld in ons vierde Deel, bl. 298, vlgg.

[p. 170]

zulke eischen geene ooren had, spreekt van zelf; doch weldra werd het oorlog tusschen de zwagers.

Wy hebben dien kryg verhaeld in ons vierde Deel⁽¹⁾, en gemeld hoe hy vry gunstiglyk voor Vlaenderen afliep door den vrede van Peronne, die in het begin van 1200 gesloten werd⁽²⁾.

Kort na zyne verzoening met den koning van Frankryk, en wel op Aschdag van hetzelfde jaer 1200⁽³⁾, ontving Boudewyn het Kruis in de kerk van Sint Donaes te Brugge⁽⁴⁾, daerdoor zelf

(1) Zie daer, bl. 304, vlgg. - Zie mede de verhandeling van den heer kanonik De Smet in de Mémoires de l'acad. de Brux. tom. XIX, bl. 8 van het opstel.

(2) Zie er den zakelyken inhoud van in ons vierde Deel, bl. 309, vlg. - Zie mede de verhandeling van De Smet, bl. 17-18.

(3) In 1200 viel Assche-Woensdag op den 23^sten February.

(4) De priester, of de bisschop, hier de kardinael van Capua, nam een linnen kruis, met goud gestikt, en hechtte dat op 's graven regten schouder, zeggende: Ontvang dit kruis, in den Naem des Vaders, enz. tot gedachtenis aen het kruis, het lyden en de dood van J.-C. Vervolgens zegende by des graven wapens en banier. Zie Kervyn de Lettenhove, Hist. de Flandre, II, bl. 128.

[p. 171]

zich verbindende om deel te nemen aen den vierden⁽¹⁾ algemeenen kruistogt, welke toen ter tyd werd gepredikt. Het zelfde deden des graven jongste broeders⁽²⁾, en zelfs, tot groote stichting van alle de omstaenders, zyne echtgenoot Maria van Champagne, welke haren gemael op diens verren togt besloten had te volgen.

De toebereidselen voor de kruisvaert duerden twee jaren, door Boudewyn benuttigd om heilzame wetten aen zyne landen te geven, inzonderheid aen Henegau. In de naestkomende maend van July, vergaderde hy zyne baronnen in het burgslot van Bergen, en veerdigde daer eenen nieuwen Vrede⁽³⁾ uit, bestemd, bekrachtigd en bezegeld door de aenwezige edelen. Hy was van den volgenden inhoud:

I. Alwie geen ridder of zoon van een ridder is⁽⁴⁾, zal dood voor dood, lid voor lid geven. Ridders-

(1) Of, volgens anderen, de vyfde. Zie ons vierde Deel, bl. 315, aenteek. 5.

(2) Hendrik en Eustachius.

(3) Versta nieuwe verordeningen tot het bestryden van doodslagen, verminkingen en andere euveldaden, voortdurend zeer gemeen in Henegau en elders.

(4) Vergelyk hiervoren, bl. 123.

[p. 172]

zonen, die den ouderdom van vyf en twintig jaer bereikt hebben en nog tot den ridderstand niet verheven zyn⁽¹⁾, zullen gestraft worden als de gemeene lieden⁽²⁾.

II. Die in noodweer⁽³⁾ zyn' aenrander dood slaet, zal niet te verantwoorden hebben voor den Landheer, noch voor de vrienden des dooden.

III. Indien iemand die zyn bosch, zyne veldvruchten, waters of beemden bewarende, pand vraegt⁽⁴⁾ van die er schade komt op doen, en een weigerend antwoord krygt, zal, indien er gevecht uit spruit, en de beschadiger op 's eigenaers bodem

(1) Een teeken dat zy die waerdigheid niet verdienden.

(2) Tales erunt quam rustici, zegt de latynsche tekst.

(3) Versta, om zyn eigen lyf te verdedigen, in 't Fransch à son corps défendant. De doodslag was oudtyds nog in andere gevallen toegelaten, die men zien kan by Grimm, Alterthümer, bl. 741, vlgg.

