Vaderlandsche historie. Deel 4

[p. 371]

Elfde hoofdstuk.

vervolg.
gevangenschap van graef ferdinand. - margareta's echt onwettig verklaerd. - geschiedenis van den valschen boudewyn. - ferdinands verlossing. - de XXXIX van gent. - tweede huwelyk van vrouw joanna. - hare dood.

1214-1244.

Gelyktydige koningen van Frankryk.

Philip-Auguste,	† 1223.
Lodewyk VIII,	† 1226.
Lodewyk IX.

Had Ferdinand van Portugael in zynen eigen naem Vlaenderen te leen gehouden, het zou, na de nederlaeg van Bouvines, ongetwyfeld aengeslagen zyn geworden en aen de fransche kroon vereenigd. Maer vrouw Joanna alleen was erfgravin, en deze had nergens in meê gedaen: zy had zelfs het gedrag van haren gemael niet volkomen goed gekeurd,

[p. 372]

weshalve Philip dat gedrag op haer niet wreken kon en verpligt was het graefschap in hare handen te laten. Hy deed zoo, doch niet zonder tegenzin, als blykt uit de voorwaerden die hy Joanna oplei, wanneer zy, dry maenden na het onheil, hem ging te voet vallen om genade te vragen voor haren echtgenoot. Zy moest, om te blyven die zy was, plegtiglyk beloven de vestingwerken van Valencyn, van Ieperen, Audenaerde en Cassel te zullen slechten, die der andere steden in hunnen staet van verval laten, en nergens nieuwe versterkingen aenleggen, zonder des konings toestemming⁽¹⁾. Op dien voet mag men zeggen dat Philip, zoo niet het volle eigendom, althans de overhand had op het Vlaemsche leen, dat hy, wanneer het hem lustte en 't pas gaf, in kon nemen; want met vervallen grenssteden was er tegen een fransch leger niets uit te voeren. Voorts gaf hy aen de gravin raedslieden van zynen keus⁽²⁾, om haer het land te helpen

(1) De oorkonde staet by Warnkoenig, I, bl. 347.

(2) Zie Kervyn, II, bl. 200. - Onder deze raedslieden was Arnout, heer van Audenaerde die, in eene oorkonde by Warnkoenig, III, bl. 262, den titel voert van Regent van Vlaenderen. Daer nu de zelfde Arnout ook inden slag van Bouvines krygsgevangen werd van de Franschen, kan men gissen op welke voorwaerden hy zyne vryheid zal verworven hebben, en op welken voet hy van den koning last had het land te regeren.

[p. 373]

bestieren, zich uitdrukkelyk voorbehoudende met, Ferdinand te doen volgens zyn welbehagen⁽¹⁾.

Des konings welbehagen was van Vlaenderen zonder hoofd te laten, en daer zelf meester te spelen. Geen wonder dus dat, zoo lang hy leefde, Joanna steeds verloren moeite deed, zoo dikwyls zy hem om de verlossing haers gemaels ging smeeken.

Zulks was echter het eenigste leed niet dat Joanna te beproeven had. Het jaer na haer huwelyk met Ferdinand van Portugael, was hare zuster Margreet getrouwd met Bosschaert van Avennes⁽²⁾. Vrouw Mathilde toonde zich voor dien echt zeer genegen, zoo wel als de Vlamingen, welke geerne zagen dat een man, die groote diensten aen het land bewezen had⁽³⁾, daer heerlyk voor beloond wierde. Ten andere was Bosschaert edel genoeg van

(1) Zie de pas beroepen oorkonde by Warnkoenig.

(2) Zie boven, bl. 316, aenteek. 4.

(3) Zie boven, bl. 348.

[p. 374]

afkomst om de hand eener dochter van Vlaenderen te erlangen, en daerenboven scheen zulks het beste middel om noch den koning van Frankryk, noch dien van Engeland te verkroken, die er beide voor uitkwamen om de jonge vorstin aen een' hunner nabestaenden te verbinden⁽¹⁾. Het huwelyk werd dan gesloten in 1212⁽²⁾ met de toestemming van gravin Joanna en van geheel den adel. Maer ziet, eenigen tyd na de ramp van Bouvines, begonnen er kwade geruchten te loopen over Bosschaert die, zeide men, toen hy met Margreet in den echt was getreden, zyne volle vryheid niet meer had.

