Vaderlandsche historie. Deel 4

[p. 404]

Twaelfde hoofdstuk.

vlaenderen onder margriet van constantinopelen. - twisten met hare voorkinderen. - scheiding van vlaenderen en henegau. - inrigting der vlaemsche steden. - standen der burgers. - hunne regten. - hunne lasten en pligten. - de wethouderschap. - de baljuws. - de raedslieden. - de pensionnarissen. - margareet staet hare graefschappen af. - zy sterft.

1244-1279.

Gelyktydige koningen van Frankryk.

Lodewyk IX,	† 1270.
Philip III, de Stoute.

Margriet van Constantinopelen, in 1223⁽¹⁾ hertrouwd met Willem van Bourbon⁽²⁾ Dampier-

(1) Anderen zeggen 1218; maer daer is meer grond voor het eerste datum. Zie Reiffenberg, Hist. du Hainaut, II, bl. 170, aenteek. 1 en 2.

(2) Hy was de tweede zoon van Guido II, heer van Dampierre, en van Mathilde, erfdochter van Bourbon. Het zoogenaemde Bourbonnais was toen niet dan eene baronie; later werd het een hertogdom.

[p. 405]

re⁽¹⁾, was reeds weduwe van haren laetsten echtgenoot⁽²⁾, toen zy in 1244 hare zuster Joanna opvolgde in de graefschappen van Vlaenderen en van Henegau. Zy had uit haer tweede huwelyk, behalve twee dochters⁽³⁾, dry zonen, Willem, Wyt⁽⁴⁾ en Jan⁽⁵⁾, met den oudste van welke zy haestig naer Peronne trok om, na het tractaet van Melun bezworen te hebben, den gewoonen leeneed af te leggen, en tevens Willem te doen erkennen voor haren wettigen erfgenaem⁽⁶⁾. Het eerste ging ge-

(1) Daer zyn vele plaetsen van dien naem in Champagne, en men weet niet op welke Guido zynen heerlyken titel had. Zie de Art de vérif. les dates, II, bl. 413.

(2) Willem was gestorven in 1241. Zie Meyer, op dat jaer, en Oudegh. II, bl. 131.

(3) Maria, abtdis van Flines by Douai, en Joanna, getrouwd met Thibout graef van Bar. Zie Vredius, Geneal. Com. Fl. bl. 68, en Oudegh. II, bl. 135, aenteek. 2.

(4) In het Latyn Guido, in het Fr. Gui.

(5) Deze werd heer van Dampierre. Zie Vredius, loc. cit. en Probationes, II, bl. 8.

(6) Zy had, uit voorzorg, Willem aenstonds een deel van het bestier in handen gegeven. Zie Meyer, ad ann. 1244.

[p. 406]

willig⁽¹⁾, maer 't laetste niet; want de twee voorkinderen der gravin, Jan en Boudewyn van Avennes, stonden daer ook, om hun regt te doen gelden, bewerende dat zy, als spruiten van eersten bedde, meer aenspraek hadden op het erfdeel hunner moeder dan de Dampierres, die op hen slechts volgen konden. Daer was moeijelyk door te geraken. Margareet, geen hart hebbende dan voor de kinderen haers tweeden echts, kon de beide broeders luchten noch zien, en zou ze geerne overal uitgesloten hebben op voorwendsel dat zy onwettig waren; maer Jan en Boudewyn, den afkeer hunner moeder kennende, hadden in tyds keizerlyke brieven weten te krygen, waerby zy door Frederik II voor wettig erkend werden, en in staet gesteld om van hunne ouders te erven⁽²⁾: en op dat stuk steunden zy.

Zy hadden nog eenen anderen steun in de gunst van Henegau, waer adel en volk, altyd slecht

(1) Zie de Acte van hulde, by Warnkoenig, I, bl. 390-93.

(2) De oorkonde, van het jaer 1242, staet in den Thesaurus Anecdotorum van Martène en Durand, I, col. 1021.

[p. 407]

vlaemsgezind, voor hen party namen en van geene Dampierres wilden hooren. Daerby was Jan van Avennes in 1241 de schoonbroêr geworden van Willem II graef van Holland, wiens zuster hy getrouwd had⁽¹⁾ en op wiens hulp hy rekenen mogt: zoodat de verstootelingen van vrouw Margriet wel iets meer dan een gezegeld perkament konden vooruit stellen om hunne regten te handhaven.

De koning van Frankryk zocht de zaek in den draei te houden, om aen de gemoederen tyd van bedaren te geven; doch de verbittering, in stede van te slyten, groeide nog aen, tot zoo verre dat Jan voornemens werd de wapens op te vatten tegen zyne moeder en uitspraek van 't zweerd te vragen. Om zulke uitersten voor te komen, traden er middelaers tusschen beide, die voorstelden het geschil te laten beslissen door twee geregtigheid-lievende scheidsmannen, koning Lodewyk IX en 's pauzen afgezant den bisschop van Tusculum. Dit voorstel, na vry wat tegenstribbelens, werd van wederzyde aenveerd: de vyf gebroeders teekenden een Com-

(1) Namelyk Adelheid van Holland, dochter van Floris IV. Zie Oudegh. II, bl. 130.

[p. 408]

promissum⁽¹⁾, waerby zy verklaerden zich te zullen houden aen hetgeen door de twee regters besloten zou worden⁽²⁾. Margareet deed de zelfde belofte, gelyk ook de vlaemsche baronnen en steden, welke vooraf hun woord gaven van dien tot wettigen landvorst te zullen erkennen, wien de leenheer en de romeinsche legaet het graefschap zouden bestemmen⁽³⁾.

De zaek werd uitgewezen in July 1246. In eene wydloopige acte, waer al de omstandigheden en voorafgegane overeenkomsten nauwkeurig vermeld worden, doen de scheidsmannen uitspraek in dier voege, dat het graefschap van Henegau met wat daer toe behoorde, na de dood van vrouw Margriet, zou overgaen op Jan van Avennes, mids schadeloosstelling van diens broeder: van gelyke zou Willem van Dampierre, mits uitkeering van een behoorlyk erfgoed aen zyne twee broeders, alles naer de ge-

(1) In 't Fr. Compromis, zynde eene wederzydsche belofte van zich te zullen gedragen naer de uitspraek van eenen of meer scheidsmannen.