(4) Versta, iets tot waerborg dat de beschadiger voor het regt zal verschynen. Zie Du Cange, op het woord Vadium, VI, col. 1380, en Grimm, Alterthümer, bl. 618, vlgg. Zie mede wat wy over het panden of pand vorderen medegedeeld hebben in onze Geschiedenis van Mechelen, bl. 454-55, in de aenteekk.

[p. 173]

dood blyft, daer niets om te lyden of te vergoeden hebben.

IV. Indien iemand, schuldig zynde aen manslag, de vlugt neemt, zoo moeten zyne vrienden en bloedverwanten hem verzaken en afzweren⁽¹⁾, om den vrede te hebben⁽²⁾. Weigeren zy dit, men zal ze aenzien als den moordenaer zelf, tot dat zy dien verzaekt hebben.

V. Indien iemand met den moorder de vlugt genomen, of, omdat hy hem niet wilde afzweren, het land verlaten heeft, zoo zal hy binnen het jaer mogen weêrkomen om de afzwering te doen: maer later niet meer, zoo min als de dader. En zyne roerende goederen zullen overgaen tot den heer, op wiens gebied hy woonde.

VI. De vrienden en magen eens vermoorden moeten vrede geven⁽³⁾ aen allen die den dader

(1) Het Latyn zegt abjurare et forjurare. Zie Du Cange op dit laetste woord, III, col. 620. - Door dat verzaken en afzweren ontsloeg men zich van alle verantwoordelykheid. Zie boven, bl. 89, aenteek. 1.

(2) Versta, om door de wet beschermd en van niemand aengesproken te kunnen worden, of wraekoefening te moeten vreezen.

(3) Versta beloven, en waerborgen, dat zy geene wraek zullen oefenen. Het Latyn zegt assecurare, waerover men Du Cange na kan zien, I, col. 769, en onze Geschiedenis van Mechelen, bl. 453, aenteek. 1.

[p. 174]

hebben afgezworen: weigerende zullen zy gelyk wezen aen den dader zelf. Wie vermaend wordt den vrede te geven, zal tyd hebben, van dan tot des anderdags avond, om het land te ruimen, en zyne roerende goederen zullen des heeren zyn op wiens grond hy woont. Verlaet hy het land niet binnen den gestelden tyd, zoo zal hy behandeld worden, gelyk men met den dader van het feit zou moeten handelen⁽¹⁾. Nogtans mag hy, voortvlugtig zynde, binnen het jaer weêrkomen, om den geweigerden vrede te geven.

VII. By verminkingen zal men, volgens de zwaerte van het feit, op dezelfde wyze voortgaen, ook voor het geven van den vrede.

VIII. De heer des voortvlugtigen moordenaers of verminker zal diens roerende goederen hebben, en zyne veldvruchten van een jaer.

IX. Het land eens vlugtigen of eens bannelings

(1) Men ziet dat er even zoo veel voorzorg gebruikt werd tegen de eigen wraekoefening, als tegen de euveldaden welke daer aenleiding toe gaven.

[p. 175]

zal de heer niet langer dan een jaer mogen houden: na dien tyd zal het overgaen tot den naesten erfgenaem, mits deze hem afgezworen hebbe.

X. Des vermoorden doode hand⁽¹⁾ komt aen hem wiens lyfeigene hy was, of tot wiens voogdy hy behoorde⁽²⁾.

XI. Indien een vlugteling ('t zy voor manslag, 't zy voor verminking) of een balling terug in het land komt, zoo mag niet eene vrye stad, niet een heer, of wie het ook zyn moge hem beschermen, noch beletten dat, waer hy gevonden wordt, ieder die den vrede gezworen heeft⁽³⁾ hem aengrype. De aenhouder moet den gevangen te regt stellen by den heer op wiens gebied de aenhouding gedaen is, en de heer zal hem vonnissen en straffen. Blyft deze in gebreke, zoo zal de graef van Henegau regt moeten doen.

(1) Versta zyn beste kateil, en zie daerover ons derde Deel, bl. 252-53. Zie mede Du Cange, IV, col. 483, sqq. of Raepsaet, OEuvres complètes, V, bl. 27, vlgg.

(2) Het Latyn zegt vel de cujus advocatia fuerit.

(3) Versta, die deze grafelyke vredewet aenveerd heeft, en derhalve onder hare beschutting staet.