Dit gerucht was maer al te wel gegrond. Bosschaert, in zyne eerste jeugd door graef Philip van Elsaten aengetrokken, en naest andere edelknapen aen het hof van Vlaenderen opgevoed⁽³⁾, had te

(1) Zie Warnkoenig, I, bl. 241. Zie mede Oudegh. II, bl. 88 en Lesbroussarts aenteekening.

(2) Wat anderen over deze daedzaek ook geschreven hebben, wy volgen het verhael van Buzelinus, die, op bl. 260 zyner Annales, uitdrukkelyk zegt dat hy de zuivere waerheid en geene verdichtsels voordraegt.

(3) Zyn vader, Jacob van Avennes, had zich in Syrië ridderlyk gedragen, en was daer voor de zaek des geloofs gestorven. Zulks wilde graef Philip aen den zoon vergelden.

[p. 375]

Brugge zulken voortgang gemaekt in de wetenschappen, dat zyn weldoener hem naderhand naer Parys had gezonden, om zich daer nog verder te oefenen. Vervolgens was hy de regten gaen leeren te Orleans, alwaer hy, naer het gemeen gebruik van den tyd, zekere kerkelyke beneficiën had verworven⁽¹⁾, doch voor het behoud van welke hy genoodzaekt werd geestelyke wydingen te ontvangen. Bosschaert, zonder misschien de gevolgen van zyn gedrag in te zien, onderwierp zich aen die voorwaarde, en werd inderdaed subdiaek gewyd buiten de weet zyner vrienden.

Later in Vlaenderen weêrgekeerd zynde, dacht hy aen zyne vorige verbindtenissen niet meer, maer gaf zich over aen den wapenhandel, en behaelde weldra zoo veel krygsroem, dat hy door koning Rykaert van Engeland ridder geslagen werd. Hy maekte zich daerenboven zulken naem van wys-

(1) Namelyk hy had eene kanonikale Prebende ontvangen in de kerk van O.L.V. te Laon, en later eene andere in die van Doornik. Zie Warnk. I, bl. 240-41.

[p. 376]

heid, van voorzigtigheid en van welsprekendheid, dat hy, als wy boven verhaeld hebben, van graef Boudewyn IX aengesteld werd tot bestierder van het graefschap, en tot medevoogd zyner beide kinderen. Deze waren hem dus veel verpligt, en Margareta zelf had den eersten wensch geuit om met Bosschaert het huwelyk aen te gaen; maer al het geluk dat zy zich uit haren echt voorspelde, verdween, wanneer de vorige staet haers gemaels bekend werd. Joanna en vrouw Mathilde waren er eerst van onderrigt, doch weldra werd de zaek geweten van heel het land, en verwekte eene algemeene verontweerdiging zoo onder den adel, als onder de geestelykheid en het volk.

Het kon niet missen of het vergryp van Bosschaert moest eerlang den paus ter ooren komen, en Innocentius was de man niet om de gegeven ergernis ongestraft te laten: hy diende zelfs met strengheid voort te gaen tegen de kwade voorbeelden der Grooten, ten einde het zedelyk verderf, maer al te gemeen in dien tyd, zoo veel in zyne magt was te beletten van voort te kankeren, en heel het maetschappelyk lichaem te ontsteken. De paus gaf dan last aen den bisschop van

[p. 377]

Atrecht⁽¹⁾ om de zaek te onderzoeken, en de waerheid vernomen hebbende, beval hy den overtreder der kerkelyke wetten van zyne misleide gemalin te scheiden⁽²⁾, op straf van in den ban gedaen te worden, indien hy niet aenstonds gehoorzaemde.

Bosschaert was geen onchristelyk mensch; doch, gelyk het dikwyls gaet, de liefde verblindde hem en de drift had de overhand. Hy bleef weêrbarstig, willende niet luisteren naer de bevelen van den Vader der geloovigen: ook werd hy eindelyk uit de gemeenschap der Kerk gesloten, niet door Innocentius, die in den tusschentyd overleden was⁽³⁾, maer door diens opvolger Honorius, by uitspraek van 17 July 1217⁽⁴⁾.