(2) De oorkonde staet by Vredius, in zyne Probationes Geneal. Fl. I, bl. 339.

(3) De oorkonden staen by Vredius, op. cit. bl. 340.

[p. 409]

woonte der landen, opvolgen in het graefschap van Vlaenderen en wat daer van afhing⁽¹⁾. Hiermede nam voor 't oogenblik het geschil een einde, en nu eerst werd Willem van Dampierre toegelaten om hulde aen den koning te doen, als vermoedelyke erfgenaem van Vlaenderen⁽²⁾. Vrouw Margriet had reeds het jaer te voren die pligt vervuld by keizer Frederik, voor de leenen welke zy van hem hield⁽³⁾, gelyk thans ook haer oudste zoon Jan zyne erfenis ging verheffen van den bisschop van Luik, den geregten leenheer van Henegau⁽⁴⁾.

Ja, maer het duerde niet lang of de vrede lag weêr in duigen. Jan van Avennes kon zyn' nyd niet

(1) De oorkonde, naer het origineel afgeschreven, staet by Warnkoenig, I, bl. 370-73. - Vele andere stukken tot deze zaek betrekkelyk: verklaring van's konings broeders, toestemming van Margareet en hare kinderen, acten van afstand, enz. staen by Vredius, op. cit. bl. 342; by van Mieris, Charterboek, enz. I, bl. 321, vlgg.; by Kluit, Codex diplom. bl. 498, vlgg.; in den Thesaurus Anecdot. I, col. 1092-1104, en by Baluzius, Miscell. VII, bl. 274-85.

(2) Zie Warnkoenig, I, bl. 247.

(3) De oorkonde by Warnk. I, bl. 356.

(4) Zie boven, bl. 136, en Warnk. I, bl. 247.

[p. 410]

verkroppen dat hy een deel, en wel het schoonste deel zyner erfenis, had moeten afstaen aen eenen halven broeder die, volgens hem, nergens het minste regt toe had; doch hoe daer nog tegen op gekomen, nu de zaek beslist was? Jans zwager, graef Willem van Holland, een koen en schrander man, in den vollen bloei der jeugd, werd den vierden van wynmaend 1247 keizer gekozen⁽¹⁾. Zulks ging Jan meê, die aldra de horens op stak, en wilde dat zyn erfregt erkend wierd op de zeeuwsche eilanden zoo wel als op geheel keizers Vlaenderen, bewerende dat deze domeinen buiten 's konings uitspraek gebleven waren, en noodwendig hadden moeten blyven, dewyl geen van beide tot het graefschap behoorde hetwelk aen Willem van Dampierre toegekend was⁽²⁾.

Had hy er by kunnen bewyzen dat de twee begeerde leenen ten allen tyde afhankelyk waren geweest van Henegau, dit zou geen kwaed aen zyne zaek gedaen hebben; maer in de onmogelykheid

(1) Zie Wagenaar, II, bl. 382.

(2) De oorkonde staet by Kluit, Codex Diplom. bl. 503.

[p. 411]

van zulks te doen blyken, zocht hy liever zyn regt in het zweerd en viel verwoed op Ryks-Vlaenderen, waer hy bykans al de sterke plaetsen overrompelde, Dendermonde innam en 't kasteel van Rupelmonde ging belegeren, geholpen wordende door zyn' zwager Willem van Holland⁽¹⁾. Deze, nu keizer zynde, pruilde van zynen kant tegen de gravin, aen wie hy geene hulde wou doen voor de zeeuwsche eilanden, welke hy nogtans van Vlaenderen te leen hield; en Margriet op hare beurt weigerde dan ook, althans zy stelde van maend tot maend uit die zelfde eilanden, met wat overigens nog tot het ryk behoorde, van den keizer te verheffen, zoo dat er weêrzyds onwil en gemelykheid tusschen liepen⁽²⁾. De vorstin zond een leger van Vlamingen, van Franschen en van gehuerd krygsvolk naer de Vier-Ambachten, maer 't werd verrast en uiteengeslagen, met verlies zelfs van veel manschap; ja, en met groote waerschynlykheid van er nog veel meer by in te schieten, indien de twist langer werd voortgezet. Zy beproefde dus om tot akkoord te komen, vulde

(1) Zie Meyer, ad ann. 1248.

(2) Zie Warnkoenig, I, bl. 251.

[p. 412]

haer voorkind de handen⁽¹⁾ en verdroeg met hem op gunstige voorwaerden, zonder hem nogtans in haer hart goed te willen⁽²⁾.

Jan en Boudewyn wisten dat wel: ook waren zy sedert lang in de weer om de wettigheid hunner geboorte, reeds erkend van den keizer, tevens door het kerkelyk gezag te doen bekrachtigen, ten welken einde zy zich met brieven tot den paus gewend hadden, als kunnende hy alleen, door zyne plegtige uitspraek, den mond stoppen aen al de vyanden der gebroeders, en de moeijelykheden uit den weg ruimen die hun anders vroeg of laet nog konden tegengesteld worden. Innocentius IV kon die bede niet verstoeten. By rescript van 9 December 1248 gaf hy last aen den bisschop van Châlons alsmede aen den prelaet der abtdy van het Heilig-Graf te Kameryk, om de zaek zorgvuldig te onderzoeken, met bevel van ze vervolgens, naer luid der kerkelyke wetten, uit te wyzen⁽³⁾. De beide kerk-

(1) Zie Oudegh. II, bl. 151, aenteek. 2.

(2) Zie Meyer, ad ann. 1248, en Warnk. I, bl. 249. De bewyzen staen by Kluit, bl. 504, en in den Thesaur. Anecdotorum, I, col. 1031.

(3) De oorkonde staet by Miraeus, I, bl. 205.

[p. 413]

voogden kweten zich yverig van den hun opgedragen last, roepende de getuigenis in van al degenen die iets tot verklaring van het vraegstuk konden bybrengen⁽¹⁾. Deze getuigenissen waren allenzins gunstig: het bleek dat Bosschaert van Avennes, openbaerlyk en plegtiglyk den echt had aengegaen met vrouw Margreet, en dat, in den tyd toen Jan en Boudewyn ter wereld kwamen, het huwelyk hunner ouders algemeen voor wettig aengezien werd, weshalve zy ook als wettige kinderen te houden waren. In dezen zin ging dan mede het vonnis uit, den 24 November 1249⁽²⁾ en werd twee jaer later bevestigd door eene pauselyke Bulle, gedagteekend uit Lyons, den 17 April 1251⁽³⁾.

De twee broeders mogten nu gerust zyn dat men hun voortaen geene schandnamen meer geven zou, noch hunne regten betwisten. Daer bleef het niet by. In 1252 werden, op eenen ryksdag te Frank-

(1) Kervyn, II, bl. 249-50, maekt melding van de voornaemste getuigen.

(2) Het staet by Miraeus, loc. cit.

(3) De oorkonde staet in den Thesaur. Anecd. I, col. 1047-48, alwaer nog eene tweede Bulle van paus Innocentius over dezelfde zaek voorkomt.

[p. 414]

fort gehouden, de leenen die vrouw Margriet van den keizer hield⁽¹⁾ verbeurd verklaerd en aengeslagen, op grond dat zy daer in tyds geene hulde voor gedaen had⁽²⁾, en, gelyk men raden kan, Willem gaf er 't verlei van aen zyn' zwager Jan van Avennes, die aldus wettiglyk verwierf wat men hem vroeger geweigerd had⁽³⁾: ja meer, de paus zelf bekrachtigde 's keizers uitspraek, met last aen den abt van Fulda⁽⁴⁾ van Margareet in den ban te doen, byaldien zy niet gehoorzaemde⁽⁵⁾.

Gehoorzamen was echter moeijelyk voor de gravin; want zy moest zeker overtuigd wezen dat haer onregt gedaen werd. Verre dus van het op te geven, zond zy, in July 1253, eene talryke vloot naer Zeeland, onder het bevel van hare twee jongste zonen Wyt en Jan, zynde haer oudste het jaer te voren in een steekspel omgekomen⁽⁶⁾; maer de onder-

(1) Versta de zeeuwsche eilanden, de Vier Ambachten, alsmede de landen van Aelst en van Waes, en de stad van Geertsbergen.

(2) De oorkonde staet by Kluit, bl. 624.

(3) De oorkonde by Kluit, bl. 628.

(4) In hedendaegsch Keur-Hessen.

(5) De oorkonde by Kluit, bl. 642.

(6) Namelyk te Trazegnies in Henegau, aen de kanten van Charleroi. Zie Meyer, ad ann. 1251. Willems dood werd Jan en Boudewyn van Avennes te last geleid, doch zonder reden. Zie Oudegh. II, bl. 154, aenteek. 6.

[p. 415]

neming viel kwalyk uit. Op het eiland Walcheren kregen de Vlamingen deerlyk de nederlaeg: na duizenden van dooden op het slagveld te hebben gelaten, verloren zy nog het meestendeel hunner schepen met krygstuig en leeftogt; ja zy moesten zonder hoofd naer huis keeren, want Margriets beide zonen vielen in de handen der vyanden en werden naer Holland gevoerd, de eene zelfs, Wyt, zoodanig gekwetst aen den voet, dat men vreesde hy zou voor het overig van zyn leven mank gegaen hebben⁽¹⁾.

Waerlyk Margreet betaelde het duer dat zy hare voorkinderen had willen onterven. Nu nam zy haren toevlugt tot Karel van Anjou, koning Lodewyks broeder⁽²⁾, en bad dien vorst om hulp, belovende niet alleen al de krygskosten te zullen vergoeden, maer hem zelfs haer graefschap van

(1) Zie Meyer, ad ann. 1253. - Kervyn, II, bl. 265.

(2) Lodewyk IX was toen in 't Oosten aen 't kryg voeren tegen de ongeloovigen.

[p. 416]

Henegau afstaen⁽¹⁾. Dwaes genoeg alweêr; want dat kon zy niet zonder de toestemming van den bisschop van Luik, die er aldra tegen opkwam, en bevel gaf aen al de leenmannen van Henegau aen Jan van Avennes hulde te doen, als dien zy voor hunnen wettigen leenheer te erkennen hadden⁽²⁾. Dit gebod werd den zelfden dag van 's keizers wege gestaefd⁽³⁾, zoodat Karel van Anjou, ofschoon hy met bondgenooten aenspande⁽⁴⁾ om zich het graefschap toe te eigenen, daer geenen vasten voet krygen kon en 't ding moest laten steken.

Alles zou misschien blyven steken zyn, of eerder Margareets zaken waren nog verder achteruit ge-

(1) Volgens Meyer, ad ann. 1254, zou het slechts eene verpanding van Henegau geweest zyn voor zoo lang de gravin leefde; maer uit de aenstonds by te brengen oorkonde blykt het dat Margareet haer domein wilde vervreemden. Van de Verpandingen zal spraek zyn in de geschiedenis van Brabant.

(2) De oorkonde staet by Kluit, bl. 644; doch wydloopiger in den Thesaurus Anec. I, col. 1051.

(3) De oorkonde by Kluit, bl. 645.

(4) Hy verbond zich met den aertsbisschop van Keulen, Koenraet van Hoogstaden. Zie de oorkonde by Warnk. I, bl. 366.

[p. 417]

gaen, had keizer Lodewyk langer geleefd. Maer deze uitmuntende vorst, zynde in het hart van den winter de wederspannige Friezen gaen aenranden, vond daer ongelukkiglyk zyn dood den 21 January 1256⁽¹⁾, latende het ryk in een allerellendigsten toestand, en 't graefschap van Holland aen zyn tweejarigen zoon Floris V.

Dit voorval trok de gravin uit het nauw; want hare tegenstanders verloren hun byzondersten steun, en de voogd van Holland kon niet beter doen dan vrede met Vlaenderen zien te maken. Daer kwam het dan ook toe in October van hetzelfde jaer⁽²⁾, gelyk op hunne beurt, eene maend later, Jan en Boudewyn van Avennes zich met hunne moeder verzoenden door een plegtig verdrag, waerby de koninklyke uitspraek van 1246, nopens de opvolging in de twee graefschappen, op nieuw aengenomen en bekrachtigd werd⁽³⁾. Dit mael zelfs hechte er paus Alexander IV nog zyn

(1) Zie Wagenaar, II, bl. 402.

(2) Het tractaet staet by Kluit, bl. 679, gevolgd van andere oorkonden tot dien vrede betrekkelyk.

(3) Warnk. geeft het uitvoerig verdrag, volgens den origineelen tekst, in zyn eerste Deel, bl. 370-84.

[p. 418]

zegel aen, door eene Bulle van 28 Oogst 1259, andermael bevestigd door diens opvolger Urbaen IV, in het jaer 1261⁽¹⁾.

Jan van Avennes had weinig genot van den vrede; want hy stierf op Kersavond 1257, zonder nog het graefschap, waer hy zoo lang voor geworsteld had, te bezitten, latende dus aen zynen zoon Jan II niets anders dan regten, maer die toch door Margareet erkend werden, weshalve Henegau aen het huis van Avennes verzekerd bleef.

In het keizerryk was er tevens, na Willems dood, eene groote verwarring ontstaen, waer de gravin van Vlaenderen voordeel meê deed. Een aental duitsche vorsten, zich verstaende met den aertsbisschop van Keulen, kozen, den 15 January 1258, graef Rykaert van Cornwallis⁽²⁾ tot hoofd van het ryk; terwyl anderen, door het toedoen van den aertsbisschop van Trier, de keizerlyke kroon opdroegen aen Alfons den Wyze koning van Castielje, aldus het ryk verdeelende tusschen twee vreemde-

(1) Zie Warnkoenig, I, bl. 255.

(2) In 't Fr. Richard de Cornouailles, broeder van Hendrik III, koning van Engeland.

[p. 419]

lingen die beide wilden meester spelen. Margareet moest in hare hoedanigheid van leenvrouw des keizers, den eenen of den anderen erkennen; doch om zekerder van haer stuk te wezen, beproefde zy, wat anders moeijelyk is, twee heeren te gelyk te dienen. Zy zelf wendde zich tot den Engelschman om 't verlei van Ryks-Vlaenderen te bekomen, hetgeen haer werkelyk gegeven werd in Juny 1260⁽¹⁾. Maer bykans op den zelfden tyd was haer zoon Wyt naer Spanje gegaen, en maekte daer zyne zaken klaer met Alfons, onder belofte dat hy hem helpen zou om in Duitschland boven te geraken⁽²⁾. Daer had Margareets zoon echter weinig moeite meê, nademael deze medekeizer steeds zyn volle werk in Spanje vond tegen de Saracenen, en nimmer een' voet kon zetten aen de noordzyde der Pyreneën.

Evenwel was de gravin op nieuw in bezit gesteld van de leenen welke keizer Willem haer ontnomen had, en zoo eindigden de langdurige moeijelykhe-

(1) De oorkonde staet by Warnkoenig, I, bl. 388. Het was aen Margareet reeds beloofd in April 1258. Zie de oorkonde aldaer, bl. 387.

(2) De oorkonde by Warnkoenig, I, bl, 385.

[p. 420]

den, uit haren afkeer tegen de Avennes voortgesproten.

Margareet had veel kwaed gedaen aen het land, dat sedert jaren geenen oogenblik rust meer genoten had; doch nu alles met hare kinderen vereffend was, herstelde zy haer ongelyk door eene aenhoudende zorg voor het algemeene heil, en door allerlei openbare weldaden. Reeds in 1252 had zy aen al de dienstbare lieden⁽¹⁾, op grafelyk eigendom gehuisvest⁽²⁾, de vryheid geschonken, mits een geringen cyns te betalen in hun leven⁽³⁾, en het beste Kateil⁽⁴⁾ na hunne dood⁽⁵⁾ aen de gravin

(1) Deze waren tweederlei: lyfeigenen, die in persoon gekocht en verkocht werden; en laten, die enkel cyns betaelden aen den eigenaer van den grond dien zy bewoonden, en met welken grond, het zy land of dorp, zy vervreemd werden. Vele laten behoorden aen kerken en kloosters. Zie Warnkoenig, II, bl. 56-61.

(2) Dus niet aen zulken die op den grond van andere eigenaers hunnen woon hadden.

(3) Dry deniers 's jaers voor iederen man, en één voor iedere vrouw, tot afkoop van alle vroondiensten en dwangwerken. Zie ons III^de Deel, bl. 251.

(4) Zie ons III^de Deel, bl. 252, en de aent. 5.

(5) Oorspronkelyk was al hunne have aen den meester. In de dertiende eeuw had de graef slechts de helft daervan; doch voortaen zou hy zich voldaen houden met een enkel stuk van den huisraed of het vee. Zie Warnk. II, bl. 56-57.

[p. 421]

en hare opvolgers uit te keer en⁽¹⁾. Sedert begunstigde zy den koophandel van Vlaenderen door wyze bepalingen op de jaermerkten⁽²⁾; door het regelen der tollen welke hier de landvorst, ginds de byzondere heeren⁽³⁾ heffen mogten op de goederen die hunne domeinen door of voorby voeren⁽⁴⁾; door

(1) De oorkonde staet by Warnk. I, bl. 358.

(2) Zie Warnkoenig, II, bl. 184, vlgg.

(3) Iedere heer door wiens grondgebied eene rivier of eene baen liep, eischte tollen van al de doorgevoerde waren.

(4) In een uitvoerig tarief van 1271, door Warnk. meêgedeeld, II, bl. 460-92, worden de tollen bepaeld die eischbaer zyn op de Scarpe en de Schelde, van Douai af tot Rupelmonde toe, door den Kastelein van Douai; door de heeren van Montigny, van Lalaing en van Warlaing; door de abten van Hasnon en Sint Amands; door de heeren van Mortagne en van Antoing; door het Kapittel van Doornik; door de heeren van Audenaerde en van Pamele; door den abt van Eename en den heer van Rode; door de abten van Sint Pieters en Sint Baefs te Gent; door den Kastelein aldaer; door den heer van Dendermonde, en eindelyk door den graef van Vlaenderen te Rupelmonde. - Men bedenke hoe hinderlyk al die tollen voor den koophandel waren, en hoe blyde de Vlamingen moesten zyn, wanneer ten minste de willekeur en het misbruik, welke die lasten volstrekt ondragelyk maekten, door 's vorsten wetten beteugeld werden. - In het zelfde deel van Warnkoenigs werk, bl. 444 en vlgg. staet ook een tarief van de grafelyke tollen te Damme op de koopwaren uit den vreemde. Zie mede belangvolle byzonderheden over de groote en kleine tollen welke de heeren van Ghistele by erfelyk leenregt te Brugge hieven, in het vierde Deel, bl. 71, vlgg. en het tarief aldaer, bl. 234.

[p. 422]

het graven van vaerten tusschen de steden van het binnenland of naer de zeehavens⁽¹⁾; door regtmatige verordeningen op het muntwezen⁽²⁾ en het vervolgen der valsche munters⁽³⁾. Geen minderen yver toonde Margreet tot het verbeteren der stede-

(1) Onder anderen die van Gent naer Damme. Zie Warnk. III, bl. 50, en Diericx, Mém. sur la ville de Gand, I, bl. 225, vlgg.

(2) Het vlaemsch geld werd destyds geslagen te Gent en te Aelst; het henegauwsch te Valencyn. Zie Meyer, ad ann. 1276. Later muntten de graven ook te Brugge en te Ieperen. Zie Warnkoenig, II, 250.

(3) Zie Meyer, loc. cit. en Oudegherst, II, bl. 182, vlgg.

[p. 423]

lyke instellingen: het jaerlyksch vernieuwen der Schepenen werd overal ingevoerd⁽¹⁾; de burgeryen ontvingen nieuwe voorregten of werden ontslagen van slafelyke dienstpligten⁽²⁾. En, wat byzondere melding verdient, talryke gestichten van weldadigheid voor reizende passanten, voor zieken en zuchtigen, voor ouderlingen en weeskinderen, voltooiden het werk der volklievende gravin, en dienden tot grondslag van haren roem in de volgende eeuwen⁽³⁾.

Het is hier de plaets om een woord meer te zeggen over de inrigting der vlaemsche steden, over den stand harer inwoonders, alsmede over de regten der burgers en dier verpligtingen ten aenzien van den heer des lands.

Aen het hoofd der stedelyke bevolkingen stonden de groote eigenaers, op wier grondgebied of heerlykheid de stad soms voor een merkelyk deel gebouwd was⁽⁴⁾. Zy, nagenoeg alleen, bewoonden

(1) Zie Warnkoenig, II, bl. 323, vlgg.

(2) Zie Warnkoenig, I, bl. 260.

(3) Zie Warnkoenig, II, bl. 349, en Meyer, Annal. Lib. X, in 't begin.

(4) Zie boven, bl. 103, aenteek. 4, en nog hooger, bl. 59, aenteek. 2.

[p. 424]

steenen huizen⁽¹⁾, en waren omringd van cyns betalende laten⁽²⁾, die aenvankelyk onder hun geregt stonden, doch met der tyd burgers of poorters werden, en van dan af voor de schepenbank te regt gingen⁽³⁾. Die groote eigenaers maekten (met 's graven vasallen, die als dusdanig soms een slot, soms eenen blok huizen of eene openbare plaets te leen⁽⁴⁾ hadden), den stedelyken adel uit. Naest hen komt de hooge burgery, bestaende uit vrygeborenen⁽⁵⁾, en woonende op allodialen grond⁽⁶⁾ of hebbende hun eigen huis op grafelyken bodem, waer zy jaerlyks iets voor geven moesten. Tot die klas behoorden de kooplieden en de voorname fabrikanten. Beneden hen vindt men de ambachtslieden en winkeliers, hoofdgeld schuldig aen den graef, of aen byzondere heeren of stichten; en ein-

(1) Zie boven, bl. 17, aenteek. 1.

(2) Zie Warnkoenig, II, bl. 235, en hiervoren, bl. 420, aent. 1.

(3) Warnkoenig, II, bl. 225-27.

(4) Zie Warnkoenig, II, bl. 228.

(5) Men noemde ze schepenbare vryen, dat is, die schepenen konden worden. Zie Warnk. II, bl. 56.

(6) Zie ons tweede Deel, bl. 319 en de aenteek. aldaer.

[p. 425]

delyk de onvrye lieden, het zy handwerkers, het zy dienstboden in de groote huizen, of eigentlyk gezegde armen, doch welke, op het einde der dertiende eeuw, over 't algemeen hunne persoonlyke vryheid verworven hadden⁽¹⁾.

De hooge burgery was vereenigd tot eene of meer Gilden⁽²⁾, waer met der tyd sommige edellieden insgelyks deel van maekten, en naderhand ook de leden der groote ambachten, brouwers, vleeschhouwers, wapensmeden, volders en anderen, na melyk de meesters, maer niet hunne gasten⁽³⁾. Onder de lagere burgery telde men de kramers, de nering doende ingezetenen en de leden der kleine ambachten, schoen- en kleermakers, schrynwerkers, metselaers, enz. maer die allengskens opkwamen en, door hun overwegend getal, van lieverlede zoo goed als meester in de steden werden.

Om burger te zyn was 't genoeg eens burgers kind te wezen; om het te worden, moest men se-

(1) Zie Warnkoenig, II, bl. 237-38.

(2) Zie daer veel over by Raepsaet, OEuv. compl. V, bl. 337, vlgg. Zie mede Warnk. II, bl. 239.

(3) Zie Warnk. II, bl. 240.

[p. 426]

dert jaer en dag zyne woonst in de stad gevestigd hebben⁽¹⁾, eene zekere som gelds betalen, en zich onderwerpen aen de stedelyke wetten en lasten⁽²⁾.

Aen het burgerschap waren groote voorregten verbonden. De burgers konden tot geene proeven van het godsgerigt⁽³⁾ gedwongen worden, zelfs niet in andere steden⁽⁴⁾. Zy waren vry van velerlei tollen op geheel het grafelyk grondgebied⁽⁵⁾. Ook mogt de landheer hun geen willekeurige schattingen noch dwangwerken of karweijen opleggen⁽⁶⁾, zoo min als hen voor vreemde regtbanken dagen, zynde zy alleen verantwoordelyk voor de

(1) Die voorwaerden waren overal dezelfde niet.

(2) In de Hist. de la ville de Brux. van Henne en Wouters, I, bl. 151, staet de eed, vereischt om burger van Brussel te worden. Zie mede Warnk. III. bl. 77, en Taillar, Affranchissement des Communes, bl. 314, vlgg. - Sommige steden hadden het regt van ook buitenpoorters aen te nemen, dat is, het burgerschap te geven aen lieden die buiten de stad woonden, en den onwil van byzondere heeren moede waren. Zie daer Raepsaet over, V, bl. 378, vlgg. en de Hist. de Brux. I, bl. 150.

(3) Zie ons III^de Deel, bl. 274, vlgg.

(4) Zie Warnkoenig, II, bl. 247-48.

(5) Warnk. II, bl. 249.

(6) Ib. bl. 250.

[p. 427]

stedelyke wethouderschap⁽¹⁾. Die van Gent, elders iets misdryvende, mogten kiezen tusschen het geregt van hunne eigen stad en dat der plaets waer 't feit gepleegd was⁽²⁾, maer konden, zelfs van 's graven wege, niet aengehouden of in hechtenis gesteld worden, dan na voorloopig schepenen-vonnis, behalve wanneer zy in grove zaken op heeter daed betrapt waren⁽³⁾.

De stedelyke gemeente, of de burgery in haer geheel, had het regt van markt te houden, zoo wel op een zekeren dag van de week en op eene bestemde plaets, als op gewisse jaergetyden, eens of meermaels, en gedurende een of verscheiden weken. Naer die jaermerkten kwamen de handelaers van wyd en zyd, de stad voorziende van vreemde goederen, en de voortbrengsels der ingezetenen meênemende⁽⁴⁾. Koop en verkoop geschiedde in de dusgenaemde Hallen⁽⁵⁾, in welke ieder zyne waren

(1) Zie Warnk. ib.

(2) Zie Warnk. III, bl. 82, en Meyer, ad ann. 1280.

(3) Warnk. loc. cit. En in dat geval zelf mogten de schepenen den beschuldigde onder borg doen loslaten.

(4) Zie daer veel over by Warnk. II, bl. 179, vlgg.

(5) Sommige steden hadden er meer dan eene: linnenhal, lakenhal, enz. Oorspronkelyk behoorden die gebouwen aen den landvorst, maer deze stond ze met der tyd af, of verkocht ze aen de steden. Zie Warnk. II, bl. 246.

[p. 428]

voorstelde, gerangschikt volgens den aert van elks negotie⁽¹⁾, en betalende uit dien hoofde standgelden aen de gemeente-kas⁽²⁾, die daerenboven een deel had in al de boeten door de schepenen opgelegd⁽³⁾.

Voorts had de gemeente eene vrye visschery, dat is, het regt van te visschen en te laten visschen in de stedelyke vesten, alsmede in de rivieren die door of om de plaets liepen⁽⁴⁾, tot op eenen be-

(1) Waer geene hallen voorhanden waren, hield men de markt op een of ander plein, en de kooplui betaelden dusgezeide stalpenningen, voor de plaets waer zy hunne goederen uitkraemden. Zie Warnk. loc. cit.

(2) Deze had daer een deel van, en de graef het ander deel; maer soms werd het geheel aen de stad afgestaen.

(3) Zie Warnk. II, bl. 247. - Verder, bl. 258, vlgg. geeft de zelfde schryver byzonderheden over de gewoonelykste inkomsten en uitgaven der steden.

(4) Doch alleen by vergunning; want in den regel behoorden alle stroomen, met hunne bedden en oevers, zoo wel als de bruggen en veren, gelyk al de landstraten en openbare wegen, tot het vorstelyk domein. Die verschillende dingen werden dikwerf te leen gegeven.

[p. 429]

paelden afstand, voorby welken het regt aen den graef toekwam of aen byzondere heeren⁽¹⁾.

Nog veel belangryker was het stedelyk bandregt⁽²⁾, waerby de gemeente, zoo binnen de muren als in den byvang⁽³⁾ der stad, het oprigten van nieuwe water- wind- of rosmolens, van volleryen, brouweryen, weveryen en wat dies meer is, kon verbieden, en de ingezetenen zoo wel als de buitenpoorters verpligten op hare prang- of bandmolens te komen malen, enz.⁽⁴⁾.

Hiernaest stond het dusgenaemde stapelregt⁽⁵⁾ op zekere waren, voor en na aen de steden vergund, en hetwelk daerin gelegen was dat sommige koop-

(1) Zie Warnkoenig, II, bl. 247.

(2) In 't Fr. droit de banalité, in 't Latyn bannagium. Zie 't Supplement op Du Cange.

(3) In 't Fr. banlieue. Zie Warnk. II, bl. 248.

(4) Dat onverstandig en onbillyk regt bezaten meest al de heeren, die mede landmolens, landovens, landpersen hadden, waer de boeren van het heerlyk grondgebied hun graen, hun brood, hunne druiven moesten naertoe zenden, op straf van boet.

(5) Droit d' étape. - Jus stapulae.

[p. 430]

manschappen, die men van elders aenvoerde, daer ter plaetse het zy geheel, het zy ten deele moesten verkocht worden⁽¹⁾. Zoo had Brugge den stapel van al de goederen die in de haven van Sluis aenkwamen; zoo had Gent het regt van het vierde, naderhand het zesde der granen die over water in de stad gebragt werden, op zyne markt te doen veilen, wat niet alleen in de behoeften der burgers voorzag, maer tevens een aenzienlyken handelstak voor de stad uitmaekte⁽²⁾.

Voegen wy hier nog hy dat met der tyd de meeste steden het regt verwierven van een raedhuis, een gemeentezegel, een belfort⁽³⁾ en een tuighuis of

(1) Zie Warnkoenig, II, bl. 249.

(2) Zoo was ook Mechelen de stapel van haver, zout en droogen visch, waer het meer dan eens met Antwerpen over twistte. Zie den Middelaer, I, bl. 306, vlgg.

(3) Of Belfrei, in 't Fr. beffroi. Een toren waer de wacht gehouden werd, en de stormklok hing om het volk byeen te roepen, het zy ter vergadering, het zy ter verdediging of by brandnood. Het belfort diende dikwyls ook voor gemeente-gevangenis, en voor bewaerplaets der stedelyke oorkonden of archieven. Zie over het belfort van Gent, De Bast, Antiq. bl. 61, vlgg. en meer nog in den Messager des sciences hist. van 1839, bl. 231, vlgg.

[p. 431]

arsenael te bezitten, voor welk alles oorspronkelyk de Hal diende, tot dat men gelegenheid en middelen had om byzondere gebouwen voor de raedsvergaderingen en de krygsbehoeften op te rigten⁽¹⁾.

Na gesproken te hebben van de regten en voorregten der vlaemsche steden en dier ingezetenen, moeten wy ook iets melden van de lasten en verpligtingen zoo der gemeenten als der burgers.

De persoonlyke lasten waren in het begin menigvuldig en zwaer⁽²⁾. De inwoonders van geringen stand hadden gedurig te betalen en allerhande dwangdiensten te verrigten; doch sedert dat de graven de bevolkingen der steden en allengskens die der dorpen welke hun toebehoorden⁽³⁾ hadden vry gemaekt, werden zy ontslagen van meest al die voorouderlyke verbindtenissen, en hadden voortaen niet dan hun aendeel te dragen in de gemeene lasten, die ook al van lieverlede gewyzigd en verminderd werden.

(1) Zie Warnkoenig, II, bl. 246.

(2) Warnk. II, bl. 251-54, heeft de byzonderste opgenoemd.

(3) Hierin waren derhalve de boeren van den graef gelukkiger dan die der byzondere heeren; maer deze moesten met der tyd ook al veel water in hunnen wyn doen, om hunne onderdanen niet kwyt te geraken.

[p. 432]

De grootste last was de krygsdienst dien alle onderdanen schuldig waren, doch bepaeldelyk tot verdediging van het land en van de souvereiniteit der graven. Zy wisten hoe ver en voor hoe lang zy hunnen vorst moesten volgen, zynde dat punt geregeld in de stedelyke Keuren, of in byzondere privilegiën aen de gemeenten vergund⁽¹⁾.

Voorts moesten de steden hulpgelden opbrengen in dry voorname gevallen: wanneer een van 's graven zonen ridder geslagen werd, wanneer hy een zyner dochters uittrouwde, en als de graef zelf of een zyner kinderen krygsgevangen gemaekt was en rantsoen te betalen had⁽²⁾. Buiten die byzondere gevallen⁽³⁾ betaelden de stedelingen geene andere schattingen dan die door den landvorst, het zy in

(1) Zoo moesten die van Gent, wanneer er iets in Zeeland en dus met schepen te doen was, den graef volgen tot boven Antwerpen zoo ver als zy op dry tyen varen konden, maer verder niet. Zie Warnk. III, bl. 74.

(2) Zie Warnkoenig, II, bl. 256.

(3) In Brabant waren zes gevallen. Daer zal in de geschiedenis van dat hertogdom spraek van zyn. Zie mede Kluit, Hollandsche Staatsregering, IV, bl. 123, vlgg.

[p. 433]

de gewoone, het zy in buitengewoone omstandigheden gevraegd:⁽¹⁾ en door de wethouderschap vrywillig toegestemd waren, wordende alsdan de beloofde som door eerlyke lieden⁽²⁾ op de burgers verdeeld volgens ieders staet en vermogen⁽³⁾, of op de eetwaren en dranken gezet, in welk geval ieder betaelde volgens zyn verdoen⁽⁴⁾.

De stedelyke overheden hadden ook somtyds groote geldsommen aen den landheer te tellen, het zy tot verwerving van gevraegde vryheden of voorregten, het zy tot kwyting van boeten, na gedempte

(1) Daerom hieten zy beden, precariae.

(2) In 't Fransch prud' hommes, in 't Latyn probi of boni homines.

(3) Alsdan waren 't talgen of kerven, in 't Fransch tailles, omdat oorspronkelyk de inzamelaer elks gedeeltelyke betaling op de twee ineen passende helften van den talgstok sneed of kerfde, gelyk thans hier en ginds nog gepleegd wordt door kleine lieden die hun brood op den pof halen.

(4) Dan waren 't accynzen, het zy voor immer, het zy voor eenen bepaelden tyd gevergd, Veelal ook had de stad en de graef ieder hun deel in de gewoone accynzen. Zie Warnk. II, bl. 256. - Buitengewoone, en als dusdanig doorgaens hatelyke accynzen en belastingen, hiet het Vlaemsche volk maltoten, van het latyn male tollere.

[p. 434]

muiteryen door den graef de steden opgelegd. Van gelyke was het zoo goed als eene pligt, wanneer de landvorst met of zonder zyn hofgezin in eene stad zich ophield, dat de wethouders hem geschenken deden van wyn, kleederstoffen en eetwaren op kosten der gemeente⁽¹⁾. Voorts betaelden zy hem renten of erfpachten voor de markten⁽²⁾ en andere opene plaetsen, voor de groote wegen⁽³⁾, voor de stads boterwaeg, de korenmaet en dergelyke dingen, even als zy een aendeel in de stedelyke tollen, in de zoengelden, en in al de boeten welke door de wethouders tegen de burgers uitgesproken werden, aen den landheer moesten afgeven⁽⁴⁾.

De wethouderschap of het Schependom, te Gent uit dertien, in de andere steden gewoonelyk uit twaelf persoonen bestaende, oefende het regt in

(1) Zulks was nog een overblyfsel van het oude jus prisiae, waerby de vorst van zyne onderdanen nemen of eischen mogt wat hy noodig had. Men kan er Raepsaet over nazien, OEuv. Compl. V, bl. 54, vlgg.

(2) Namelyk voor zoo veel die geregtigheden door de steden niet afgekocht waren.

(3) Dat alles behoorde tot het grafelyk domein.

(4) Zie Warnkoenig, II, bl. 257, 58.

[p. 435]

alle burgerlyke zaken⁽¹⁾, en zelfs in lyfstraffelyke of crimineele⁽²⁾, doch niet dan op aenmaning en onder de voorzitterschap van 's graven baljuw⁽³⁾,

(1) Leenregtelyke of feudale zaken behoorden tot des graven leenhoven. Zie daer Oudegherst over, II, bl. 541, vlgg.

(2) Eenige grove misdaden uitgezonderd, als moorddaed, brandstichting, râroof (dat is schending van lyken), vrouwenschaking, aenslag tegen den vorst, diens gemalin of kinderen, misdryf tegen kerken en kloosters, welke zaken behoorden tot het grafelyk geregt of de Curia comitis. Zie de Wielant, Antiq. de Fl. by De Smet, Corpus Chron. Fl. I, bl. xlviij, en Warnk. Hoogd. uitg. III, bl. 250, vlgg.

(3) Elders draegt hy den naem van Amman, elders dien van Schoutet, vooral op de dorpen. In de steden waer men tevens eenen Baljuw en eenen Amman of Schoutet ontmoet, zyn de beide laetsten ondergeschikt aen den eerste. Wat de naem van baljuw en diens beteekenis aengaet, Grimm alleen schynt by de waerheid als hy zegt (Alterthümer, bl. 465) dat hy van 't latynsche bajulus af te leiden is, en het denkbeeld van drager, handhaver meêbrengt, hetgeen zich goed laet opvatten voor de voogden van vrouwen en kinderen, die in de oudste oorkonden onder den naem van bajuli voorkomen. In de middeleeuwen waren de vlaemsche baljuws landvoogden, de plaets en het gezag der voormalige Kasteleins vervangende, doch inzonderheid belast met de handhaving van 's vorsten heerlykheid, vooral in het stuk van justitie, welke steeds in des vorsten naem door de schepenen van eene stad of van een ambacht gepleegd werd. Zie Warnk. II, bl. 149, vlgg.

[p. 436]

die in de stad den persoon en het gezag van den landheer vertegenwoordigde. Zonder hem mogten de schepenen geene vierschaer houden; zy echter alleen oordeelden en velden hun vonnis, hetwelk vervolgens door den baljuw of diens onderhoorigen, op zyn bevel, ten uitvoer gebragt werd⁽¹⁾.

Dezelfde schepenen hadden het bewind der stad in handen. Zy mogten, in het belang der openbare rust en veiligheid, politie-wetten voorschryven, welke nogtans de baljuw bevoegd was te schorsen of te doen intrekken, wanneer hy oordeelde dat de voorregten van den landheer er door verkort waren⁽²⁾. Eindelyk zy bestierden de stedelyke financiën, rekening doende in hunne eigen vergadering, zonder tusschenkomst van den vorst of diens plaetsvervanger⁽³⁾, doch dit regt werd hun later betwist,

(1) Zie Warnkoenig, II, bl. 155, vlgg.

(2) Zie aldaer, bl. 156 en 281.

(3) Zie Warnkoenig, II, bl. 282.

[p. 437]

als wy zien zullen. In al de gevallen waer de tegenwoordigheid des baljuws niet noodig was, hadden de schepenen eenen voorzitter uit hun eigen midden gekozen, hier den naem voerende van Eerste- of Opperschepen, daer van Burgemeester, elders van Voogd, en alle jaren vernieuwd wordende⁽¹⁾.

Naest de schepenen verschynen de dusgenaemde Raden, Gezworenen of Koremannen, die in alle gewigtige zaken, de regtspleging niet betreffende, dienden geraedpleegd te worden. Onder deze zyn allengskens lieden van ambachten en neringen in den persoon hunner dekens opgenomen geworden, en door hen hebben de mindere klassen der ingezetenen meer en meer deel gekregen aen het algemeen bestier der steden⁽²⁾. Ook deze raedslieden maekten een collegie uit⁽³⁾, voorgezeten door een

(1) Zie Warnkoenig, II, bl. 284.

(2) Zie Warnkoenig, II, bl. 265, vlgg.

(3) Te Gent voerden zy den naem van Schepenen van gedecle (Echevins des Parchons), omdat zy belast waren met de verdeeling der erfenissen. De anderen hieten Schepenen van der keure. Zie Warnk. III, bl. 130, Diericx, Mém. I, bl. 179, vlgg. Oudegh. II, bl. 297.

[p. 438]

der leden, die in vele plaetsen insgelyks den titel voerde van burgemeester der gemeente, maer in weerdigheid en gezag ondergeschikt was aen het hoofd van het schependom.

Het spreekt van zelf dat het stedelyk bestier noodwendig vele werkzaemheden meêbragt van onderscheiden aert, die de wethouders, in hunne dubbele hoedanigheid van regters en van verzorgers der openbare belangen, niet in staet waren zelf te verrigten. Ook vindt men onder hen een aental ambtenaren van stads wege betaeld, en uit dien hoofde doorgaens aengeduid met den naem van Pensionnarissen. Deze schreven en wreven, hielden de boeken, de rekeningen, de briefwisseling, en kregen aldus een zoodanige kennis van al de stedelyke zaken, dat zy met der tyd de voornaemste rol speelden, en dikwerf het hooge woord voerden in den raed⁽¹⁾.

Zie daer een kort begrip van de inrigting der vlaemsche steden onder Margareet van Constantinopelen, die wat hier of daer nog ontbrak goedgunstiglyk aenvulde, en om hare volksgezindheid

(1) Zie Warnkoenig, II, bl. 283.

[p. 439]

algemeen geliefd werd in Vlaenderen⁽¹⁾. Het is niet nogtans dat zy met eenige harer steden soms geene moeijelykheden had: neen, de Negen-en-dertig van Gent gaven haer in de jaren 1274 en 75 veel spel; maer zy raekte er met geduld en standvastigheid door, zonder dat de burgery zich te beklagen had⁽²⁾.

In de maend December 1278, voelende dat haer einde naderde, stond zy het graefschap af aen haren zoon Wyt, die sedert lang het land met zyne moeder bestierde⁽³⁾. Zy had reeds in Mei het zelfde gedaen voor Henegau, hetwelk zy aen haren kleinzoon Jan van Avennes plegtiglyk had overgege-

(1) In Henegau was zulks het geval niet. Daer hadden Margareets twisten met hare voorkinderen de gemoederen tegen haer ingenomen, en werd zy van het volk spottender wyze betiteld met den naem van Zwarte Margriet.

(2) Zie daer Oudegherst over, II, bl. 180-200. Zie mede Warnkoenig, III, bl. 96, vlgg. en de stukken door den zelfden schryver uitgegeven in den Messager des Sciences et des Arts van 1833, bl. 103-160.

(3) Deze afstand was toegestemd door Vlaenderens leenheer, koning Philip den Stoute. Zie de oorkonde by Oudegherst, II, bl. 155, in de aenteekening.

[p. 440]

ven⁽¹⁾, en stierf den 10 February van het volgend jaer 1279, in eenen hoogen ouderdom⁽²⁾.

(1) Zie Reiffenberg, Hist. du Hainaut, II, bl. 244.

(2) Zie Meyer op dat jaer.