[p. 176]

XII. Indien iemand zwaer gewond of geschonden is, zoodanig dat men twyfelt aen zyne dood of verminking, zoo zal de dader gevangen blyven, tot dat men zie wat er van de wond of het letsel voortkomt.

XIII. Is 't een ridder die den dader gevangen houdt, en ontsnapt deze, zoo zal de ridder met twee anderen moeten zweren dat hy er geene schuld aen heeft. Daerentegen zal een Meijer⁽¹⁾, een Baljuw⁽²⁾ of een man die geen ridder zy, in zulk geval met zes anderen moeten zweren.

XIV. Wie een puntig mes draegt, en geen jager, kok of slagter is, of geen vreemdeling die door het land reist, zal zestig solidi boet betalen aen hem, binnen wiens regtsgebied hy gevonden wordt. Is hy te arm om de boet op te brengen, zoo zal men hem eene oor afsnyden.

XV. De gewoone boeten zyn als volgt: voor verminking of breuk van leden, 50 solidi, waervan 30 af te tellen aen den beleedigde, en 20 aen den

(1) Het Latyn zegt Villicus. Zie daervan ons derde Deel, bl. 79.

(2) Zie over dien naem ons vierde Deel, bl. 435, aenteek. 3.

[p. 177]

heer, tot wiens regtsgebied hy behoort. - Voor bloedvergieting 30 solidi, half aen den beleedigde, half aen diens heer. - Voor hairplukking of slagery zonder bloedstorting, 15 solidi, mede voor de helft te verdeelen tusschen den mishandelde en zynen heer.

XVI. Alle die feiten moeten geregtelyk bewezen worden. Blykt de waerheid niet, zoo zal de aenklager alleen zweren dat zyne tegenparty hem gewond, geslagen of geplukhaird heeft. De betigte daerentegen zal met twee anderen moeten zweren dat hy niet schuldig is, en, mits dien, den vrede hebben.

XVII. Indien iemand, tot een der gemelde boeten verwezen, en overgeleverd aen den heer onder welks regtsgebied hy behoort, binnen de veertien dagen niet heeft kunnen of willen betalen, zoo zal de heer hem straffen volgens de gepleegde misdaed. Ontsnapt de veroordeelde, zoo zal hy moeten geschuwd worden als andere ballingen; maer zyne vrienden zullen den vrede hebben.

XVIII. Mits deze strafbepalingen zal de vrede stiptelyk moeten onderhouden worden tusschen de heeren, hunne geburen, en de lieden zoo wel van den graef als van anderen.

[p. 178]

Zie daer de strafwet van 1200, die eeuwen lang in Henegau geldend is gebleven, hoe onvolledig ook, en hoe slecht bepaeld in sommige harer schikkingen⁽¹⁾.

Graef Boudewyn gaf nog eene andere wet over de erfenissen, inzonderheid van leengoederen. Hy stemde toe dat, door geheel Henegau heen, by gebreke van mannelyke oiren, de dochters voortaen zouden kunnen opvolgen in de leenen: zoo nogtans dat, waer meer kinderen waren, de oudste zoon of de oudste dochter alleen zou erven, terwyl de leenen van man of vrouw die zonder kinderen stierven, zouden overgaen tot den naesten erfgenaem der zyde van waer de goederen gekomen waren. Andere verordeningen gaen wy stilzwygend voorby, als van minder belang zynde.

Deze beide wetten werden plegtiglyk uitgeveer-

(1) De latynsche tekst staet in den Thesaurus novus Anecdot. van Martène en Durand, I, col. 765, sqq. Hy komt ook voor, doch hier en daer verschillig, in de Mengelingen van Willems, bl. 427, vlgg. alsmede by De Guyse, XIII, bl. 248-260. De nieuwe uitgevers van Vinchant hebben er eene oude waelsche vertaling van opgenomen in hun zesde Deel, bl. 17, vlgg.