(1) By brieven van 20 Febr. 1215. Zie Kervyn, II, bl. 206, aenteek. 2.

(2) By brieven van 19 Jan. 1216. Zie Kervyn, II bl. 206. aenteek. 3. Le Glay, II, bl. 80, geeft er de vertaling van. De oorkonde staet by Vredius, Probationes, enz. bl. 335.

(3) Namelyk den 16 of 17 July 1216.

(4) Zie Le Glay, II, bl. 83, alwaer hy het vonnis des kerkvoogds vertaeld heeft. De oorkonde staet by Vredius, loc. cit.

[p. 378]

De gedoemde zou zich tegen dat vonnis nog verhard hebben; doch nu kwam Joanna er met de wapens tusschen, en Bosschaert moest zwichten. Margareta zelf erkende ten laetste haer ongelyk: zy verliet haren onwettigen man, en nam, met de twee kinderen, Jan en Boudewyn, die uit dezen echt waren voortgesproten, haren intrek by eene van Bosschaerts zusters⁽¹⁾. Wat hem aengaet, hy viel in Johanna's handen en werd eenigen tyd in hechtenis gehouden⁽²⁾, doch moet zich sedert met de gravin zoo wel als met de Kerk verzoend hebben; want men vindt hem nog lange jaren zoo goed als afgezonderd levende in het Henegauwsche, alwaer hy eerst omstreeks 1242 overleed⁽³⁾.

Vrouw Mathilde had die onlusten zien beginnen, maer zag er 't einde niet van; want zy stierf den 6 Maert 1218⁽⁴⁾, waerdoor het weduwgoed, van

(1) Zie Le Glay, II, bl. 88.

(2) Meyer, ad ann. 1218, wil dat Bosschaert in het slot van Rupelmonde onthalsd werd; maer hy is daer mis in.

(3) Zie Le Glay, II, bl. 88, 89, en Reiffenberg, Hist. du Hainaut, II, bl. 171.

(4) Zie Meyer, op dat jaer.

[p. 379]

hetwelk zy zoo lang de logt genoten had, eindelyk weêr in het bezit der gravin kwam. Daerentegen werd, dat zelfde jaer, Ryks-Vlaenderen door keizer Frederik aengeslagen, op voorwendsel dat Joanna verwaerloosd had het te verheffen, dat is, in tyds daer hulde voor te doen⁽¹⁾, doch inderdaed uit wrevel tegen 's lands vorstin, wier gemael in 1214 de party van keizer Otto omhelsd had⁽²⁾. Joanna ontschuldigde zich met de gevangenschap van Ferdinand, welke haer niet toegelaten had hare leenpligt eerder te vervullen. Voorts zocht zy vrienden op om by den keizer voor haer ten beste te spreken, en bragt het zoo ver dat het verbeurde leen haer plegtiglyk weêrgegeven werd⁽³⁾.

In den tusschentyd had Joanna hare landvorstelyke magt vermeerderd door het afkoopen der kas-

(1) De verheffing van het leen moest, volgens het duitsche regt, gedaen worden ten laetste een jaer en een dag na de dood des vorigen leenmans.

(2) Zie Meyer, ad ann. 1218. en Oudegh. II, bl. 106, aenteek. 2.

(3) Zie Warnkoenig, I, bl. 231, en de oorkonde door hem meêgedeeld, bl. 348.

[p. 380]

selry van Cassel⁽¹⁾ uit de handen van Michiel van Harnes⁽²⁾, weshalve de leenroerigheid van dat grondgebied sedert dien een einde nam, en geheel de kasselry onder het onmiddelyk bestier der vlaemsche graven kwam⁽³⁾. Hetzelfde beproefde zy met Jan van Nyelle⁽⁴⁾, erf kastelein van Brugge, die haer hatelyk geworden was uit hoofde zyner bekende franschgezindheid⁽⁵⁾. Dit kostte haer echter grooter moeite, want Jan wilde van zyn leen niet afzien; maer de gravin, alhoewel haer tegenstander zich op het koninklyk geregtshof beroepen

(1) Zie boven, bl. 95, aenteek. 1. Zie mede Meyer, ad ann. 1218. - De kasteleinen in Vlaenderen zyn te vergelyken met de gaugraven onder de franksche koningen. Zy waren de groote leenmannen van den landvorst, bestierende in diens naem een gewest of kasselry, alwaer zy 't regt oefenden en een derde der profyten hadden, gaende de overige twee derden aen den graef. Zie Warnk. II, bl. 117, en meer nog, bl. 129, vlgg.

