Vaderlandsche historie. Deel 4

[p. 511]

Vyftiende hoofdstuk.

vervolg.
nieuwe wapening van frankryk. - krygstogt der vlamingen in zeeland en holland. - bestand met den koning. - graef wyts overkomst naer vlaenderen. - zyn terugkeer naer de gevangenis. - slag van zierikzee, gevolgd door dien van berg in pevele. - nieuw bestand met philip den schoone. - verdrag van athies-sur-orge. - dood van graef wyt.

1302-1305.

Welk eene schande voor Philip den Schoone! Hy had door onregtveerdige middelen Vlaenderen aen zyne kroon vereenigd, en daer ontsnapt het hem, eens in de straten van Brugge, en een tweede mael op het slagveld van Kortryk, waer hy, by het zoo gewenscht kleinood, nog de bloem zyns adels verspeelt! De fransche ridderschap, zoo hoog in haer wapens, zoo vol van minachting voor de vlaemsche ambachtslieden, bezwykt daer onder de goeden-

[p. 512]

dags dier strydbare burgerbenden, welke tot dan toe haest niet weerdig gevonden werden om op het veld van eer te verschynen! De heerschzuchtige plannen van den trotschen koning worden verstoord door den klauw des vlaemschen Leeuws, dien hy meende, ik zeg niet in slaep gesust, maer aen den band gelegd te hebben naest Vlaenderens vorsten en baronnen, nog altyd zyne gevangenen!

't Is waer, de koning gaf het niet op. De tyding zyner nederlaeg verhardde hem in de boosheid: hy zwoer dat hy zelf zich aen de spits van een nieuw leger zou stellen, magtiger nog dan het eerste, en dat zyne hoofdstad hem niet zou wederzien, voor aleer hy de vlek van Kortryk in het bloed der Vlamingen uitgewischt, ja en alle hunne steden leeg geplonderd zou hebben.

Ydel gezwets!

De koning riep alleman op, die bekwaem was de wapens te dragen⁽¹⁾; hy eischte de tienden van alle kerkelyke goederen, de helft van het goud en

(1) Namelyk den adel van geheel het ryk, en de strydbare mannen uit al de steden die binnen de honderd mylen afstands van Vlaenderen gelegen waren. Zie den Minoriet van Gent, hy De Smet, I, bl. 394.

[p. 513]

het zilver zyner onderdanen⁽¹⁾, twintig ten honderd van hunne vaste inkomsten, vyf van hunne roerende have: en door al deze middelen bragt hy werkelyk, in korten tyd, een heir op de been van 20,000 ruiters⁽²⁾ en 60,000 voetknechten, waermede hy den 20 Augusty naer Atrecht vertrok, om te gaen legeren naby Vitry op de Scarpe, een paer mylen in 't Zuidwesten van Douai⁽³⁾.

Daer wachtten hem de Vlamingen kloekmoedig af, al waren zy nauwelyks een tiende zoo sterk⁽⁴⁾; maer het vertrouwen in de geregtigheid hunner zaek en 't geheugen der onlangs behaelde zege

(1) Zy moesten dat naer de munt dragen tegen een bepaelden prys. De koning deed er geld van slaen, maer dusdanig vervalscht om er meer van te maken, dat de Franschen hem den bynaem gaven van valschen munter. Zie Le Glay, II, bl. 261.

(2) Onder deze telde men nog een aental edele graven en groote leenmannen, door Meyer opgenoemd; maer toch was dit mael Philips ruitery niet te vergelyken met die te Kortryk gevochten en daer de dood gevonden had. Zie Le Glay, II, bl. 262.

(3) Zie Meyer, ad ann. 1302, en Oudegh. II, bl. 318.

(4) Wi hadden wel x man iegen een, zeggen de Franschen zelf by Van Velthem, Spiegel Historiael, bl. 276.

[p. 514]

maekten hen onoverwinbaer. Hier echter, zoo min als te Kortryk, stelden zy zich tot den aenval: neen, zy wilden den koning geen kwaed; zy hadden geen ander inzigt dan hunnen vadergrond te beschutten tegen vreemde overmagt. Daerenboven vreesden zy dat, zoo de Franschen andermael geslagen wierden, gelyk het te voorzien was, Philips razerny nog heviger op den ouden graef zou uitbreken en op diens kinderen⁽¹⁾. Hunne houding was dus verdedigend.

Maer de fransche vorst was, van zynen kant, de ramp van 11 July mede indachtig, en wanneer hy zag hoe stout de Vlamingen op nieuw in 't strydperk traden, verging hem de lust tot vechten, of 't soms nog eens kwalyk uitvallen en hy er schaekmat van afkomen mogt. Hy zou dan liefst de zaek slepen en het de Vlamingen zien moede te maken; want, dacht hy, de ambachtslieden die hy voor had, konden toch geen weken in 't veld blyven en vrouw en kinderen laten honger lyden. Daer werd getaeld van wederzydsche toenadering, van wapenstilstand, van verzoening zelfs; de koning deed onder-

(1) Zie den Minoriet van Gent, by De Smet, I, bl. 394.

[p. 515]

handelingen aenknoopen, enkel om tyd te winnen. Daermede verliep byna gansch de maend van September; doch in 't eind verloren de Vlamingen waerlyk geduld, niet om de vlag te stryken, maer om den vyand te dwingen tot een treffen: zy hadden, ja, reeds eene schipbrug op de Scarpe gelegd, om eerstdaegs de Franschen te gaen aenranden, toen zy den 29 September vernamen dat Philip met heel zyn leger opgekraemd was, latende zyn kamp vol van allerlei proviand, vooral van vaten wyns in menigte, als wilde hy onze ambachtslieden eens goed vergasten⁽¹⁾.

Het was zoo. De koning had zyne krygsmagt naer Atrecht geleid, zonder iets te hebben verrigt van hetgeen hy anders zoo ligtveerdig gezworen had. Daer bleven nogtans bezettingen in de grenssteden, te Lens, te Calais, te Sint-Omer, vooral in het altyd franschgezind Doornik, waer onze volksbenden, by hare terugkomst, een aental lonten gingen in werpen en rondom de akkers verwoesten, maer binnen geraekten zy niet, omdat de stad te

(1) Zie Meyer, ad ann. 1302. Oudegh. II, bl. 318, en den Minoriet by De Smet, I, bl. 394.

[p. 516]

sterk was. Men moest dus voorzien dat de vyandlykheden zouden voortduren. Inderdaed, geheel de winter, ja en de zomer van het volgend jaer verstreken in wederzydsch stroopen en brandstichten, afgewisseld door schermutselingen en kleine gevechten, waer nu eens de eene, dan weêr de andere party voor- of nadeel by haelde, doch welke tot geene beslissende uitkomsten leiden konden.

Zoo groot echter was de krygsdrift en de moed der Vlamingen, dat zy, niet voldaen met het hoofd te bieden aen de fransche magt, reeds van in de maend April 1303 het kasteel van Lessines op den graef van Henegau gingen veroveren⁽¹⁾, en kort daerna in Zeeland vielen om den jongen Guido daer in bezit van te stellen⁽²⁾. Dewyl zy de inwoonders

(1) Graef Jan van Avennes had Lessines verrast, en deed van daer veel kwaed aen die van Audenaerde. Zie Meyer, ad ann. 1302, en Oudegh. II, bl. 321, 22.

(2) De graef van Henegau was, van zyn moeders zyde, verwant aen Jan I graef van Holland en Zeeland (zie boven, bl. 407, aent. 1), na wiens kinderloos overlyden in 1299 hy zyne graefschappen tot zich wist te trekken. Maer de graef van Vlaenderen beweerde, niet zonder reden, dat Zeeland, by gebreke van wettigen erfgenaem, tot zynen leenheer was teruggekeerd, en beleende er zynen eigen zoon Guido meê (zie boven, bl. 453, aent. 5). Dit verlei beproefden de Vlamingen, in 1303, ten uitvoer te brengen. Zie Kervyn, II, bl. 493; Oudegh. II, bl. 322, aenteek. 2, en Meyer, ad ann. 1303.

[p. 517]

grootendeels meê hadden, ging alles zoo goed als van zelf: het eiland Walcheren was op een omzien onderworpen; dat van Schouwen insgelyks, uitgezonderd alleen de stad van Zierikzee, welke men belegeren moest; maer Jan van Avennes, vreezende nog meer te verliezen, stelde haestig een bestand voor dat toegestemd werd om aenvang te nemen den 1 Juny, en duren zou tot in April 1304⁽¹⁾.

Middelerwyl was Philip, graef van Thiette⁽²⁾, die den roem zyner broeders tot over de Alpen en de Apennynen had hooren weêrgalmen, met gehuerd krygsvolk naer Vlaenderen gekomen, om ook eene hand uit te steken voor de heilige zaek des vaderlands. Die van Brugge haelden hem in met klokkenspel en feestgejuich, en daer hy een voorkind was van graef Wyt, ouder derhalve dan

(1) Zie Meyer, ad ann. 1303, en den Minoriet van Gent, by De Smet, I, bl. 398, vlgg.

(2) Zie boven, bl. 452, aenteek. 6.

[p. 518]

Jan en Guido⁽¹⁾, werd hem aldra het hoogbewind plegtiglyk opgedragen.

Philip had in Italië bewyzen gegeven van zyne dapperheid; hy toonde die ook in Vlaenderen, toen hy, op 't einde van Juny, met zyne broeders en met ontelbare scharen van steden- en dorpelingen⁽²⁾ naer de grenzen trok om het fransche leger te gaen bevechten. De kryg werd gevoerd aen de kanten van Sint-Omer, doch bepaelde zich, als gezegd is, by een wederzydsch tergen, zonder dat de Franschen, ondanks de uitdagingen hunner tegenstanders, het hart hadden van in het vlakke veld post te nemen en een ernstigen slag te wagen⁽³⁾. Verre van daer, zy weken andermael naer Atrecht, latende achter hen het land zoo goed als open voor de Vlamingen, die er dan ook gedurende eenigen tyd afgrysselyk huis hielden. Zy legden Teruanen in kolen, plunderden en blaekten Lillers, La Bassée⁽⁴⁾ en Lens; vervolgens vooruit dringende in

(1) Philips broeders, Robrecht en Willem, waren in Frankryk.

(2) Vyftig duizend, zegt Meyer, ad ann. 1303.

(3) Zy waren nogtans 8,000 ruiters en 30,000 voetknechten sterk. Zie Meyer, loc. cit.

(4) Zie boven, bl. 85, aenteek. 5.

[p. 519]

het Atrechtsche, verwoestten zy eene menigte van sloten en landhuizen en ongeveer tachtig dorpen, met alles wat er omtrent was, oogsten noch vruchten sparende, ja zelfs de boomen neêrhakkende of ontwortelende, gelyk, van hunnen kant, de Franschen gedaen hadden in sommige streken van Vlaenderen⁽¹⁾.

Hiermede was hun moed nog niet gekoeld. Zy gingen nu Doornik aenranden⁽²⁾ met volle geweld, en omringden het sedert zeven weken, toen koning Philip de stad ter hulp kwam met groote krygsmagt; maer 't was alweêr fransche windbrekery, want verder dan Peronne dorst hy zich niet vertoonen, en in stede van zyne krachten tegen die der Vlamingen eens ernstig te beproeven, zond hy hun den graef van Savoye om van vrede te spreken. Vrede! wie zou dat woord verwacht hebben uit den mond van eenen vorst die gezworen had Vlaenderen te zullen verpletteren, eer hy naer zyne hoofdstad wederkeerde? Begreep hy nu de schan-

(1) Namelyk te Cassel en daeromtrent. Zie Meyer, ad ann. 1303, en den Minoriet, by De Smet, I, bl. 403.

(2) Namelyk op verzoek van Ryssel, hetwelk van Doornik grooten overlast leed.

[p. 520]

delykheid van zulken eed, en erkende hy dat een volk hetwelk voor regt en vryheid vecht onoverwinbaer is? Hoe 't zy, de Vlamingen sloegen den vrede niet af, mits hy hun geschonken wierde op billyke voorwaerden; doch daer deze niet oogenblikkelyk te regelen waren, stemden zy toe in een bestand van acht maenden⁽¹⁾, gedurende welk, volgens des konings eigen aenbod, graef Wyt op zyn eerlyk woord in vryheid zou gesteld worden en naer Vlaenderen mogen komen, om met zyne onderdanen de zaek te beramen: zoo nogtans dat, byaldien hy in den tusschentyd den vrede niet kon tot stand brengen, hy van zelf naer de gevangenis zou terug keeren⁽²⁾.

Dit ging door, en 't beleg van Doornik werd opgebroken.

Zoo mogt dan de oude gryze man nog eens het lieve vaderland zien, en zyn hart ontlasten aen den boezem zyner brave kinderen en van zyn edelmoedig volk. 't Is waer, alle oogen liepen over als

(1) Van 9 Sept. 1303, tot 1 Mei 1304. Zie Kervyn, II, bl. 505, aent. 5.

(2) Zie Meyer, loc. cit.

[p. 521]

men hem ging afhalen, maer deze tranen zelf verkwikten den vorst, omdat er de liefde in sprak. Hy koos zyn verblyf in 't slot van Winendale, waer hy den winter doorbragt eerder met goede werken te doen en schikkingen van uitersten wil te maken⁽¹⁾, dan met onderhandelingen van vrede; want de voorwaerden welke hy in 's konings naem toe mogt stemmen waren strydig met de eer des lands, en liever dan ze de zynen op te dringen, ging hy sterven in de gevangenis van Compiègne, werwaerts hy met der daed, voor het einde van April 1304, vrywillig wederkeerde.

Daer was middelerwyl wat anders verrigt dan vrede gesloten. Wyts zoon Guido had van in February aen Jan van Avennes den wapenstilstand opgezeid, en was, tegen half Maert, met een leger naer Zeeland overgestoken, alwaer hy den 20^sten eene groote overwinning behaeld had. Ongeveer dry duizend Henegauwers, Hollanders en Friezen waren er gesneuveld of in 't water versmoord;

(1) Geene kerk, geen klooster, geen sticht van weldadigheid werd vergeten. Zelfs al zyne dienaers, tot de minsten toe, was hy indachtig. Zie Le Glay, II, bl. 288, 89.

[p. 522]

zelfs de bisschop van Utrecht, Jan van Avennes broeder, was in de handen der Vlamingen gebleven en gevankelyk weggevoerd. Doch nu rees de moed van Guido zoo hoog, dat hy aenstonds zyne schepen naer Holland wendde om dit geheel te vermeesteren: en werkelyk, op korte dagen onderwierp hy zonder slag of stoot al de steden van het graefschap, Dordrecht en Haarlem alleen uitgezonderd, die weêrstand boden. Utrecht zelf opende zyne poorten voor Guido. Ja, maer gelyk Brugge Pieter de Koning, zoo had Holland zyn' Witte van Haamstede, een man van grafelyke afkomst, die zich aen 't hoofd der Haarlemmers stelde en vervolgens met andere burgeryen een zoo magtige tegenparty wist te verwekken, dat de Vlamingen genoodzaekt werden de hollandsche steden te ruimen met denzelfden spoed als zy die ingenomen hadden⁽¹⁾.

Guido bragt zyn volk naer huis; maer keerde onverwyld weder naer Zeeland met nieuwe krygsmagt en eene vloot, van 80 schepen⁽²⁾, om het be-

(1) Zie Meyer, ad ann. 1304, en Wagenaar, III, bl. 161, vlgg.

(2) Zie Oudegh. II, bl. 323, aent. 3.

[p. 523]

leg van Zierikzee, waer hy al tweemael aen begonnen had, thans voor goed te hernemen en kost dat kost door te zetten, tot hy de stad meester wierd⁽¹⁾. Ongelukkiglyk moest dit veel moeite kosten; wrant de vesting was wel versterkt en had talryke manschap in, zoodat Witte van Haamstede den tyd vond om hulp van koning Philip te vragen. Deze, de Vlamingen niet kunnende bevechten gedurende het bestand, dat hy zelf verzocht had te verlengen tot Sint-Jan, was blyde eene gelegenheid te vinden om hen onder duims te benadeelen, en zond 36 galeijen naer de zeeuwsche stroomen, terwyl hy op de grenzen van zyn ryk ontzaggelyke toebereidselen maekte, met het inzigt van te wachten naer den uitslag in Zeeland, en byaldien die gunstig was, alsdan met al zyn vermogen Vlaenderen nog eens te overvallen.

Ontbrak het hier den koning aen goede trouw, hy verving die ten minste door sluwheid; maer in Vlaenderen raedde men zyne voornemens, en ofschoon de onzen een groot deel hunner magt aen

(1) Te Zierikzee hadden de vyanden van Guido altyd hunnen voornaemsten opstal gehad.

[p. 524]

't beleg van Zierikzee besteedden, bleef er hun toch moed genoeg over om tevens in een ander strydperk te treden. Den 19 July trok Philip van Thiette met de vrywilligers van Kortryk, Gent, Ieperen en Brugge naer Pont-à-Wendin⁽¹⁾, waer hy vernam dat de koning Atrecht verlaten had met een leger van 200,000 man⁽²⁾. De graef kwam zelfs te laet; want reeds was de fransche voorhoede in het pas gemelde dorp gevallen en had het uitgemoord. Maer de Vlamingen, razend van spyt dat men hen bykans verrast had, stortten eensklaps op de Franschen, zoo onversaegd, dat zy hen dwongen het hazenpad te kiezen en terug naer Atrecht te vlieden⁽³⁾.

(1) Dit dorp lag op de uiterste grenzen van Fransch-Vlaenderen, met eene brug over de Deule, waer het zynen naem van had. Zie hiervoren, bl. 351, aenteekening 1.

(2) Volgens de berekening van den heer Kervyn, II, bl. 512. Meyer zegt dat koning Philip nog nimmer zoo groote magt had vergaderd, en de Minoriet van Gent getuigt dat het peerdevolk zoo min als 't voetvolk kon geteld worden. Zie by De Smet, I, bl. 406.

(3) Zie Meyer, ad ann. cit. en den Minoriet van Gent, by De Smet, loc. cit.

[p. 525]

Dit wapenfeit was veel weerd voor Vlaenderen; want het gaf aen den graef van Thiette den tyd om meer manschap op te roepen, terwyl het den koning noodzaekte een anderen weg te nemen dan dien hy eerst verkozen had. Hy kwam nu afgezakt tusschen de Scarpe en de Schelde, naer Doornik, alwaer hy den 9 Augusty doortrok om des anderdags te gaen legeren voorby Orchies te Berg-in-Pevele⁽¹⁾. De Vlamingen, van hunnen kant, hadden zich ook derwaerts begeven, volgende den linken boord der Marke⁽²⁾ tot by de brug van Bouvines⁽³⁾, alwaer zy post namen en vroegen om slag te leveren⁽⁴⁾. De beide legers raekten byna elkander⁽⁵⁾, zoodanig dat de wederzydsche kruisboogschutters van tyd tot tyd pylen wisselden;

(1) In 't Fransch Mons-en-Puelle. Het dorp ligt op eene aenzienlyke hoogte in het land van Pevele, of den pagus Pabulensis. Zie boven, bl. 157, aent. 3.

(2) Zie boven, bl. 364, en de aenteek. 2.

(3) Zie daer, de aenteek. 3.

(4) Zie den Minoriet van Gent, by De Smet, I, bl. 407, vlg. en Kervyn, II,. bl. 514.

(5) De Vlamingen waren eindelyk vooruit gekomen tot aen Pont-à-Marque, bezuiden Bouvines, zoo goed als tegen den berg van Pevele. Zie Kervyn, bl. 515.

[p. 526]

maer de koning wou er nog niet aen: hy talmde, talmde, en hield zynen vyand in den draei door geveinsde voorstellen van overeenkomst, waer dry, vier dagen meê doorgebragt werden, tot dat hy eindelyk den 16^den Oogst tyding kreeg van Zeeland en vernam dat de Vlamingen geslagen waren. Inderdaed, Guido was er, den 10^den, bezweken voor de overmagt der fransche en hollandsche vloten, en had, behalve veel volk⁽¹⁾, een groot getal schepen verloren: by zelf was in 's vyands handen gevallen⁽²⁾. Nu, dacht de koning, had hy al de kansen voor hem, en zouden de Vlamingen den moed verliezen. Wat deed hy dan? bevel geven voor den aenval? Neen, zyn eigen hart ontzonk hem, wanneer het daer op aenkwam: verre van slag te leveren, gebood hy zuidwaert te wyken, verlatende aldus de hoogte waer zyn leger byna ongenaekbaer

(1) Meyer spreekt van 10,000 man en elf honderd vaertuigen, maer voegt er by dat de Minoriet van Gent, die den slag zeer omstandig verhaelt, slechts duizend dooden opgeeft. Zie den laetste by De Smet, bl. 411.

(2) Zie Wagenaar, III, bl. 177. Guido werd naer Frankryk gevoerd, en daer opgesloten. Zie Kervyn, II, bl. 519.

[p. 527]

was. Maer ziet, de onzen namen oogenblikkelyk den geruimden post in, met besluit van des anderdags de Franschen te dwingen tot het gevecht; want, in stede van zich te laten ontstellen door de ramp die hunne landgenooten elders geleden hadden, toonden zy zich zoo vurig als weleer te Kortryk: ja, hadden zy minder drift en vooral betere opleiders gehad, de uitval ware hier zonder eenigen twyfel dezelfde geweest als in den sporenslag.

Den 18^den Augusty 1304 kwam het dan tot een treffen, wat of er de koning tegen mogt hebben. Jan van Namen stond met zyn' broeder Hendrik⁽¹⁾ aen 't hoofd van den linker vleugel, maer liet er zich verschalken door 's vyands krygslist, en deinsde zonder noodzakelykheid uit vrees van omringd te worden. Aen den anderen kant voerde Philip van Thiette het bevel met Willem van Gulik en Robrecht van Cassel⁽²⁾. Deze hielden 't daer den ganschen dag goed vol, zelfs met veel voordeel. Tegen den avond, ziende dat een groot deel der

(1) Zie boven, bl. 453, en de aenteek. 6.

(2) Tweede zoon van Robrecht van Bethune. Zie de Geslachtlyst.

[p. 528]

Franschen onze wykelingen achtervolgen, dringen zy eensklaps vooruit, storten op de fransche ridderschap, hakken ze neêr of doen ze verdrinken in eenen waterloop, en vallen woedend op de vyandlyke achterhoede, waer de koning zelf zich bevindt. Vyftien honderd edele ruiters kunnen niet beletten dat hun vorst zoo goed als ingesloten wordt: gelukkiglyk rukt een schildknaep hem zynen wapenkolder van de schouders, opdat hy onbekend bleve⁽¹⁾; maer ziet, Philips klepper valt, doorstoken, en werpt den koning in 't zand tusschen de lyken. Hy was er aen! hadden twee Paryzenaers hem niet schielyk weggeraept en op een ander peerd geholpen, dat juist, door een goedendag getroffen, met zyn' bestyger den hol nam naer den kant waer zoo veel anderen vloden.

Het gerucht van 's konings rampzaligen val deed de verwyderde ruiterbenden in aller yl terug keeren naer het kamp, waer reeds de vermetele Willem van Gulik met een handvol krygsgezellen aen 't plonderen, ja in de koninklyke tent bezig was

(1) De Vlamingen zouden anders den koning erkend hebben aen de leliën die zynen wapenkolder versierden.

[p. 529]

met zynen dorst te laven aen Philips gouden drinkschael; maer die stoutmoedigheid kostte hem het leven: hy werd neêrgeveld door een fransch edelman. De graef van Thiette was wyzer: hy deed op de hoogte de trompetten blazen om zyn volk in 't legerveld te hereenigen, en rust te laten nemen, die 't zeker noodig had na een geheelen dag vechtens in de brandende zon. Jammer maer, de troswagens en de voorraed waren niet goed bewaerd gebleven, weshalve er veel ontbrak, inzonderheid aen 't proviand. Dit gemis, gevoegd by het spyt dat de veldslag niet gunstiger uitgevallen was, maekte onze krygsknechten dwars, en ontnam hun den lust om den volgenden dag het pleit te hernemen. Zy hadden zeker groot ongelyk; want, by slot van rekening, waren zy van den stryd veel beter afgekomen dan de Franschen⁽¹⁾; maer een leger, grootendeels samengesteld, als dat der Vlamingen, uit burgerlieden en vrywilligers, zulk een leger moet de volle victorie naer huis brengen, of het is ontevreden en meesmuilt tegen zyne bevelvoerders⁽²⁾.

(1) Zie de Nouvelles Archives, II, bl. 129.

(2) Zie den Minoriet van Gent, by De Smet, I, bl. 414-20.

[p. 530]

Dit ondervond Philippe van Thiette: weshalve hy, liever dan met wrevelige benden de worsteling in het open veld voort te zetten, zyn volk naer Ryssel leidde, waer eten in overvloed was en de middelen van verwering niet ontbraken.

Daer moest men zich verwachten aen een beleg. Inderdaed, wanneer de koning te Atrecht eenigen tyd uitgerust en zyn blutsen en builen laten genezen had, kwam hy weêr naer 't leger, dat reeds de stad van Ryssel omringde. Maer Jan van Namen was in den tusschentyd naer het binnenland vertrokken, om een nieuwen oproep te doen. Zyn stem klonk in de woestyn niet. Al wat beenen had kwam toegesneld: geen ambachtsman wilde t'huis blyven; de boeren zelf lieten hun kouter in de aerde steken⁽¹⁾, en trokken met honderdduizenden⁽²⁾, onder 't bestier van heer Jan, Ryssel ter hulp. De koning, als door een voorgevoel getroffen, had zyne troepen verplaetst, naer Doornik op, om daer in alle geval eene wyk te vinden; maer als hy des an-

(1) Gelukkiglyk was de oogst binnen, in de eerste helft van September, toen dit gebeurde.

(2) Van Velthem, bl. 279, spreekt van meer dan een miljoen; maer daer zal wel wat af te doen zyn.

[p. 531]

derdags de onzen vuriger en talryker dan ooit naderen zag, stond hy paf van hunne menigte. ‘Wat is dat! riep hy uit: zullen wy er dan nooit het einde van zien? Ik geloof waerlyk dat het Vlamingen regent⁽¹⁾!’

Nu eindelyk erkende de trotsche vorst dat er met krygsgeweld geen doorkomen aen was. Hy zag dit nog klaerder toen, den volgenden dag, de onzen gereedschap maekten om hem aen te randen, en liet daerom maer haestig van vrede spreken, vooraf belovende dat de herstelling van Vlaenderen onder zynen eigen graef, en in al zyne vorige regten, tot grondslag zou dienen van het te maken akkoord. Op dien voet waren de Vlamingen altyd bereid te verdragen; wrant daer juist hadden zy voor gevochten. Zy stemden dan, den 24^sten September, eene korte wapenschorsing toe, gedurende welke er van wederzyde onderhandelingen aengeknoopt werden, die tot den volgenden uitslag leidden: Graef Wyt en zyne medegevangenen zouden hunne vryheid weêrkrygen en hersteld worden in het bezit

(1) Zie Meyer, ad ann. 1304, circa fin. Zie mede Oudegh. II, bl. 326, aent. 4.

[p. 532]

hunner leenen en eigendommen; al het voorledene zou vergeven en vergeten blyven; het land zou zyne vorige onafhankelykheid verwerven, mits betaling eener boet die niet hooger mogt zyn dan 800,000 pond; voorts zouden er van 's konings wege vier afgeveerdigden genoemd worden en even zoo veel van den kant der Vlamingen, om de hier hoofdzakelyk aengeduide punten tot een volslagen vredeverdrag te ontwikkelen en overeen te brengen, ten welken einde het bestand duren zou tot op Paeschdag van het volgend jaer 1305⁽¹⁾.

Deze voorwaerden, over en weêr goedgekeurd, werden in de beide kampen afgekondigd, de vyandlykheden namen een eind, en onze dappere volksbenden keerden bly te moede naer huis,om aen hunne vrouwen en kinderen den heugelyken vrede te gaen boodschappen.

Zy meenden het zoo, ja; want wat zy toegestemd hadden, wilden zy houden. Het volk kent geen veinzery: het is opregt in zynen handel, het vlaemsche volk vooral, dat zyn hart op zyn tong heeft, en op welks woord men gerust mag afgaen.

(1) Zie Meyer, ad ann. 1304.

[p. 533]

Jammer maer dat het hier te doen had met iemand die 't wilde bedriegen. Philip, geen kans meer ziende om met de wapens zyn doel te bereiken, zocht het thans te treffen door de arglistigheden der staetkunde. De vier zaekgelastigden van Vlaenderens wege⁽¹⁾ waren naer Parys gegaen, maer werden daer, het zy door bedreiging, het zy door geld, of door beide middelen te samen, zoodanig omgehaeld, dat zy reeds den 16 January 1305 den koning geheel wat anders toestonden dan hetgeen in 't bywezen van het vlaemsche leger besloten was. Volgens de nieuwe overeenkomst mogt Philip eene veel zwaardere boet vereischen; hy mogt 3000 Bruggelingen straffen met uitlandsche bedevaerten⁽²⁾; hy mogt 600 mannen van wape-

(1) Het waren Geeraert, van Sotteghem; Jan van Gavere, heer van Schorisse; Geeraert de Moor, kastelein van Gent, en Jan van Cuick, uit Noord-Brabant. Zie Meyer op 't einde van het tiende boek zyner Annales, en den Minoriet, by De Smet, bl. 427.

(2) Namelyk duizend, door hem uitgekozen, mogt hy in bedevaert zenden naer de landenvan Over-Zee, en twee duizend naer andere streken van het vaste land. Dat soort van straffen was gemeen in de middeleeuwen. De groote bedevaerten waren naer Sint Jacob van Compostelle, naer Roomen of naer Jerusalem; de mindere naer Aken of Trier, naer O.L.V. van Boulogne of elders. Van de bestemde plaets moesten de pelgrims een getuigschrift meêbrengen dat zy er geweest waren. Zie er Du Cange over, op het woord Peregrinatio, alsook het Supplement van Carpentier.

[p. 534]

nen⁽¹⁾ uit Vlaenderen oproepen, om hem gedurende een jaer te dienen waer hy het goed vond, op hun eigen kosten⁽²⁾. Zulks was maer een begin: daer moest nog veel bykomen; doch alles diende geheim te blyven tot dat het ding zyn volle beslag hadde. Een enkel nieuws werd aenstonds verspreid⁽³⁾, namelyk dat de werkzaemheden voor den vrede goeden voortgang deden, en dat, zoo haest hy zou getrof-

(1) In 't Fransch heet het hommes d'armes. Versta zes honderd edele ruiters in volle wapenrusting, zynde ieder vergezeld van dry of vier Archiers (boogschutters) en van eenen Costelier (gewapend met eene dagge of strydmes), zoo dat de zes honderd eene bende uitmaekten van ruim een paer duizend man te peerd. Zie daer veel van in de Aanmerkingen van Frans Burman, II, bl. 276, vlgg.

(2) Zie Meyer, ad ann. 1305, den Minoriet van Gent, by De Smet, bl. 427, Le Glay, II, bl. 315, en de Nouvelles Archives, II, bl. 139.

(3) Den 16 January. Zie Kervyn, II, bl. 532.

[p. 535]

fen zyn, al de vorige handelsbetrekkingen tusschen Frankryk en Vlaenderen zouden hersteld worden. Middelerwyl kwamen er fransche afgeveerdigden naer hier om van de steden de plegtige belofte af te vragen dat zy, naer het voorbeeld des konings⁽¹⁾, al de punten, door de acht gevolmagtigden beslist, zouden aennemen en ten uitvoer brengen, ja de weêrbarstigen dwingen om er zich aen te onderwerpen, en, des noods, den koning de hand leenen tegen al degenen, het zy edelen of onedelen, die het verdrag zouden weigeren na te komen⁽²⁾.

Te Gent ging dit van zelf. Schepenen en raedslieden beloofden al wat men wilde; zy zonden zelfs twee hunner ambtgenooten en een' stads klerk naer Parys om voor de gemeente in te staen⁽³⁾; maer de andere steden lieten zich door de Franschen niet verschalken: althans men vindt geen blyken dat zy belofte zouden gedaen hebben van

(1) Philip verklaerde den 14 February dat hy het werk der acht Commissarissen goed zou keuren, en zich aen al hunne beslissingen houden. Zie Kervyn, loc. cit.

(2) De heer Lenz heeft dit alles goed uiteengezet in de Nouvelles Archives, bl. 141.

(3) Zie de Archives, bl. 142, 43.

[p. 536]

zich te houden aen een verdrag hetwelk zy nog niet kenden⁽¹⁾. Hoe 't zy, Philip werkte, van zynen kant, en deed werken op de gevangenen⁽²⁾, die allen afzonderlyk ingekerkerd waren, zoodanig dat zy van elkander niets weten konden. De geschiedenis meldt niet welke middelen hy inspande om hunne toestemming af te persen; doch men kan raden dat er geen listen of bedreigingen zullen zyn gespaerd geweest⁽³⁾. Echter schynt de oude graef standvastig gebleven te zyn tot den laetsten oogenblik⁽⁴⁾; maer zyne zonen, van buiten aengevochten door allerlei kwellingen, van binnen bewogen door hun kinderlyk hert, gaven ieder in 't byzonder hun woord en hingen hun zegel aen het verdrag, dat eindelyk, aldus bekrachtigd, voorzien van alle

(1) Zie de Archives, bl. 144.

(2) Graef Wyt, zyne oudste zonen Robrecht en Willem, en, sedert de nederlaeg van Zierikzee, ook de jongere Guido, zonder te spreken van de medegevangen vlaemsche edellieden. Zie boven, bl. 526, aent. 2.

(3) Zulks is af te leiden uit hetgeen men deed by Lodewyk van Nevers, Wyts kleinzoon, om dien jongen vorst zyn zegel te onttruggelen, hetwelk mede op het verdrag moest gedrukt worden. Zie daeromtrent de Archives, bl. 146.

(4) Zie aldaer, bl. 144.

[p. 537]

mogelyke waerborgen die er de uitvoering van verzekeren konden⁽¹⁾, den 5 Juny⁽²⁾ te Athies-sur-Orge⁽³⁾ gesloten werd en voltrokken⁽⁴⁾.

Wat was nu dat zoo heimelyk bewerkt vredeverdrag? Een proefstuk van onwil en dwingelandy in vier-en-twintig artikels. Behalve de boeten, de straffen en de krygsdiensten boven vermeld, moesten Douai, Ryssel, Ieperen, Brugge en Gent volkomen ontmanteld worden vóór den 24 Juny 1307⁽⁵⁾; de vlaemsche vorsten, edellieden en steden moesten zweren dat zy nooit met 's konings vyanden zouden aenspannen of hun behulpzaem wezen; alle

(1) De hertog van Brabant, graef Hendrik van Luxemburg en andere vorsten met hen, door Philip gewonnen, hadden beloofd hem by te staen tegen de Vlamingen, indien deze het verdrag dorsten te buiten gaen. Zie de Archives, bl. 154.

(2) De toebereidselen hadden meer tyd genomen dan men gerekend had; daerom was het bestand verlengd geworden van Paschen tot sint Jan.

(3) Een dorp niet ver van Parys, op den samenloop der Orge en der Seine.

(4) Zie de Archives, bl. 147.

(5) Met besprek dat de afgebroken muren en vestingen nooit meer zouden mogen herbouwd worden.

[p. 538]

schepenen en burgemeesters moesten den zelfden eed doen by het aenveerden van hun ambt; al de kasteleinen en alle grafelyke vasallen en achtervasallen, binnen de veertig dagen na 't verheffen hunner leenen⁽¹⁾. Al de andere landzaten van boven de veertien jaer moesten insgelyks naer Amiëns gaen om den vrede te bezweren, met verpligting van dien eed alle vyf jaren te vernieuwen. Voorts moest de graef de kasteelen van Cassel en Kortryk⁽²⁾ aen den koning afstaen, tot dat de jaerlyksche rent van 20,000 pond, hem in de vorige artikels toegewezen, op vasten onderpand gesteld, de vestingwerken der steden afgebroken, en de 3000 Bruggelingen op weg zouden zyn naer de bidplaetsen die men hun aenduiden zou. Dit alles werd verder bekrachtigd door eeden van den koning ter hand te staen tegen wie hoegenaemd het

(1) Wel te verstaen behalve den eed dien zy thans afgelegd hadden of nog moesten afleggen.

(2) Behalve de kasteelen en kasselryen van Ryssel, Douai en Orchies, welke de koning reeds inhad. De gekende tekst van het verdrag noemt Bethune in stede van Orchies, doch by misstelling, als blykt uit Meyer, ad ann. 1305, Marchantius, bl. 154, en Buzelinus, Annales Gallo-Fl. bl. 324.

[p. 539]

verdrag zou schenden, door banvonnissen, interdicten en andere kerkelyke straffen, waeraen men vooraf zweren moest zich, in geval van overtreding, te zullen onderwerpen. Kortom, alle bedenkelyke banden en verzekeringen werden om het verdrag gelegd, opdat het in al zyne deelen zoo wel als in zyn geheel ten eeuwigen dage zou stand houden en het voorgestelde doeleind onfaelbaer bereiken⁽¹⁾.

De oude graef beleefde de onteering van Vlaenderen niet: hy was den 7 Maert 1305 in de gevangenis overleden. Nu werden de kerkers ontgrendeld, en 's graven kinderen in vryheid gesteld, nadat zy het verdrag van Athies-sur-Orge, hetwelk men hun thans voor de eerste mael voorlas⁽²⁾, plegtiglyk hadden bezworen. Robrecht van Bethune begaf zich naer het hof om zyn leenpligt te vervullen. Blootshoofds ingeleid tot voor den koning, die gezeten was op zynen troon, te midden der vorsten

(1) Het verdrag van Athies-sur-Orge staet by Kervyn, III, bl. 3; doch beter ontwikkeld in de Nouvelles Archives, II, bl. 148-53.

(2) Het verdrag zelf hadden zy niet bezegeld; maer hunne toestemming moeten geven op afzonderlyke stukken. Zie de Archives, bl. 155.

[p. 540]

van den bloede en omringd van de fransche Pairs, boog hy eene knie tot aen den grond en legde zyne handen in Philips handen⁽¹⁾. ‘Graef Robrecht, zoo sprak alsdan 's ryks kanselier, gy wordt de lidige man⁽²⁾ van den koning uwen heer, wegens het graefschap van Vlaenderen en al het overige dat gy van de fransche kroon te leen houdt. Belooft gy hem trouw, manschap en dienst tot der dood toe? - Ja, antwoordde de graef, dat beloof ik.’ - Vervolgens stond hy regt en kustte den koning op de wang, zonder iets te geven voor heergewed⁽³⁾, behalve dat, volgens het oud gebruik, des heeren herauten en lyftrawanten Robrechts rok, zyn hoofddeksel, zynen gordelriem, zyne beurs en zynen degen onder elkander deelden⁽⁴⁾.

Weldra vertrok Robrecht naer Vlaenderen, de dierbare overblyfsels zyns vaders meêvoerende, welke in de abtdy van Flines by Douai ter aerde besteld werden naest die van Margareet van Constantinopelen⁽⁵⁾.

(1) Zie ons tweede Deel, bl. 323, aenteek. 1.

(2) Zie boven, bl. 297, aenteek. 2.

(3) Zie boven, bl. 291, aenteek. 3.

(4) Zie Oudegherst, II, bl. 516.

(5) Zie Meyer, ad ann. 1305, en Oudegh. bl. 328.