[p. 179]

digd, niet alleen in den naem van Boudewyn, maer van al de aenzienlykste baronnen des lands, onder welke men op de eerste plaets het zegel ontmoet van Wouter van Avesnes, die, met zyn' broeder Jakob⁽¹⁾ zoo hoog in hunne wapens als de graef van Henegau zelf⁽²⁾, des leenheers voorbeeld navolgende, op hunne beurt uitgebreide vryheden schonken aen de burgers van Landrecies, waer Jakob heer van was⁽³⁾.

(1) Zy waren beide zonen van den wederspannigen Jakob van Avesnes, hiervoren vermeld, en die anno 1190 of 91 de dood gevonden had in Syrië.

(2) De heer van Landrecies heet zich zelven in zyn Charter filius magni Jacobi domini de Avesnes et de Guisia.

(3) De oorkonde staet in Reiffenbergs Monuments, enz. I, bl. 330, vlgg. Dit Charter is van groot belang voor de kennis der heerlyke regten, welke er nauwkeurig in bepaeld zyn. Onder de strafwetten, mede een aenzienlyk deel van het Charter uitmakende, ziet men nog sporen van het oude germaensche regt; want de vrouw, welke de solidi niet betalen kan, waer zy voor scheldwoorden toe veroordeeld is, moet er twee groote steenen op haren schoft dragen, van het eene eind der stad tot het andere. Zie Grimm's Alterthümer, bl. 720.

[p. 180]

Vóór zyne afreis naer het Oosten, moest de graef van Vlaenderen en Henegau orde stellen op het bestier der beide landen, gedurende zyne afwezigheid⁽¹⁾. Hy kon de regering niet nader toevertrouwen dan aen zyn' eigen broeder Philip van Namen, wien hy ze dan werkelyk in handen gaf, te samen met de voogdy zyner dochter Joanna⁽²⁾, noemende tevens, om hem in dien last met raed en daed by te staen, den Proost van Sint Donaes te Brugge⁽³⁾, Willem van Château-Thierry⁽⁴⁾, en

(1) Te meer omdat Boudewyns gemalin hem naer het Oosten volgen wilde.

(2) Joanna's zuster Margareet kwam ter wereld na 's vaders vertrek, geboren zynde te Valencyn in de Pinkster - week van 1202. Zie D'Outreman, bl. 139, 510 en 548.

(3) Zie ons vierde Deel, bl. 317, en de aenteek. 1. - Volgens Vinchant, II, bl. 203, was de Brugsche Proost een oom van Boudewyn.

(4) Deze Willem, insgelyks een oom van den graef, was een onechte zoon van wylen Boudewyn IV, die voor hem de heerlykheid van Château-Thierry in het Naemsche gekocht had. Zie Vinchant, II, bl. 262. Zie mede Hossart, Hist, du Hainaut, I, bl. 272, en Galliot, Histoire de Namur, III, bl. 309. Volgens deze opgaven moet, in ons vierde Deel, de aenteek. 2 op bl. 317 verbeterd worden. Willem van Château-Thierry werd aengesteld tot byzonderen landvoogd van Henegau, als blykt uit een Diploom van 1203, by Miraeus, I, bl. 568.

[p. 181]

Bosschaert van Avesnes, die voor een' man van groot verstand gehouden werd⁽¹⁾.

Dit aldus geregeld zynde, riep Boudewyn, in de maend April 1202⁽²⁾, de edellieden en ridders, welke met hem de reis moesten aengaen, in het paleis van Valencyn samen, en bekrachtigde daer nog eens de giften, aen onderscheidene kloosters of kerken vroeger door hem gedaen, tot meerder zekerheid dat zy hun, by zyn afwezen of in het vervolg, door niemand zouden betwist worden⁽³⁾. Kort daerna zeide hy vaerwel aen zyne landen, en vertrok naer het Oosten⁽⁴⁾.

(1) Deze Bosschaert, in 't Latyn Burchardus of Bochardus, was de derde zoon van wylen Jakob van Avesnes. Hy had nog een jongeren broeder, Guido genaemd. Zie ons, vierde Deel, bl. 316, aenteek. 4.

(2) Of, volgens den ouden styl, 1201.

(3) De oorkonde, waer de meeste ridders met den graef op 't vertrek staende in opgenoemd worden, komt voor by Miraeus, III, bl. 72.

(4) Volgens D'Outreman, bl. 511, stelde de graef zich op reis kort voor het Pinksterfeest.

[p. 182]

Wy zullen hier den edelen graef op zynen tocht niet volgen, hebbende reeds, in het vierde Deel van dit werk⁽¹⁾, 's mans lotgevallen en rampspoedige dood omstandig verhaeld. Wy mogen insgelyks de regering van Boudewyns oudste dochter Joanna met stilzwygen voorby gaen, eensdeels omdat de gebeurtenissen van dat tydvak reeds onder des lezers oogen gesteld zyn geworden in de geschiedenis van Vlaenderen, en ten andere omdat deze vorstin, gedurig bekommerd met de vlaemsche zaken, zelden voorkomt in die van Henegau, welk land, uit dien hoofde, eeniger wyze den achtergrond bekleedt op het historisch tafereel van de eerste helft der dertiende eeuw.

Het is niet nogtans dat Joanna hare henegauwsche erfenis verwaerloosde of minachtte: in tegendeel, hare zorg strekte zich ook over dat graefschap uit; maer het was inzonderheid om de kloosters, kerken en ziekenhuizen diens lands te begunstigen, waervan er nauwelyks één, zoo min als in Vlaenderen, hare weldaden niet beproefde⁽²⁾. De

(1) Zie daer, bl. 322-341.

(2) Zie Delewarde, III, bl. 467. Zie mede ons vierde Deel, bl. 402.

[p. 183]

abtdy van Espinlieu⁽¹⁾ by Bergen, gesticht in 1216 door Beatrix van Lens⁽²⁾, werd het jaer daerna door de gravin begiftigd met zes bunderen bosch⁽³⁾, waerby haer gemael, Thomas van Savoye⁽⁴⁾, het woud van Morissart voegde, en de vader der stichteres dertig andere bunderen bosch⁽⁵⁾. In dezelfde buert verrykte Joanna de Bergsche Lazery⁽⁶⁾ met aenzienlyke aelmoezen⁽⁷⁾, terwyl zy te Valencyn het oude burgslot der Kasteleinen⁽⁸⁾ aen de Min-

(1) In 't LatynSpinae-Locus, of Spinosus locus.

(2) Dat klooster, naby een der poorten van Bergen gelegen, werd in 1678 afgebroken, en de gemeente vestigde zich sedert binnen de stad. Zie De Boussu, bl. 305, vlgg.

(3) De giftbrief staet by Miraeus, III, bl. 380.

(4) Zie ons vierde Deel, bl. 400.

(5) Zie Delewarde, III, bl. 421.

(6) Versta een hospitael voor de Melaetschen, welke in de middeleeuwen zeer gemeen waren, en altyd hun verblyf kregen buiten de steden, omdat men hunne kwael voor besmettelyk hield. De Lazery van Bergen stond naby de dusgenaemde poort van Nimy (een bygelegen dorp), maer werd in 1668 afgebroken. Zie Boussu, bl. 44, en Delewarde, III, bl. 425.

(7) Zie Vinchant, II, bl. 308.

(8) Men noemde het in 't Fransch le Donjon. Zie D'Outreman, bl. 318.

[p. 184]

derbroeders⁽¹⁾ inruimde⁽²⁾, om daer een klooster te bouwen, belovende jaerlyks, haer leven gedurende en nog dertig jaren na hare dood, een habyt te zullen schenken aen iederen monik, behalve hetgeen zy mildelyk uitreikte tot onderhoud der gemeente en tot voltooijing van het sticht⁽³⁾.

Ook de opkomende orde van den heiligen Dominicas was het voorwerp van Joanna's byzondere gunst. Zy zelve riep de Predikheeren in hare lan-

(1) De orde der Franciscanen breidde zich spoedig uit van in het leven des heiligen stichters. Het klooster van Valencyn ving aen in 1225, en de H. Franciscus stierf het jaer daerna, hebbende eene menigte van kloosters zyner orde op korten tyd zien tot stand komen.

(2) De bewyzen staen by Miraeus, I, bl. 199; maer het eerste der twee aldaer voorkomende diplomen schynt een valsch datum te voeren en, even als het tweede, tot het jaer 1225 te behooren. Zie D'Outreman, bl. 443.

(3) Zie D'Outreman, ter aengehaelde plaetse, alwaer de schryver byvoegt dat de gravin Joanna de kerk en overige gebouwen zoo schoon deed maken, dat de Broeders hun klooster niet dorsten betrekken, als te rykelyk zynde, en dat de Paus er moest tusschen komen om ze te verwilligen.

[p. 185]

den, en deed zoo veel, dat deze, op den tyd van tien jaren een klooster hadden te Ryssel, te Gent, te Valencyn, te Brugge en te Douai⁽¹⁾. De vrome vorstin zocht in den godsdienst en in de werken van christelyke milddadigheid troost by hare rampen, en de kracht om die verduldig door te staen. Ook ging zy hare laetste levensdagen aen het gebed toewyden in de abtdy van Marquette naby Ryssel, door haer gesticht, en stierf daer den 5 December 1244, in den ooderdom van ongeveer 56 jaren, zonder kinderen na te laten⁽²⁾.

Joanna's zuster Margareet, toen reeds weduwe van haren tweeden gemael, volgde ze op in de beide graefschappen⁽³⁾; doch zoo veel rust en vrede deze genoten hadden, onder het wys bestier der oudste dochter van keizer Boudewyn, zoo veel beroering en rampspoed wedervoeren zy onder vrouw Margareet. Niet dal deze het met hare landen en onderdanen kwalyk meende: in tegendeel, zy was niet min yverig dan hare voorgangster tot bevordering der openbare welvaert, gelyk zy te-

(1) Zie Vinchant, II, bl. 319.

(2) Zie ons vierde Deel, bl. 402.

(3) Zie daer, bl. 404.

[p. 186]

vens in Joanna's voetspoor trad, zoo voor de werken van liefde en godsdienstzin, als voor de ontwikkeling der stedelyke vryheden en privilegiën; maer de treurige twisten, welke zy met hare voorkinderen had, baerden groote onlusten in Vlaenderen gelyk in Henegau, en maekten haer hatelyk by den adel en het volk van dit laetste land, meer genegen voor de Avenners, als uit henegauwsch bloed gesproten, dan voor de Dampierres, die vreemdelingen waren in hunne oogen en onderkruipers van Bosschaerts kinderen⁽¹⁾.

Wy hebben die twisten breedvoerig verhandeld in het vierde Deel van dit werk, en gemeld hoe zy eindelyk uitliepen op de splitsing der twee graefschappen, een van welke, Vlaenderen namelyk, na Margareets dood het erfdeel worden moest van

(1) De lezer herinnere zich hoe Margareet, anno 1212, in den echt was getreden met Bosschaert van Avesnes, maer in 1216 haer huwelyk door kerkelyke uitspraek had zien gebroken worden, nadat daer reeds twee zonen, Jan en Boudewyn van Avesnes, uit gesproten waren, die nogtans voor wettig erkend werden, eerst door keizer Frederik II, en vervolgens door paus Innocentius IV. Zie over dat alles ons vierde Deel, bl. 374, 377, 406 en 413.

[p. 187]

haer oudsten zoon uit tweeden bedde, terwyl Henegau zou toebehooren aen het oudste voorkind, Jan van Avesnes⁽¹⁾.

Deze verzoende zich met zyne moeder in 1257⁽²⁾, en zyn broeder Boudewyn, die de heerlykheid van Beaumont voor erfelyk aendeel in Henegau ontvangen had⁽³⁾, verzaekte plegtiglyk alle ander regt op dit graefschap⁽⁴⁾, hetwelk aldus aen Jan van Avesnes verzekerd bleef⁽⁵⁾. 't Is waer, hy had

(1) Zie ons vierde Deel, bl. 417.

(2) De verdragen staen in den Thesaurus Anecdot. van Martène en Durand, I, col. 1092, sqq.

(3) Jan van Avesnes moest, krachtens de uitspraek van koning Lodewyk IX (zie ons vierde Deel, bl. 408), een erfgoed aen zyn' broeder Boudewyn in Henegau uitkeeren, en had hem de heerlykheid van Beaumont afgestaen. Zie Vinchant, eerste uitgave, bl. 293. Boudewyn, zonder mannelyke oiren zynde, gaf het domein van Beaumont weêr aen zyn' neef in 1299. Zie Vinchant, III, bl. 3, en. bl. 51, alsmede de oorkonde in het zesde Deel of den Appendix, bl. 72.

(4) De oorkonde staet in den Thesaurus Anecd. I, col. 1079, en by Mieris, Charterboek, enz. I, bl. 317.

(5) De brief van verzekering, door vrouw Margareet gegeven, staet in den Thesaur. Anecdot. I, col. 1078, en by Mieris, I, bl. 316. Dergelyke brieven, gegeven door de stad Valencyn, door de henegauwsche baronen, alsmede door Wyt van Dampierre en diens broeder Jan, volgens in de beide verzamelingen.

[p. 188]

er geen genot van; want sedert de dood van zyn' zwager koning Willem van Holland⁽¹⁾, viel hy aen 't kwelen, en stierf zelf het jaer daerna op Kersavond, latende van zyne gemalin vyf zonen na⁽²⁾, de oudste van welke alleen in 's vaders regten trad.

Vrouw Margareet erkende die regten, doch om slechts geldend te worden na hare dood. Daeren-

(1) Jan van Avesnes was, in 1241, getrouwd met Adelheid, dochter van Floris IV, graef van Holland, wiens zoon en opvolger Willem II, in 1247 Roomskoning gekozen, ongelukkiglyk omkwam den 28 January 1256. Zie ons vierde Deel, bl. 407, alsmede ons vyfde, bl. 231 en 256.

(2) Namelyk Jan, die het graefschap van Henegau erfde, Willem, Bosschaert en Wyt, die alle dry den geestelyken staet verkozen en bisschop werden, de een van Kameryk, de ander van Metz, de derde van Utrecht. De laetste zoon was Floris, heer van Braine en van Halle. Zie Vinchant, II, bl. 355. Deze spreekt nog van eene dochter met name Beatrix, maer dit was zyne nicht. Zie mede Delewarde, IV, bl. 22, en Hossart, II, bl. 24.

[p. 189]

boven was haer kleinzoon nog te jong om zelf te regeeren: by en zyne broeders werden opgevoed te Valencyn, onder de voogdy huns ooms Boodewyn, welke in die stad zyn gewoon verblyf hield⁽¹⁾. Later nogtans, toen de gravin haer einde voelde naderen, zocht zy wysselyk, door vrywilligen afstand van het bewind, alle twisten, die in 't vervolg nog konden opryzen, voor te komen. Zoodan in Mei 1278, kwam zy met den jongen Avenner, met diens oom, en met al den hoogen adel van Henegau naer Bergen, alwaer zy haer' kleinzoon in bezit van het graefschap stelde. Jan II legde den eed af in de kerk van Sinte Waldruit, en ontving op zyne beurt den eed der kanonikessen, naest dien der henegauwsche Vasallen⁽²⁾. Hetzelfde deed de vorstin met haer graefschap van Vlaende-

(1) Boudewyn van Avesnes bewoonde te Valencyn het dusgenaemde Huis van Beaumont, door hem gekocht, maer sedert door zyne dochter Beatrix afgestaen, om er een klooster van Preekheerinnen te stichten. Zie D'Outreman, bl. 473, en de oorkonde by Miraeus, II, bl. 1012.

(2) Zie Vinchant, II, bl. 361, en vergelyk Delewarde, IV, bl. 32.

[p. 190]

ren. Den 29 December⁽¹⁾ van het loopend jaer gaf zy dat over aen haren oudsten zoon Wyt van Dampierre, en stierf, dertien maenden daerna, den 10 February 1279⁽²⁾.

Vlaenderen en Henegau, sedert de dood van Philip van Elsaten vereenigd, werden thans weêr gescheiden, en bleven gescheiden tot in 1433.

(1) Niet, als Reiffenberg zegt, den 11 September. Zie Kervyn de Lettenhove, Hist. de Flandre, II, bl. 341, aenteek. 1. Zie mede De Saint Genois, Inventaire des Chartes des Comtes de Flandre, enz. bl. 75, Num. 240.

(2) Of 1280, volgens den nieuwen styl.