(2) Zie Sanderus, Flandria illustr. III, bl. 70.

(3) In dier voege dat tevens de onderhoorige leenmannen des kasteleins voortaen eigen vasallen van het graefschap werden. Zie Oudegherst, II, bl. 107-108.

(4) Zie boven, bl. 318 en de aenteek.

(5) Zie Oudegh. II, bl. 107, aenteek. 4.

[p. 381]

had, wist het er toch door te halen, en dwong hem zyne regten op te geven voor eene merkelyke som gelds, waerdoor geheel het land van den Vrye voortaen aen het gezag der graven regtstreeks onderwerpen bleef⁽¹⁾.

Deze zaek liep af in 1224⁽²⁾. Het jaer te voren⁽³⁾ was Philip-Auguste uit de wereld gescheiden, het ryk overlatende aen zyn' zoon Lodewyk VIII, bygenaemd den Leeuw. Dit voorval gaf verschen moed aen vrouw Joanna: zy hoopte van dezen koning te verwerven wat Philip haer altyd hardnekkig geweigerd had, de vrystelling haers gemaels. In zulk vleijend vooruitzigt had zy reeds schatten verzameld om den losprys te betalen; de rykste abtdyen des lands, die van Sint Donaes te Brugge⁽⁴⁾, van Sint Baefs te Gent⁽⁵⁾, van Sint Pieter te Ryssel⁽⁶⁾,

(1) Vredius weidt over die zaek uit in zyne Flandria ethnica, bl. 567, vlgg.

(2) Zie Meyer, op dat jaer.

(3) Den 14 July.

(4) Zie Kervyn, II, bl. 212.

(5) Zie Diericx, Mémoire sur la ville de Gand, I, bl. 259.

(6) De oorkonde staet by Miraeus, III, bl. 677.

[p. 382]

van Sint Vaest te Atrecht⁽¹⁾ en andere waren haer mildelyk ter hulp gekomen, toen onverwachts Vlaenderen in eene nieuwe ramp gestort werd door zekeren guichelaer die zich uitgaf voor keizer Boudewyn, en niet alleen het volk, maer zelfs een deel des adels op zyne hand kreeg, ja tot op het punt kwam van Joanna hare staten te ontfutselen en tot eigenaer der beide graefschappen erkend te worden.

Een zoo zonderling verschynsel, dat in de geheimzinnige dood van Boudewyn⁽²⁾ zynen uitleg vindt, was niet geheel zeldzaem⁽³⁾ in die tyden⁽⁴⁾,

(1) De oorkonde komt voor in de Miscellanea van Baluzius, VII, bl. 263.

(2) Zie boven, bl. 341.

(3) De heer Kervyn, II, bl. 217, spreekt van eenen Zwitser die, dertien jaer na de dood van keizer Hendrik V, zich voor dien vorst uitgaf en veel aenhang won.

(4) In die tyden vooral, ja; maer zelfs nog in onze tyden, wanneer een groote personaedje heimelyk uit den weg wordt geruimd, verloopen er menige jaren eer het volk aen zyne dood geloof geeft, en kunnen bedriegers daer nut uit trekken. Hoe vele valsche Dolfynen heeft men in onzen leeftyd niet zien optreden en den rol zien spelen van Lodewyk XVII, in 1795 allengskens en in stilte vermoord?

[p. 383]

toen vele wereldsche Grooten naer het Oosten de wapens gingen voeren, en van wien men nimmermeer hoorde spreken, 't zy dat ze in den vreemde verraderlyk omgebragt of verongelukt waren, 't zy dat ze van armoede⁽¹⁾, uit geest van boetveerdigheid of van godsvrucht het kloosterleven omhelsd hadden, en het overige hunner dagen in de eenzaemheid doorbragten.

Van dat laetste slag waren er niet weinigen in Vlaenderen, sedert den laetsten kruistogt: althans het volk meende 't zoo⁽²⁾. Sommigen hadden het Minnebroêrs-habyt aengetrokken⁽³⁾; anderen leefden, op zyn Oostersch, als kluizenaers in de bosschen; doch iederen keer dat een hunner zich onder de menschen vertoonde, zocht de nieuws-

(1) Vele kruisvaerders verkochten al wat zy liggende of roerende hadden om meê naer 't Oosten te trekken, en kwamen doodarm weêr.

(2) En daer was grond voor. Zie Reiffenberg, Hist. du Hainaut, II, bl. 175, vlgg. alwaer hy een voorbeeld in 't lang en breed verhaelt naer Jacques de Guyse.

(3) De orde der Minorieten, onlangs door den H. Franciscus van Assisi ingesteld, maekte toen veel opgang. Reeds in 1219 hadden zy een klooster te Valencyn. Zie Reiffenberg, loc. cit.

[p. 384]

gierige menigte uil zyn' gang, zyn opzien of gestalte, te raden wie en wat hy vroeger in de wereld mogt geweest zyn. Zoo gebeurde het, in den vasten van 1224, dat een heremyt, woonende in het woud van Glançon tusschen Doornik en Valencyn, bedelen kwam in 't nabygelegen stedeken van Mortagne⁽¹⁾, alwaer hy de aendacht eens edelmans op zich trok. Deze hem van onder tot boven beschouwende, stak zich in 't hoofd dat hy een' dier vermomde kruisvaerders voor had, waer zoo veel van gesproken werd, en begon eenige ridders op te noemen, die met graef Boudewyn vertrokken, doch even zoo min als hy weêrgekomen waren, telkens vragende ‘zyt gy die niet?’ en zorgvuldig opmerkende of zyn gelaet niet veranderde. Daer de onbekende op al die vragen eenvoudig neen antwoordde, besloot de edelman, en met hem de omstaenders, dat hy geen ridder van Boudewyn, maer Boudewyn zelf was, en wat ook de kluizenaer tegensprak, dit kon hem niet meer helpen: de graef van Vlaenderen, wiens dood men van eerst af in twyfel getrok-

(1) Zie het Auctuarium Acquicinctinum, ad ann. 1224, by Pistorius, I, bl. 1014. - Zie mede hiervoren, bl. 363, en de aenteekening 2 aldaer.

[p. 385]

ken en naderhand geloochend had, was weêrgevonden.

De heremyt keerde beteuterd naer zyn wildernis; doch weldra werd hy daer door de dweepende menigte uitgehaeld, en triomfantelyk naer Valencyn gevoerd, van waer de burgers hem te gemoet liepen met de oogen vol tranen, weenende van vreugd dat zy hunnen grys geworden vorst wederzagen, en van medelyden voor hetgeen hy zoo veel jaren moest uitgestaen hebben. Wat zou de man, getuige van den algemeenen geestdrift, wat zou hy zeggen of doen, dan zich laten meêslepen van de fortuin, als anderen gedaen hadden⁽¹⁾? Hy erkende dan hetgeen men hem opdrong, namelyk dat hy de keizer, dat hy Boudewyn was, en had waerlyk geen reden om de leugen te herroepen; want van Valencyn naer Doornik, van daer naer Ryssel, vervolgens naer Kortryk, Brugge en Gent geleid zynde, vond hy overal de zelfde vooringenomenheid, een even gunstig onthael. De ouderlingen, die met den graef geleefd hadden, herkenden hem in den klui-

(1) De heer Kervyn brengt daer nog twee voorbeelden van by, II, bl. 219-20.

[p. 386]

zenaer, alhoewel deze ruim een halven kop kleiner was. Zy zagen in hem de zelfde gelaetstrekken, de zelfde houding, de zelfde byzondere teekens: en de jongeren, zy die nooit Boudewyn gezien konden hebben, waren nog het zekerste dat zy hem thans voor hunne oogen hadden. Zoo onbezonnen was het volk van Vlaenderen, zoo wel als dat van Henegau; maer het volk niet alleen: ook vele edellieden der beide landen, het zy begoocheld gelyk de menigte, het zy uit onwil tegen vrouw Joanna, of om in troebel water te visschen, erkenden op hunne beurt den valschen Boudewyn, en hielpen hem zynen rol al verder spelen⁽¹⁾.

De gravin, ofschoon de voornaemste baronnen der twee landen haer getrouw bleven, was niet weinig verlegen met haren toestand. Willende het kwaed in den wortel aentasten, deed zy door boden den gewaenden vorst eerbiediglyk uitnoodigen om naer Quesnoy⁽²⁾ te komen, en zich voor haer

(1) Reiffenberg, die vele byzonderheden uit den gelyktydigen Philippe-Mouskés genomen heeft, noemt eenige henegauwsche heeren, die 't met den bedrieger hielden, II, bl. 182.

(2) Henegauwsche stad, bezuiden Valencyn.

[p. 387]

en hare hovelingen bekend te maken; doch de kwant rook lonten en zag niet om. Welhaest kon Joanna zelf het te Quesnoy niet houden, vreezende door haer eigen onderdanen, inzonderheid door die van Valencyn opgeschept te worden. Zy ontweek het gevaer naer Doornik, en kwam vervolgens in Vlaenderen, maer vond daer de geesten niet minder opgewonden. De wysste en deftigste lieden twyfelden; de groote hoop schold de gravin uit als of zy haer eigen vader verloochende, en sprak van haer weg te jagen, terwyl de heremyt het land in triomf afliep, gedost in keizerlyke kleedy, gevolgd van een talryken stoet, ridders makende, leenen uitgevende, en 't gepeupel vleijende met woorden en werken.

Tot overmaet van Joanna's verlegenheid, kwamen er gezanten van wege de hertogen van Brabant en Limburg den ingebeelden keizer groeten, die ja, in April 1225, brieven ontving van Hendrik III koning van Engeland⁽¹⁾, hem aenmanende tot het sluiten van een verbond tegen den opvolger van Philip-Auguste⁽²⁾.

(1) Hy was de zoon en de opvolger van koning Jan, sedert 1216.

(2) De brief staet by Rymer, I, bl. 95.

[p. 388]

In dien drang van akelige omstandigheden, bleef er de gravin niet over dan Vlaenderens leenheer, koning Lodewyk van Frankryk ter hulp te roepen. Zulks deed zy in persoon, belovende al de kosten te zullen dragen, die er mogten gedaen worden om haer in het vreedzaem bezit harer landen te herstellen⁽¹⁾. Lodewyk nam dezen last op zich. Na door afgeveerdigden in Vlaenderen zelf de zaek neerstig onderzocht te hebben⁽²⁾, zond hy brieven tot den valschen Boudewyn, hem dagvaerdende te Peronne, kwansuis om zyne hulde als graef van Vlaenderen te ontvangen, maer inderdaed om hem strikken te leggen, waer het te voorzien was dat hy zich zelven in verwarren zou.

Aen zulk verzoek van den leenheer, die er daerenboven een vrygeleide bygevoegd had, kon de kluizenaer, zonder zyne zaek te bederven, zich niet goed onttrekken. Hy trok dan, tegen 't einde

(1) De oorkonde staet by Baluzius, Miscellan. VII, bl. 263.

(2) Namelyk door ondervraging van al degenen die den waren keizer gezien en gekend hadden. Zie Warnk. I, bl. 238.

[p. 389]

van Juny, met een gevolg van over de honderd ridders, naer Peronne, alwaer hy van den koning deftig onthaeld en naer 't paleis geleid werd. Een hoffelyk feestmael wachtte den gast, die naest Lodewyk aen tafel plaets nam, maer daer alreeds op zyn gemak niet zat, alhoewel hy, door het van buiten geleerd verhael zyner rampen, eene gunstige wending aen het gesprek geven en de harten eenigzins winnen kon⁽¹⁾.

Na den maeltyd ging het slimmer. Alsdan werd er van een en ander geredekaveld; doch de gewaende keizer, die alles niet had kunnen voorzien, missprak zich zoo dikwerf, dat koning en hovelingen hun kwaed vermoeden bykans tot eene volkomen zekerheid van het bedrog voelden overgaen. Om allen twyfel op te lossen, vroeg hem de kanselier des ryks zonder omweg, waer en wanneer hy als graef van Vlaenderen aen 's konings vader hulde had gedaen; alsmede in welke stad, op wat dag en in welke plaets hy met Maria van Cham-

(1) