Vaderlandsche historie. Deel 6

[p. 72]

Derde hoofdstuk.

henegau onder de boudewyns. - regering van boudewyn ii en iii. - de valencynsche vredewet. - boudewyn iv. - doet vergeefsche poogingen om vlaenderen te krygen. - vermeerdert zyne domeinen. - zyn zoon wordt ridder. - diens strenge geregtigheid. - hy trouwt margreet van elsaten.

1086-1169.

Men mag onderstellen dat de regering van Boudewyn II, sedert de dood van vrouw Richildis⁽¹⁾, over 't algemeen vreedzaem geweest is, want de geschiedenis meldt ons weinig van 's mans daden. Men weet alleen dat hy, naer het voorbeeld zyner moeder, onderscheidene weldaden bewees aen kloosters en kerken, gelyk hy reeds, gedurende haer leven, met haer gedaen had. Zoo verrykte hy, in 1087, door aenzienlyke geschenken de abtdy van Hasnon, waer beide zyne ouders begraven

(1) Richildis gemael, Boudewyn van Bergen, wordt voor den eersten van zynen naem gehouden in de ry der graven van Henegau. Zie boven, bl. 60, aent. 3.

[p. 73]

waren⁽¹⁾. Niet minder genegen toonde hy zich, in 1089, voor de abtdy van Marchiennes, bekrachtigende eene groote gift door zekeren edelen ridder van Henegau aen dat sticht gedaen⁽²⁾, even als hy vroeger den bisschop van Kameryk had geholpen om de rust in diens hoofdstad te herstellen⁽³⁾.

Het zal dan ook wel dezelfde godsdienstzin geweest zyn, die, in 1096, den graef aenspoorde om, naest zoo vele andere Lothryksche vorsten, deel te nemen aen den eersten kruistogt⁽⁴⁾. Gelyk hertog Godevaert het burgslot van Bouillon voor zekere som gelds⁽⁵⁾ aen bisschop Otbertus van Luik afstond⁽⁶⁾, zoo verkocht Boudewyn zyn kasteel

(1) Zie de oorkonde by Miraeus, I, bl. 515.

(2) Zie de oorkonde aldaer, bl. 517.

(3) Zie het Chronicon Balderici, bl. 356.

(4) Zie, over den eersten kruistogt, ons vierde Deel, bl. 162, vlgg.

(5) Namelyk voor 1300 marken zilvers en 3 marken gouds, zeggen de luiksche Annalisten; maer andere schryvers vergrooten merkelyk die som. Zie de Villenfagne, Recherches sur l'hist. de Liége, I, bl. 106.

(6) De luiksche geschiedschryvers geven dit op als eene ware vervreemding (zie Chapeauv. II, bl. 579, en Fisen, I, bl. 208); maer volgens Gislebertus, bl. 35, was het slechts eene verpanding, en dit heeft, in zich zelve, veel schyn.

[p. 74]

van Couvin⁽¹⁾ aen den zelfden kerkvoogd, om, met de penningen, welke hy daer van maekte, manschap te wapenen die hem naer het Oosten volgen zou⁽²⁾.

De graef vertrok dan bly te moede aen het hoofd zyns adels, om des Heilands graf aen de handen der ongeloovigen te gaen ontrukken. By het beleg van Antiochië⁽³⁾ muntte hy uit door zyne dapperheid; maer zynde kort daerna, met den graef van Vermandois, in gezantschap afgeveerdigd naer den keizer van Constantinopelen, om dezen te verma-

(1) Bezuiden het huidige Marienbourg, op den weg van Philippeville naer Rocroy.

(2) In de oorkonde, by Miraeus, I, bl. 364, en by Chapeauville, II, bl. 53, heet de koopsom pondo auri, marchas quinquaginta, wat al de historieschryvers vertalen door een pond gouds en vyftig marken zilvers. Maer het Latyn spreekt van geen zilver, en indien wy vyftig marken gouds verstaen, gelyk de tekst toelaet, zoo was het slot nog zoo goed als weggegeven, dewyl het grondgebied dat er van afhing, en in de oorkonde aengeduid wordt, tot legen de Maes toe strekte, en heel een gau uitmaekte.

(3) Zie ons vierde Deel, bl. 164.

[p. 75]

nen dat hy de veroverde stad zou komen bezetten, en andere voorwaerden, door de kruisvaerders besproken, vervullen, werd hy onder wege onverhoeds overvallen, en omgebragt, zonder dat men ooit de omstandigheden zyner dood hebbe kunnen achterhalen⁽¹⁾.

Aldus stierf, in 1098, Boudewyn II, sedert bygenaemd van Jerusalem, tot groot leed zyner tochtgenooten, doch vooral tot ontroostbare droefheid zyner gemalin Ida van Leuven⁽²⁾ die, op het eerste nieuws van 's graven verdwyning, niet wetende of hy gevangen of gesneuveld was, de reis naer Italië ondernam, met de hoop van daer echte tydingen te erlangen, maer, na vergeefsche moeite gedaen te hebben, in de zelfde onzekerheid naer huis keerde, gelyk zy vertrokken was⁽³⁾.

Haer bleef een talryk kroost, dry dochters⁽⁴⁾ en

(1) Zie Vinchant, II, bl. 238, en het Chron. Gisleb. bl. 36, 37.

(2) Dochter van Hendrik II, graef van Leuven.

(3) Zie het Chron. Gisleb. bl. 37. - Vinchant, II, bl. 238, voegt by dat de gravin in het jaer 1100 stellige berigten ontving van haers echtgenoots dood.

(4) Gislebertus, bl. 38, noemt die op, en zegt met welke heeren zy in den echt traden.

[p. 76]

vier zonen, de oudste van welke, naer den vader geheeten, in bezit trad van het graefschap, onder den naem van Boudewyn III⁽¹⁾.

De vorst was jong: ook wachtte hy nog jaren om zich tot staet te begeven, hebbende eerst in of omstreeks 1112 den echt aengegaen met Yolendis des graven dochter van Gelder. Sedert besteedde hy al zyne zorg om, naer het voorbeeld van den naburigen graef van Vlaenderen⁽²⁾, orde en veiligheid in het land te doen heerschen, wat zeker de eerste noodwendigheid was, doch tevens eene zeer moeijelyke taek, dewyl juist de edellieden daer de sterkste beletsels aen stelden.

Gozewyn, bygenaemd Eénoog, kastelein van Ka-

(1) Zyn oudste broeder, Arnulf, trouwde met de erfdochter des heeren van Roeulx. Reiffenberg heeft diens geslachtlyst meêgedeeld in zyne Monuments, etc. I, bl. 757. Zie mede de eerste uitgave van Vinchant, bl. 205. - De volgende zoon, Lodewyk, genoemd in den verkoopsbrief van Couvin, omhelsde den geestelyken staet, en werd kanonik van Sint Lambertus te Luik. De jongste, Hendrik, schynt vroegtydig gestorven te wezen: Vinchant ten minste, by wien by Willem heet, zegt het zoo, II, bl. 240.

(2) Toen ter tyd Boudewyn Hapkin.

[p. 77]

meryk, had onlangs van zyn' oom Diederik de heerlykheid van Avesnes geërfd, waerdoor hy tevens leenman en Pair van Henegau geworden was; doch vol van hoogmoed zynde en woest van aert, wilde hy zich tot vrymagtigen baron maken, die voor niemand te zwichten noch van een' ander wetten te ontvangen had. In zynen overmoed legde hy dan te Avesnes zelf een zwaerlyvigen toren aen, iets waer de geweldenaers van dien tyd immer op gezet waren, als kunnende zy van daer ongestraft de landen afloopen, en er duchtigen wederstand bieden aen wie ook hen aenranden mogt. Graef Boudewyn, die het spel beginnen zag, zond boden tot Gozewyn, om hem het voortbouwen van zynen stormtoren te verbieden; maer de wrevelige vasal sloeg dat verbod in den wind, en bleef by zyn opzet. Zelfs weigerde hy voor 's landheers geregtshof te verschynen, waer hy gedagvaerd was, zoodat de graef genoodzaekt werd er aen het hoofd zyner ridderschap heen te trekken, om met de wapens den wederspannigen baron tot rede en gehoorzaemheid te brengen. Zulks kostte hem echter groote moeite, want Gozewyn had er zich op voorzien, en hield het tegen zynen leenheer twee dagen vol in 't

[p. 78]

open veld. Den derden dag nogtans moest hy 't opgeven: de graef sloeg hem te pletteren, en bragt hem zelfs gevangen naer Bergen, alwaer hy hem deed opsluiten, middelerwyl dat het hof der Pairs het feit onderzocht en er vonnis over geveld zou hebben. Maer de regters, die misschien zelf ook vry wat op hun geweten hadden en niet veel beter waren dan de gevangen, spraken in zyn voordeel, en bragten het zoo ver, dat de graef genade schonk aen Gozewyn, enkel op voorwaerde dat deze zich den baerd liet afscheren, tot teeken zyner onderwerping. De heer van Avesnes getroostte zich die voorbygaende schande, en wist, sedert, Boudewyns gunst dusdanig te winnen, dat hy ja verlof kreeg om zynen toren voort te zetten, tot groot nadeel van 's graven nakomelingen, die er meer dan eens van te lyden hadden⁽¹⁾.

(1) Volgens De Guyse (XI, bl. 184), wiens verhael wy hier geven, zou dit feit onder Boudewyn II voorgevallen zyn. Vinchant daerentegen (II, bl. 250) stelt het onder Boudewyn IV. Het komt er weinig op aen wie van twee gelyk hebbe, daer het feit slechts strekken moet tot een staeltje van de woestheid der zeden, en den overmoed des adels van dien tyd.

[p. 79]

In 1114 gaf Boudewyn III, te samen met zyne gemalin, zyne baronnen, ridders en edellieden, eenen plegtigen Vrede⁽¹⁾ aen de stad van Valencyn, welke tot dan toe nog geene geschreven wet had, en, uit hoofde harer groote bevolking, meer dan andere bloot stond aen velerlei wanorde en onlusten. Wy zullen er hier den hoofdzakelyken inhoud van mededeelen. De lezer mag vooraf opmerken dat nagenoeg al de verordeningen strekken tot waerborg der persoonlyke veiligheid en tot bescherming der eigendommen, twee noodwendigheden, waer de middeleeuwsche maetschappy deerlyk gebrek aen had, en waer derhalve de landvorsten, die den bloei van hunnen staet in de welvaert der onderdanen zochten, eerst van al dienden in te voorzien. Maer wat ellendige wetgeving! Alles is stukwerk en verwarring. Men kent nog geene beginselen van regt, om daer gevolgen uit af te leiden; men weet geene algemeene regels voor te stellen, om die op byzonderheden toe te passen;

(1) Zoo noemde men de eerste Keuren, of stedelyke wetboeken, bykans uitsluitelyk bestemd om den openbaren vrede in de steden te handhaven. Zie ons vierde Deel, bl. 113, vlgg.

[p. 80]

men tast in 't wild; men noemt uit de honderd eenige alledaegsche misdryven of uitsporigheden, en tracht die voor te komen door bepaelde straffen, zelden geëvenredigd, soms hoogelyk overdreven; maer al de andere blyven vergeten en vallen onder de wet niet, welke daerom zonder kracht is om het kwaed uit te roeijen en de burgerlyke maetschappy te beschutten. Daer moesten nog eeuwen verloopen, eer de regten en de pligten van grooten en kleinen in de Europesche staten wel geregeld wierden, en eer de wet het noodige gezag verkreeg om de eene te handhaven, de andere op te leggen.

Zie hier eenige uittreksels uit het Charter van 1114⁽¹⁾.

‘Al de kooplieden en landbouwers die naer Valencyn komen om hunne waren ter markt te brengen, zyn onder 's graven bescherming⁽²⁾, en mo-

(1) Wy hebben de gelyksoortige verordeningen, in het Charter verspreid, zoo veel mogelyk by elkander gebragt, en geven voorts datgene slechts wat voor den lezer eenig belang heeft.

(2) De kooplieden van Douai waren alleen uitgezonderd, omdat toen ter tyd deze stad nog gedurig betwist werd tusschen de graven van Vlaenderen en van Henegau. Hare inwoonders konden daerom de verordeningen van Boudewyns Vrede ten hunnen voordeele niet inroepen.

[p. 81]

gen door niemand verongelykt worden⁽¹⁾, op straf van volkomen vergoeding der toegebragte schade, behalve eene boet van zestig solidi⁽²⁾, voor een derde te betalen aen den beleedigde, en voor twee derden aen den kanselier⁽³⁾.

Wanneer voortaen de burgers van Valencyn buiten de stad gaen om deel te nemen aen wapen-

(1) Het verdient opmerking dat in deze en andere schikkingen rakende de gewelddadigheden, op kooplieden die naer de stad komen of daer hunne zaken verrigten gepleegd, inzonderheid spraek is van edele ridders en dier mannen van wapenen. Hieruit blykt dat het vooral die edellieden waren, die de wegen onveilig maekten en de boeren of reizende stedelingen uitschudden. Zie ons vierde Deel, bl. 113.

(2) Zie wat wy over de solidi en de schellingen van dien tyd gezegd hebben in ons vierde Deel, bl. 108, aenteek. 1.

(3) In de latynsche oorkonde heet hy Cancellarius Pacis. Men kan hier echter aen geenen greffier denken, maer wel aen 's graven stedehouder te Valencyn, die naderhand eenen anderen titel gevoerd heeft.

[p. 82]

spelen⁽¹⁾ of voor hunne handelszaken, zal niemand zich te hoeden hebben voor zynen doodsvyand⁽²⁾, zoo min buiten als binnen. Wie hem mishandelde, kwetste of dood sloeg, zou als vredebreker gestraft worden.

Van Donderdags met zonnen-opgang, tot Maendags 's morgens⁽³⁾, zal niemand uit de kasselry⁽⁴⁾ van Valencyn, gaende daer ter markt of er van wederkeerende, door zynen eigen heer⁽⁵⁾

(1) De latynsche tekst zegt ad facienda hastiludia, torneamenta aut consimilia.

(2) Iemands doodsvyand was diens tegenparty in persoonlyke geschillen. Door deze schikking van den Valencynschen Vrede wilde men het oude regt van eigen wraek beteugelen, of de faida van den voortyd. Zie ons II^de Deel, bl. 134, vlg. en ons IV^de, bl. 114. Zie mede onze Geschiedenis van Mechelen, bl. 452 en de aenteekeningen aldaer.

(3) Zie over dat soort van tydsbepalingen ons vierde Deel, bl. 117.

(4) In 't Latyn staet de advocatia; doch zoo noemde men in 't begin de stad met haer grondgebied, dat onder het gezag des Kasteleins stond. Zie d'Outreman, Hist. de Valenciennes, bl. 303.

(5) Versta onderdanen van byzondere heeren in het land van Valencyn of in Oosterbant gezeten.

[p. 83]

mogen aengehouden worden⁽¹⁾, ten zy om voor het grafelyk geregt te verschynen.

Niemand zal de hand mogen leggen op eenen inwoonder der kasselry, of op diens tilbare goederen, zullende die 't zich vermeet schuldig gehouden worden aen vredebreuk, en zestig solidi boet geven.

Indien een klerk of serjant⁽²⁾ iemand uit de kasselry durft berooven, of hem met geweld iets ontrukken, wordt hy op heeter daed betrapt, of, het zy door getuigen, het zy door aenbod van geregtelyk tweegevecht overtuigd⁽³⁾, men zal hem opknoopen, en de beleedigde zal vergoed worden.

De serjant, betrapt op heeter daed van diefstal⁽⁴⁾, zal het gestolen goed weêrgeven, en twintig solidi aen den graef boeten. Is hy niet betrapt,

(1) Deze schikking was gansch in het voordeel van den stedelyken koophandel.

(2) Het Latyn zegt armiger. Versta een gewapende man, in den dienst van dezen of genen heer.

(3) Wie het tweegevecht niet wilde aennemen, werd daerdoor zelf voor pligtig gehouden. Zie ons derde Deel, bl. 274 en 278, vlg.

(4) Versta zonder gewelddadigheid, want dan is 't geen diefstal, maer roof.

[p. 84]

en loochent hy 't feit, zoo zal zyn heer bewys doen van zyne onnoozelheid, of zelf de boet betalen.

Diefte by nachte gepleegd zal gestraft worden met de galg.

Een burgers kind uit de stad, op diefte betrapt, zal de schade vergoeden en twintig solidi zoengeld geven.

Een vreemdeling⁽¹⁾ eene diefte plegende van niet boven de vyf solidi in weerde, wordt hy overtuigd door twee burgers, zoo zal men hem eene oor afsnyden, of hem op zyne kaek brandmerken met een gloeijend yzer. Is de weerde grooter, hy zal opgehangen worden.

Koopers van gestolen of onregtveerdig goed, overtuigd door twee getuigen, of zich niet kunnende verschoonen door dry medezweerders⁽²⁾,

(1) Het Latyn zegt extraneus a pace. Versta iemand die buiten het regtsgebied van Valencyn woont, en derhalve onder den stedelyken Vrede niet staet.

(2) Dat waren nog altyd de dusgenaemde conjuratores der eerste eeuwen, welke in twyfelachtige gevallen kwamen zweren dat de verdachte persoon niet in staet was om het feit te bedryven. Zie ons derde Deel, bl. 273, en de aenteek. 2.

[p. 85]

zullen het goed en diens prys verliezen, en twintig solidi verbeuren.

Byaldien de graef zelf iets aen eenen burger ontneemt, zal hy van wege de gezworenen der gemeente aengemaend worden tot schadeloosstelling. Is het feit blykbaer, zoo zal hy aenstonds teruggaef doen; is het niet blykbaer, zoo zal de graef binnen de veertien dagen voor de gezworenen te verschynen hebben, om vonnis te hooren vellen. Blyft hy weg, alsdan zal de ingezeten vergoed worden uit de heerlyke boeten, en twintig solidi ontvangen, terwyl er zestig aen den kanselier zullen afgeteld worden⁽¹⁾.

Geen vonnis echter van schepenen of gezworenen⁽²⁾ zal inbreuk doen op de heerlyke regten des graven.

(1) Deze schikking is hoogst merkweerdig. De graef, uit zucht voor de geregtigheid, onderwerpt zich zelven aen de stedelyke wet, om aldus het goed voorbeeld te geven, en zyne onderhoorige leenmannen of ridders het stelen te ontleeren.

(2) Hieruit blykt dat er twee regtbanken te Valencyn waren: die der schepenen, inzonderheid bestemd om de krakeelen tusschen burgers by te leggen of te vonnissen, en die der gezworenen om de onregtveerdigheden te straffen. Zie hierna, bl. 89-90.

[p. 86]

Niemand mag een' schuldige aen vredebreuk in de stad brengen. Bewyst hy het onwetend gedaen te hebben, zoo zal hy den gast daegs daer na wegzenden, of voor hem boeten.

De graef ten oorlog trekkende tegen 's lands vyand, en in zynen dienst hebbende iemand die te Valencyn eene diefte begaen had, zal met den dief een enkelen keer in de stad mogen verschynen; maer de tweede mael zal hy gehouden wezen hem te dwingen tot voldoening.

Wie in den omtrek van Valencyn veldschade doet, zal, overtuigd zynde door twee getuigen, dry solidi betalen, éénen aen den kanselier, en twee aen den beschadigde. Heeft hy 't by nachte gedaen, zoo zal hy voor dief gehouden worden, en veertien solidi verbeuren, zes aen den graef, even zoo veel aen den beleedigde, en twee aen den kanselier.

Diefte van koren, hooi, voeder of andere dingen van dien aert, by heeter daed of door getuigen bewezen, wordt gestraft met teruggaef en boet.

[p. 87]

Loochent de beschuldigde, en zyn er geene getuigen, zoo moet hy zich voor het regt verschoonen met zynen eed en met den eed van dry medezweerders. Indien hy die niet vindt, zoo zal hy vergoeding doen binnen de veertien dagen, of, is hy vreemdeling, binnen veertig dagen. Blyft hy, na verloop van den gestelden tyd, in gebreke, zoo zal men hem in 't openbaer de hand afhouwen.

Op gelyke wyze zal men te werk gaen met die door eens anders muren, staketsels of hagen breekt om schade te doen.

Wie, in de stad, een' ander slaet met de hand of de vuist, zal, overtuigd zynde, tien solidi weergeld betalen, vier aen den verongelykte, en zes aen den graef en den kanselier. Doet hy 't met eenen kolfstok, hy zal er aen zyn voor zestig solidi, gelyk mede wanneer hy een' ander in de stad verraderlyk afwacht, het zy om hem te beschimpen of met wapens aen te randen.

Wie iemand by het hair of by den baerd grypt, of hem met den voet schupt, verbeurt tien solidi.

Wie een ander lid der gemeente verwytingen doet, zeggende: gy zyt een meineedige, of gy waert

[p. 88]

dat, of gy zult het zyn⁽¹⁾, verbeurt, overtuigd zynde of kunnende zich niet verschoonen door dry medezweerders, tien solidi aen den graef en vyf aen den kanselier, of wordt op het voorhoofd gebrandmerkt.

Een heer, hoe genaemd, mag in de stad zynen onderdaen of lyfeigene doen geeselen of slaen, zonder van vredebreuk te kunnen beschuldigd worden.

Wanneer twee of meer dienstbare lieden van denzelfden heer in zyn huis samen vechten, zoo zal de heer zelf hen vonnissen, en de gezworenen der gemeente zullen geen regt hebben om daer tusschen te komen, ten zy er een by dood gebleven is.

De lyfeigene die zyns heeren brood eet, kan met hem geene getuigenis afleggen tegen een' derde, wegens vredebreuk.

Een van buiten, wie het ook zy, die oogenblikkelyk, of voor zekeren tyd, binnen de palen van Valencyn wezende, eenen burger mishandelt,

(1) Van andere verwyten of beschimpingen is geen spraek in het Charter.

[p. 89]

kwetst of ombrengt, zal, overtuigd zynde door twee getuigen, gehangen worden onder het luiden der klokken.

Wie burger in eene andere stad verongelykt wordt, mag daer regt eischen. Weigert men hem zulks, zoo zal hy den eersten den besten ingezeten van die stad naer Valencyn komende, mogen doen vast zetten⁽¹⁾, tot dat er van wege diens eigen wethouders regt gedaen zy.

Alle vonnis, geveld door zestien gezworenen, zal goed en geldend wezen.

De ridders zullen geoordeeld worden door hunne heeren, en volgens de wetten van het hoog geregtshof. De burgers, door de schepenen der

(1) In de oudste tyden, alvorens er nog steden bestonden, maekten de vrye lieden eener buert of dusgenaemde mark een soort van genootschap uit, alle welks leden de een voor den ander moesten instaen. Zie Warnkoenig, Histoire du droit belgique, doch vooral Grimm in zyne Alterthümer. Hier ziet men dat princiep van verantwoordelykheid, onredelyk genoeg, toegepast op de burgers van eene en de zelfde stad; en door al de middeleeuwen heen werden zelfs de onderdanen van dezen of genen vorst in het buitenland aengehouden voor zyne schulden. Zie ons vyfde Deel, bl. 458.

[p. 90]

gemeente, maer de diefstallen door de gezworenen.

De uitspraken der stedelyke gezworenen, al geldt het lichamelyke straffen of afbraek van huizen⁽¹⁾, zullen niet mogen misduid worden, of gelegenheid geven tot haet, wraekoefeningen of hinderlagen. Die enkel bedreigingen deed, zou tien solidi boet betalen.

Wanneer het alarm is in de stad, dusdanig dat de vuer- en de bandklok geluid worden⁽²⁾, zoo

(1) Het afbreken van huizen, waerdoor men aenduidde dat de stad aen den misdadige geene schuilplaets meer geven wilde, was in de middeleeuwen eene alledaegsche straf. Zie ons vierde Deel, bl. 192, aenteek. 2; en ons vyfde, bl. 434, aenteek. 5.

(2) Het Latyn zegt ignitegium et campana banni. Het eerste is wat men in 't Fransch couvre-feu, in 't Nederduitsch avondklok of soms taptoe heet. Het tweede is de gemeente-klok, veelal belfort genoemd, eertyds dienende om de burgery op te roepen. Zie Du Cange, II, col. 79, en III, col. 1313. Zie mede ons vierde Deel, bl. 429-30, en de aenteek. aldaer. - Het ignitegium werd geluid om de ingezetenen te verwittigen dat zy binnen hunne huizen te blyven, of hun licht uit te dooven hadden. Hier heeft die klok eene andere bestemming, hetgeen waerschynlyk uit plaetselyke omstandigheden verklaerd moet worden.

[p. 91]

zal ieder zyne wapens nemen, en zich naer de plaets begeven waer het gerucht gehoord wordt⁽¹⁾, op straf van vyf solidi boet. - Zullen alleen uitgezonderd wezen de burgers, die juist op dat oogenblik hun brood uit den hoven halen of bier aen 't brouwen zyn, en de zieken, mits bewys door den eed van twee getuigen.

Wordt de burgery door het klokken-gelui naer buiten geroepen, zoo zal niemand, zonder verlof, mogen voorloopen, of achterblyven, of weêrkeeren, of eenen anderen standaert volgen dan welke hem aengewezen is, op verbeurte van vyf solidi.

Wanneer de overheid de beide klokken doet luiden, zullen de wykmeesters⁽²⁾ vergaderen voor Sint Pieters kapel⁽³⁾, en daer verdere bevelen afwachten.

(1) Wanneer in tegendeel de klokken niet geluid werden, mogt niemand derwaert gaen met wapens, op verbeurte van vyftien solidi.

(2) De latynsche tekst heeft connestabularii, juist in den zin als de Engelschen heden nog aen hunne constables geven. Zie Du Cange, II, col. 819.

(3) Die kapel stond op de markt van Valencyn, later naest het raedhuis. Zie D'Outreman, bl. 411.

[p. 92]

Ieder man uit de kasselry van Valencyn, die zich met der woonst in de stad komt vestigen, zal jaerlyks, op Sinte Remeeus dag, zes deniers aen zynen eigen heer⁽¹⁾ betalen; en iedere vrouw dry.

Zoo haest iemand den ouderdom van vyftien jaer bereikt heeft, zal hy vermaend worden om het onderhouden der stedelyke Vredewet te zweren, en dag en nacht hebben om zich te bedenken. Weigert hy, zoo zal men hem voor altyd uit de stad bannen, en zyn huis, indien hy er een heeft, zal aengeslagen en afgebroken worden. Komt hy in 't vervolg weêr, zoo zal men hem andermael hetzelfde voorstel doen, en, in geval van weigering, hem als vredebreker behandelen.

Het tegenwoordig Charter zal tot wet strekken voor al de gevallen hier te voren aengeduid. De feiten welke er niet in voorzien zyn, of er niet kunnen uit opgemaekt worden, zullen de gezworenen beoordeelen volgens God, hun geweten en de gezonde rede.’

Zie daer den zakelyken inhoud van het Charter

(1) Versta den byzonderen heer, op wiens grondgebied hy gewoond heeft.

[p. 93]

dat Boudewyn III in 1114 aen Valencyn schonk⁽¹⁾. Hoe gebrekkelyk dan ook in zich zelven, was het toch eene groote weldaed, en een klaer bewys van 's graven yvèr om ten minste eenige orde en tucht in die stad, misschien de meest bevolkte van geheel Henegau, te doen heerschen⁽²⁾.

Na de dood van Boudewyn Hapkin, die in 1119 te Rousselare overleed⁽³⁾, zou de graef van Henegau zyn' bloedverwant in Vlaenderen hebben willen opvolgen, dewyl deze geen kinderen naliet, en de laetste mannelyke oir was van Boudewyn den Yzeren, van wien de henegauwsche vorst insgelyks afstamde. Hy had dus meer regt dan iemand anders tot dat schoone erfdeel, maer deed niet te min vergeefsche moeite, en moest het opgeven aen Karel van Denemarken, die eerlang al zyne

(1) De latynsche tekst staet in zyn geheel, en nog al vry zuiver, by De Guyse, XI, bl. 264-302.

(2) Boudewyn mogt daer des te meer trouw in hebben, dewyl niet slechts al zyne barons, leenmannen en ridders, maer tevens de inwoonders der stad en der kasselry met hem plegtiglyk zwoeren de vredewet van punt tot punt te zullen onderhouden. Zie De Guyse, XI, bl. 302.

(3) Zie ons vierde Deel, bl. 181.

[p. 94]

mededingers tot stil zitten bragt, gelyk wy elders verhaeld hebben⁽¹⁾. Eilaes! graef Boudewyn, toen hy uit de dood zyns naemgenoots zocht voordeel te trekken, dacht zeker niet dat zyn eigen einde zoo naby was. In den vollen bloei der jeugd en der gezondheid, wat kon hy kwaeds voorzien of duchten? Intusschen zyn goed vertrouwen zelf kostte hem het leven; want hebbende, het jaer daerna, zich al te onbezonnen aen het jachtvermaek overgegeven, kwam hy met eene verhitheid naer huis, en stierf aen de gevolgen, in den zomer van 1120, latende vier onmondige kinderen achter, twee dochters en twee zonen. De oudste, Boudewyn IV, die iets meer dan elf jaren telde, volgde hem in het graefschap op onder de voogdy zyner moeder Yolendis⁽²⁾.

Deze vorstin was zelf nog jong toen zy weduw werd. Ook wachtte zy slechts tot haer zoon bekwaem ware de teugels van het bestier te houden,

(1) Zie ons vierde Deel, bl. 185.

(2) Boudewyns broeder Geeraert, en diens beide zusters nemen geene plaets in de geschiedenis van Henegau. Gislebertus geeft hare huwelyken op, in zyn Chronicon, bl. 42, vlgg.

[p. 95]

om van haren kant een nieuwen echt aen te gaen met een van 's lands groote leenmannen, Godevaert, erfkastelein van Valencyn. Het huwelyk werd gevierd in 1127⁽¹⁾. Dry jaer te voren had Yolendis haren oudsten zoon door den echt vereenigd aen Adelheid⁽²⁾, des graven dochter van Namen, welke voor haren bruidschat des vaders alloden ten erfdeel kreeg, om die later aen de bezittingen van Henegau toe te voegen, en aldus dit grafelyk huis merkelyk te verryken⁽³⁾.

In het eigen jaer van zyn huwelyk deed er zich voor den jongen Boudewyn eene andere gelegenheid op om nog hooger te klimmen. Karel de Goede van Vlaenderen was den 2 Meert verraderlyk omgebragt, en liet zyn graefschap zonder erfgenaem,

(1) Zie Delewarde, II, bl. 446.

(2) Andere heeten haer Ermengardis. By Vinchant, II, bl. 248, draegt zy den naem van Ermesindis, gelyk haer moeder. Wat van den naem zy, Boudewyns gemalin was dochter van Godevaert graef van Namen, en van Ermesindis van Luxemburg.

(3) Zie de getuigenis van Gislebertus, bl. 45, en vergelyk daermede het Chron. Balduini Avesnensis, uitgegeven door den baron Leroy, bl. 23, vlg. Zie ook Delewarde, II, bl. 454.

[p. 96]

want hy zelf had geene kinderen⁽¹⁾. De kans was derhalve dit mael voor den graef van Henegau veel grooter, dan zy in 1119 voor zyn' vader geweest was, daer graef Hapkin, eer hy uit de wereld scheidde, zynen opvolger zelf had aengewezen⁽²⁾, terwyl Karel, door eene onvoorziene dood weggerukt, geenen tyd had gehad om schikkingen van uitersten wil te maken. En wat het regt aenging, zeker is het dat de graef van Henegau, als mannelyke afstammeling van Boudewyn den Yzeren, wettige aenspraek had op het openstaende graefschap; want aen de verzaking, door zyn' grootvader⁽³⁾ in 1085 gedaen, was hy in het tegenwoordig geval niet verpligt zich te houden.

Ook beproefde hy aldra om zyn regt te doen gelden, vooral by Lodewyk den Dikke, koning van Frankryk, die, in hoedanigheid van Vlaenderens leenheer, de zaek der opvolging tot zich had getrokken, en te Atrecht met zyne baronnen aen 't raedslaen was⁽⁴⁾. Boudewyn betoogde zyn erfregt

(1) Zie ons vierde Deel, bl. 196, vlgg.

(2) Zie daer, bl. 182.

(3) De zoon van Richildis. Zie hiervoren, bl. 63.

(4) Zie ons vierde Deel, bl. 219.

[p. 97]

met veel welsprekendheid in het bywezen der fransche heeren; hy maekte zich sterk zelfs van, met de wapens in de hand, tegen alwie hem zou durven wederspreken in het strydperk te bewyzen⁽¹⁾ dat niemand meer regt had dan hy⁽²⁾, en vroeg derhalve het plegtig verlei van het graefschap⁽³⁾; maer kreeg niet dan hof-wywater, want de koning had in zyn hart reeds beslist dat Willem van Normandyë zou graef van Vlaenderen wezen⁽⁴⁾, en de Henegauwer niet.

Boudewyn IV van Atrecht weêrgekeerd, alwaer men hem bedrogen had, zocht met geweld in het bezit van zyn erfdeel te geraken, doch zulks gelukte hem even zoo min⁽⁵⁾. Hy zou misschien beter geslaegd hebben, toen Willem van Normandyë, na eenige maenden regeerens, dusdanig den

(1) Namelyk in een geregtelyk tweegevecht. Zie ons II^de Deel, bl. 136, en ons III^de, bl. 278.

(2) Zie de Narratio van Herimannus, in het Spicilegium van D'Achery, II, bl. 898. Zie mede dat kortelyk onderzocht in ons vierde Deel, bl. 221.

(3) Zie Delewarde, II, bl. 448.

(4) Zie de reden van dat geheim besluit in ons vierde Deel, bl. 221-22.

(5) Zie daer, bl. 229.

[p. 98]

haet van groot en klein verwekt had, dat de onderdanen hem afzwoeren, en hy, te midden zyner worsteling om weêr, boven te komen, het leven verloor⁽¹⁾: indien Boudewyn alsdan zyne aenspraek op nieuw had kunnen vooruit zetten, of dat Lodewyk de Dikke er andermael had moeten tusschen komen. Maer de Vlamingen, die sedert de tyden van Richildis op het huis van Henegau gebeten waren en met geene Walen wilden te doen hebben, hadden alreeds Diederik van Elsaten in hun land geroepen, om hem het graefschap op te dragen; dusdanig dat, by Willems dood, Dirk zoo goed als algemeen erkend was van het volk, en het weldra ook werd van den koninklyken leenheer⁽²⁾.

Graef Boudewyn was en bleef dan uitgesloten, namelyk van den kant der Vlamingen; maer van zynen kant gaf hy het niet op. In tegendeel, overtuigd dat Dirk van Elsaten een onregtmatige bezitter was, ging hy voort, by alle voorkomende gelegenheden, zyn' nabuer schade te doen door

(1) Zie ons vierde Deel, bl. 241.

(2) Zie daer, bl. 241.

[p. 99]

geloop op diens grondgebied, of door kleine gevechten aen de grenzen beider landen.

Deze herhaelde vyandlykheden tegen Vlaenderen beletten Boudewyn niet van zyn eigen graefschap met klem te bestieren, en vooral zynen adel de hand boven 't hoofd te houden, iets wat nog altyd zeer moeijelyk was. Volgens het regt, sedert de tiende eeuw door hertog Bruno in Lotharingen ingevoerd⁽¹⁾, moesten de barons van Henegau de sloten welke zy op allodialen of feudalen grond het zy gebouwd, het zy van andere heeren geërfd hadden, niet slechts te leen nemen van den graef en daer manschap voor doen, maer hem die zelfs inruimen zoo dikwerf hy noodig oordeelde daer krygsvolk in te stellen, of er anders gebruik van te maken: zoo nogtans dat de vorst, wanneer hy zyn doel bereikt had, verpligt was die sloten aen hunne eigenaers in goeden staet weêr te geven⁽²⁾.

Dat echter zulke verordening, hoe billyk dan ook in haer zelve, menigen trotschen baron tegen de borst stiet, kan men raden. Zoo wilde, om er

(1) Zie ons derde Deel, bl. 562.

(2) Zie het Chron. Gisleb. bl. 55.

[p. 100]

een' te noemen, Wouter van Avesnes⁽¹⁾ daer niet van weten, maer zou heer en meester wezen in de sloten welke hem toebehoorden, even als de graef in de zyne. Doch Boudewyn verstond het anders, en ziende dat de Avenner halsstarrig bleef, dagvaerdde hy hem voor het hoog geregtshof, alwaer Wouter ongelyk kreeg en tot onderwerping veroordeeld werd. Dit vonnis kon de wrevelige leenman niet verzwelgen: wanneer hy het hoorde uitspreken, klom hem de woede dusdanig naer het hoofd, dat hy door eene plotselyke beroerte getroffen werd, en ja op 's graven bed, waer de meêdoogende Adelheid hem had doen neêrleggen, weinige uren daerna den geest gaf⁽²⁾.

De lezer leide daeruit af wat het voor den graef van Henegau te zeggen was, met zulke leenmannen te moeten huis houden.

Wouters oudste zoon, Diederik genaemd, had den aert naer zyn' vader. Een ongetemd peerd

(1) Deze Wouter was, volgens Vinchant, II, bl. 251, de eigen zoon van Gozewyn, hiervoren vermeld, bl. 76.

(2) Zie de Narratio van Herimannus by d'Achery, II, bl. 905-906. - Zie mede het Chron. Gisleb. bl. 55, en Delewarde, II, bl. 469.

[p. 101]

gelyk⁽¹⁾, zag men hem gedurig de palen nu van Brabant, dan weêr van Luik afloopen, en met buit van zyne plondertogten wederkeeren; soms ook al met landzaten, welke hy gevankelyk meêsleepte om er rantsoenen van te trekken. Zulke roekeloosheid kwam hem echter in 't eind duer te staen; want zynde eens, met een honderdtal makkers, te ver op vreemden bodem doorgedrongen om tydig uit de voeten te raken, werd hy te kwader ure door sterker manschap verrast en omringd, en bezweek ja onder de overmagt der vyanden, tot groot spyt van den vader, die voortaen zyn erfdeel aen den tweeden zoon moest overlaten⁽²⁾.

Dit gebeurde in of omstreeks 1147. Het jaer daerna volgde Boudewyn zelf het kwaed voorbeeld zyner vasallen na. Graef Diederik van Vlaenderen was naer 't Oosten vertrokken, om deel te nemen aen de tweede algemeene kruisvaert⁽³⁾. Van die afwezigheid maekte de henegauwsche vorst dan

(1) Het is de gelyktydige Herimannus die er zoo van spreekt, by d'Achery, bl. 905.

(2) Zie de Narratio van Herimannus, loc. cit.

(3) Zie ons vierde Deel, bl. 251 en de aenteek. 4.

[p. 102]

gebruik, om met gewapende magt in het Atrechtsche te vallen, en daer zoo veel kwaed te doen als hy kon, zonder zich gelegen te laten aen den uitgeroepen Godsvrede, die alle vyandlykheden verbood zoo lang de kruistogt duerde. Dirks gemalin, welke juist te Brugge in de kraem lag, riep ja haestiglyk manschap ter hulp om den Henegauwer te keer te gaen; doch vreezende voor kwaden uitslag, verzocht zy tevens den aertsbisschop van Rheims⁽¹⁾ om tusschen beide te treden en Boudewyn naer zyn geweten te tasten.

Het gelukte dan ook den kerkvoogd een bestand van zes maenden te sluiten. Doch middelerwyl kwam graef Diederik naer huis, en was thans vuer en vlam tegen zyn' nabuer, die, wel wetende dat de vlaemsche vorst hem de handen meer dan vol konde geven, op zyne beurt hulp vroeg aen den bisschop van Luik, alsmede aen zyn' zwager graef Hendrik van Namen. Aldra⁽²⁾ zaten de Vlamingen in Oosterbant, terwyl Boudewyn met zyne bondgenooten derwaert ylde om Bouchain te

(1) Zie ons vierde Deel, bl. 253, aenteek. 1.

(2) Te weten na het afloopen des bestands.

[p. 103]

dekken⁽¹⁾, en van daer, indien er kans was, Douai te gaen overrompelen. Zoo ver echter raekten zy niet; want de graef van Vlaenderen trok hun te gemoet aen het hoofd van een talryk leger. Naby de pasgemelde stad kwam het dan tot een bloedig treffen, eerst aengevangen met pyl en boog, als de gewoonte meêbragt; doch weldra voortgezet met piek en lans, waerby de stryders noodwendig tot wederzydsch naderkomen aengezet werden, om eindelyk elkander met knods en strydbyl op 't lyf te vallen, en 't gevecht tot eene onderlinge moordery te maken. Daer bleef inderdaed ontelbaer veel volk van beide kanten op het slagveld; doch alles samengenomen leden de Henegauwers meest, zoodat hun graef ten laetste geraden vond den aftogt te doen blazen, en terug naer Bouchain te zakken, alwaer hy een vasten steun had⁽²⁾.

Boudewyn IV taelde naer vrede, waeruit men besluiten mag dat de krygskans hem geweldig

(1) Bouchain was de hoofdstad van Oosterbant.

(2) Zie Meyer, ad ann. 1150, en Delewarde, II, bl. 462. - Zie mede Le Glay, Hist. des Comtes de Flandre, I, bl. 354.

[p. 104]

had tegengeslagen. Maer ook Diederik zocht, in zyn eigen belang, rust en verzoening, weshalve hy het aenbod zyns mededingers niet verwierp. Hy deed meer. Om tot een duerzamen vrede met Henegau te geraken, en een eind te stellen aen eene vyandschap welke, sedert de tyden van vrouw Richildis, aen de beide landen zoo veel schade had veroorzaekt, sloeg hy een huwelyk voor tusschen zyne dochter Margareet van Elsaten en Boudewyns tweeden zoon, naer den vader genaemd⁽¹⁾, die dat aenbod gereedelyk toestemde. Zulks was inderdaed het beste, het eenigste middel om den erfwrok der henegauwsche vorsten tegen het grafelyk huis van Vlaenderen voor goed uit te dooven. Maer de verloofden waren beide nog zeer jong⁽²⁾, zoodat het besproken huwelyk

(1) Des graven oudste zoon hiet Godevaert, maer stierf in 1158, volgens Vinchant, II, bl. 255. Anderen stellen zyne dood in 1161, en de schryvers der Art de vérif. les dates verschuiven ze tot 1163. Allen zeggen dat hy den ouderdom van zestien jaren bereikt had.

(2) Boudewyns zoon en naemgenoot was in dat zelfde jaer 1150 geboren, volgens de schryvers der Art de vérif. les dates. En ook Margareet van Elsaten was nog minderjarig. Zie Vredius, Sigilla Com. Fl. bl. 16.

[p. 105]

niet dan na verloop van jaren kon worden tot stand gebragt. Intusschen verstonden zich by voorraed de twee vorsten op zulken voet, dat Boudewyn jaerlyks eene som van 200 pond zou ontvangen by wyze van vergoedenis voor de stad Douai, waer hy moest van afzien⁽¹⁾, zullende de overige voorwaerden bestemd en bepaeld worden by de voltrekking zelf van het huwelyk.

In zyn geworstel met het vermogend Vlaenderen, had de graef van Henegau immer zoo veel beleid en zoo veel dapperheid getoond, dat zyn aenzien of zyne eer er niet door verminderd waren⁽²⁾. Voortaen in vrede blyvende met dat naburig land, legde hy er zich inzonderheid op toe om zyne magt uit te breiden door den aenkoop

(1) Douai, op de Scarpe, behoorde van regtswege tot het grondgebied der graven van Henegau, als deel makende van Oosterbant; maer de vlaemsche vorsten hadden er zich weten meester van te maken en waren er in bezit van gebleven, tot dat de stad door het akkoord van 1150 eindelyk aen Vlaenderen voor goed werd afgestaen. Zie het Chron. Gisleb. bl. 28 en 73. Zie mede D'Outreman, bl. 267; Meyer, ad ann. 1103, en ons vierde Deel, bl. 171.

(2) Het is de getuigenis van Gislebertus, bl. 52.

[p. 106]

van nieuwe domeinen, en besteedde schatten van geld aen het versterken van steden, aen het herstellen van kerken⁽¹⁾, aen het stichten van sloten, met dusdanigen yver, dat de geschiedenis hem den bynaem heeft gegeven van Boudewyn den Bouwer.

Reeds had hy, in 1136, het land van Ath gekocht uit de handen van Gielis van Trazegnies⁽²⁾, en gaf sedert⁽³⁾ muren aen de stad, alsmede een kasteel tot meerder bescherming tegen alle verdere aenslagen van Vlaenderen. Met een maekte hy Ath tot

(1) Behalve onderscheidene bidplaetsen of kapellen, door Boudewyn IV en zyne gemalin gesticht of hersteld te Binche, te Quesnoy en elders, herbouwde de zelfde graef de kerk van Sinte Waldruit, reeds meermalen door het vuer verslonden. - De kerk van dien naem, welke heden te Bergen nog bestaet, werd gebouwd in den loop der vyftiende eeuw. Men kan er het verdienstelyk werk van den heer Schayes over nazien, Hist. de l'Architecture, II, bl. 212.

(2) Deze edelman verkocht zyn erfgoed om deel te kunnen nemen aen den kruistogt van dien tyd. Zie het Chron. Gisleb. bl. 53, en de Boussu, Hist. de la ville d'Ath, bl. 47.

(3) Namelyk in 1150, gedurende zyne twisten met graef Dirk van Elsaten.

[p. 107]

eene kasselry⁽¹⁾, daerin begrypende al het grondgebied van het voormalige graefschap van Burbant,

(1) Geheel het land dat onder het regtsgebied en het vorstelyk gezag der graven van Henegau stond, werd met der tyd gesplitst in veertien deelen, waervan sommige den naem hadden van Proostdyen, andere dien van Baljuwschap of van Kasselryen, en bestierd werden door erfelyke leenmannen, den titel voerende die daermeê overeenstemde.
1. De Proostdy van Bergen besloeg de hoofdstad, alsmede Soignies, St. Ghislain, Roeulx, en 91 dorpen.
2. De Proostdy van Valencyn telde 33 dorpen.
3. De Proostdy van Quesnoy strekte zich uit over 48 dorpen.
4. Die van Bavay, over 18.
5. Die van Maubeuge begreep de stad, alsmede Landrecies, en 71 dorpen.
6. De Proostdy van Binche begreep er 51.
7. De Kasselry van Bouchain, behalve die stad, en Pecquencourt, besloeg 63 dorpen.
8. De Kasselry van Ath begreep, buiten deze stad, Condé, en Leuze, met 122 dorpen.
9. De Kasselry van Braine-le-Comte had 11 dorpen.
10. Het Baljuwschap van Enghien strekte zich uit over 18 dorpen.
11. De Kasselry of het Pairschap van Avesnes begreep 33 dorpen.
12. De Kasselry, ook genaemd het graefschap van Beaumont, telde er slechts 11.
13. De heerlykheid, sedert het Prinsdom van Chimai, besloeg er 31.
14. Eindelyk het land van Lessines begreep die stad met 6 dorpen.
Zie Vinchant, eerste uitgave, bl. 18, 19.

[p. 108]

dat aldus met der tyd zynen ouden naem verloor. Zoo kocht hy, in of omtrent het jaer 1152, van Sinte Waldruits kapittel het stedeken Braine⁽¹⁾, en stichtte daer eenen toren, dienstig om de heirbaen te sluiten tegen de aenvallen van Brabant⁽²⁾. Zoo kocht hy almede het slot van Chimai, met de allodiale eigendommen daer toe behoorende, op voorwaerde dat de vroegere bezitter het alles te leen zou nemen van Henegau, en er manschap voor doen, even als voor zyne andere leenroerige goederen, die hem tot 's graven vasal maekten⁽³⁾.

(1) Tusschen Soignies en Halle. Het hiet tot dan toe Braine-la-Villotte, doch werd sedert genaemd Braine-le-Comte, om het te onderscheiden van twee andere gelykluidende plaetsen, Braine-le-Château en Braine l'Alleu, beide in Brabant gelegen, beoosten Tubize.

(2) Zie de voorwaerden van den koop in het Chron. Gisleb. bl. 55-54. - Zie mede Delewarde, II, bl. 465.

(3) Zie het Chron. Gisleb. bl. 54, en Delewarde, II, bl. 466.

[p. 109]

Hetzelfde deed de heer van Walaincourt⁽¹⁾, in het Kameryksche, dragende zyn onlangs gebouwd kasteel van Perreusmont aen Boudewyn op, om het van hem te verheffen⁽²⁾. Het stedeken Raismes, by Valencyn⁽³⁾, versterkte hy, en voorzag het van een kasteel, waer hy eene bezetting in plaetste, om de landstreek te beschermen tegen de dieven die zich daer ophielden in de bosschen, en tevens om den weg af te snyden voor de Vlamingen, welke langs daer meer dan eens Henegau ontrust hadden⁽⁴⁾. Met gelyke inzigten gaf hy muren aen Binche, dat, in oorlogstyden deerlyk verwoest, door zyne moeder Yolendis hersteld was geworden⁽⁵⁾. Zulks deed hy ook te Quesnoy en te Bouchain, die steden bemurende en er sloten stichtende⁽⁶⁾, gelyk hy al mede zyne burgt van Bergen

(1) Heden Walincourt.

(2) Zie het Chron. Gisleb. loc. cit. en Delewarde, II, bl. 467.

(3) Tusschen Valencyn en Condé.

(4) Zie het Chron. Gisleb. bl. 53, en Delewarde, bl. 466.

(5) Zie Delewarde, II, bl. 463.

(6) Zie Delewarde, II, bl. 465.

[p. 110]

vergrootte en versterkte, om beter bestand te wezen tegen vyandlyken aenval⁽¹⁾.

Men ziet dat Boudewyn IV krachtdadig doorwerkte om zyn land te hoeden tegen inwendige onlusten en geweldenary, zoo wel als tegen de gevaren waer het van buiten kon meê bedreigd worden; terwyl hy van den anderen kant zyne grafelyke magt uitbreidde, met de leenmannen nauwer aen hunnen heer te verbinden, en hen des te beter in de gehoorzaemheid te houden.

In 1160⁽²⁾ deed hy nog eene groote aenwinst. Namelyk hy kocht van zyn halven broeder Godevaert III⁽³⁾ de kasselry van Valencyn, waer door het oude Oosterbant ophield een leen van Henegau te wezen⁽⁴⁾, en voortaen onder 's graven eigen

(1) Zie Delewarde, loc. cit. Zie mede Vinchant, II, bl. 253-55, en de Boussu, Hist. de Mons, bl. 45.

(2) Vinchant, II, bl. 256, zegt 1164.

(3) Des graven moeder was hertrouwd met Godevaert II, erfkastelein van Valencyn, en had van dezen tweeden gemael eenen zoon, naer den vader genaemd, en eene dochter. Zie boven, bl. 95.

(4) Byzondere heerlykheden in Oosterbant gelegen, en tot dan toe achterleenen van Henegau, moesten voortaen van den graef zelven, niet meer van den kastelein van Valencyn, verheven worden.

[p. 111]

bezittingen gerekend werd⁽¹⁾. Boudewyn, of een zyner nazaten, verhief sedert dat land tot een byzonder graefschap, ten voordeele des oudsten zoons van Henegau, die het bezat als apanagie, en gedurende 's vaders leven, den titel voerde van graef van Oosterbant. In Valencyn zelf, waer Boudewyn IV voornemens was van tyd tot tyd zyn verblyf te houden, bouwde hy kort daerna een paleis⁽²⁾ op den grond der abtdy van Sint Salvius⁽³⁾, hem by ruiling tegen andere erven afgestaen⁽⁴⁾.

Maer de grootste aenwinst voor het grafelyk huis van Henegau was de gift, welke Boudewyn, in 1165, van zyn zwager Hendrik van Namen ontving. Deze geene kinderen hebbende, en willende zyns vaders inzigten vervullen⁽⁵⁾, stond aen den henegauwschen vorst en aen diens gemalin, ten voor-

(1) Zie Delewarde, II, bl. 465, vlg. Zie mede D'Outreman, bl. 122 en 318.

(2) Dat gebouw droeg te Valencyn den naem van Salle-le-Comte. Zie D'Outreman, bl. 124 en 299.

(3) Zie over die abtdy D'Outreman, bl. 413.

(4) De oorkonde staet by Miraeus, II, bl. 829.

(5) Zie boven, bl. 95.

[p. 112]

deele van hunnen oudsten zoon, zyne graefschappen van Namen en Luxemburg⁽¹⁾ met nog andere domeinen plegtiglyk af, doch met besprek dat hy er zyn leven gedurende in bezit zou van blyven⁽²⁾.

Zulk groote vorderingen had tot dus verre nog geen der vorsten van Neder-Lotharingen gemaekt, en het huis van Henegau moest eerlang nog hooger klimmen. In 1168 was de graef met een schitterenden hofstoet te Valencyn, en had daer het geluk van zynen oudsten zoon Boudewyn⁽³⁾ te kunnen ridder slaen⁽⁴⁾, wat tot dan toe aen niet

(1) Hendrik, sedert bygenaemd de Blinde, had, in 1136, het graefschap van Luxemburg geërfd, als wy later verhalen zullen.

(2) Hendrik de Blinde overleefde zyn' zwager Boudewyn IV, en nog diens zoon Boudewyn V. Toen de Blinde te sterven kwam, werd Namen en Luxemburg met Henegau niet vereenigd, maer beide gingen in andere handen over, gelyk wy in de geschiedenis van Namen breedvoeriger zullen verhalen.

(3) De graef had een tweeden zoon met name Hendrik, die later de heerlykheid van Sebourg, tusschen Valencyn en Bavay, ten erfdeel kreeg. Zie Vinchant, uitgave in-folio, bl. 244.

(4) Dit geschiedde altyd met groote plegtigheden. De nieuweling, na zich voorbereid te hebben door dagen vastens, en door het ontvangen der heilige Sacramenten, bragt, gansch gewapend, den laetsten nacht over in eene bidplaets. Daegs daerna, uit het bad gekomen zynde (zinnebeeld van de zuiverheid der ziel), begaf hy zich naer de kerk, dragende aen den hals het zweerd, hetwelk hy den priester of aelmoezenier aenbood om het te zegenen. Vervolgens ging hy, voor dengene die hem tot de ridderorde aenveerden moest, met gevouwen handen neêrknielen, en zwoer goed noch bloed te zullen ontzien tot verdediging van godsdienst, koning, vaderland, weduwen en weezen. Hy zwoer aen zyne oversten te zullen gehoorzamen, in vrede te leven met zyns gelyken, orde en tucht te houden onder zyne banier, nimmer zyn woord te schenden, nimmer leugentael of achterklap te spreken. Daerop deden zyne gevaders hem de gouden sporen aen, bekleedden hem met halsberg, kuras, dy en beenstukken, en omgordden hem het zweerd. Aldus toegerust ontving hy den ridderslag of accolade van den inwyder, die zegde: In den naem van God (of van Sint Michiel, of van Sint Joris) maek ik u ridder: wees dapper, stout en billyk. En meteen kreeg hy dry slagen van het platte zweerd op den schouder, of van de vlakke hand op de kaek. Alsdan zette de ingewyde zynen helm op 't hoofd, nam schild en speer, en te peerd gestegen zynde, reed hy eenige oogenblikken rond, onder het zwaeijen zyner wapens. De plegtigheid werd gesloten door een feestmael, en door een tornooi of andere openbare vrolykheden.

[p. 113]

een' zyner voorgangers had mogen te beurt vallen, zoo min als dat zy hunne dochters hadden zien in

[p. 114]

den echt treden⁽¹⁾. De jeugdige ridder trok eerlang naer Utrecht, alwaer hy een plegtig steekspel bywoonende, de eerste blyken gaf van zyne dapperheid en veel lof verwierf, tot groote vreugd des vaders, die zelf een voornaem liefhebber was van zulke ridderspelen, en thans roem mogt dragen op zyn moedigen erfgenaem. Jammer maer, die vreugd werd kort daerna verbitterd door een ongeluk dat te Valencyn voorviel, werwaerts de graef met gansch zyn huis- en hofgezin, van Utrecht wederkomende, zich begeven had. Hy was daer nog aen 't bouwen, en wilde de reeds voltooide deelen van het nieuw paleis aen zyn edel gezelschap toonen, hetgeen waerschynlyk al te groot in getal was; want zynde met hen op de stellaedje geklommen om de bovenkamers te be-

(1) Zie de getuigenis van Gislebertus, in zyn Chron. bl. 69. Boudewyns oudste dochter Yolendis was getrouwd met den graef van Soissons; Agnes, de tweede, was de echtgenoot des heeren van Coucy; de derde reeds weduwe van graef Diederik van Aelst.

[p. 115]

zigtigen, kraekte er onverhoeds een balk, en heel het gestel stortte in. De graef brak zyn been, zyn zoon Boudewyn verstuikte eenen arm, en vele edellieden kwamen naer beneden met gekneusde of verwonde leden, waer meer dan een weken lang aen te bed lag⁽¹⁾.

Gedurende 's vaders kreupelheid hield de jonge Boudewyn de teugels van het grafelyk bestier, ja en met zoo veel klem, dat hy van toen af den bynaem verdiende van Kloekmoedige, dien het nageslacht hem heeft gegeven. Hy zag dagelyks hoe zeer de arme landzaten te lyden hadden van de barons en hunne trawanten, die de reizigers en de pelgrims op de groote wegen uitschudden of rantsoeneerden; die de boeren hun geld, hun vee, hunne kleederen of huisraed, ja zelfs de eer hunner kinderen roofden, en, waer zy tegenstand vonden, niet gruwden van doodslag of verminking, altyd stout op de magt hunner meesters, van wien zy veelal het voorbeeld navolgden. Verontweerdigd van zulken overmoed, ontbood des graven zoon 's lands edellieden op een plegtigen hofdag, en spelde

(1) Zie het Chron. Gisleb. bl. 70.

[p. 116]

hun daer eene geduchte les voor, toonende hoe schandelyk het was voor mannen van hooge afkomst, zich te bezoedelen met moord en diefstal. Zy zouden voortaen de geregtigheid nakomen, en hunne wapenknechten in den toom houden, of hy zou laten zien wat zy van hem te wachten hadden.

Zoo sprak de ridderlyke jongeling⁽¹⁾; maer niet te vrede met zynen wil in woorden te hebben uitgedrukt, voegde hy er ook de daed by; want alwien hy sedert pligtig vond aen de berispte euveldaden, deed hy, zonder onderscheid van persoonen, van stand of van geboorte, onmeêdoogend opligten en verwyzen. Sommigen werden aen de galg gehangen, anderen ten vure gedoemd, of onder 't water versmoord, of levend in den grond gedolven⁽²⁾: barbaersche straffen voorwaer, doch welke de woestheid dier tyden meêbragt, en die, mag men zeggen, nog niet wreed genoeg waren om de boos-

(1) Boudewyns redevoering staet by De Guyse, XII, bl. 179, zoo nauwkeurig geboekt, alsof de schryver ze had afgeluisterd.

(2) Zie de getuigenis van Gislebertus, in zyn Chron. bl. 71. Zie mede Vinchant, II, bl. 257, en Delewarde, III, bl. 5.

[p. 117]

wichten van het kwaed af te schrikken. Zoo ellendig was het gesteld met de maetschappy der elfde en twaelfde eeuw; zoo zwaer eene taek is het geweest om in de Europesche staten, orde en veiligheid te stichten!

De graef herstelde van zynen val; maer diens gemalin, de deugdzame Adelheid, had, by 't vernemen van het onheil, een zoodanigen schrik gevat, dat zy er ziek van werd, en het jaer daerna stierf⁽¹⁾.

Dat zelfde jaer, 1169, trouwde de jonge Boudewyn met Margareet van Elsaten, wiens broeder Philip sedert eenige maenden beider vader in Vlaenderen was opgevolgd⁽²⁾. Ter gelegenheid van dit huwelyk⁽³⁾ sloten de twee graven een ver-

(1) De gravin werd begraven in de kerk van Sinte Waldruit, alwaer men onlangs, in 1836, hare grafstede hersteld heeft, met een nieuw opschrift.

(2) Dirk van Elsaten was gestorven den 17 January 1168.

(3) Haer bruidschat bestond uit 800 pond jaerwedde, welke met de 200, jaerlyks door Vlaenderen te betalen, voor den afstand van Douai (zie boven, bl. 104) eene som maekte van 1000 pond, gelyk staende met ongeveer 72,000 francs hedendaegsch geld, volgens de opgave van Reiffenberg, in zyne Histoire de Hainaut, II, bl. 28, waer hy nogtans niet zegt welken tarief hy er voor nagezien heeft.

[p. 118]

bond van vriendschap en van onderlingen bystand tegen alle hoe ook genaemde vyanden, met uitzondering alleen des konings van Frankryk en des bisschops van Luik, als zynde deze de leenheer van Henegau, gene de leenheer van Vlaenderen⁽¹⁾.

(1) Zie het Chron. Gisleb. bl. 73. - Dit verbond werd sedert nog vernieuwd, en waerschynlyk uitgebreid, blykens eene oorkonde van 1176, gedrukt by Reiffenberg, in zyne Monuments, enz. I, bl. 313.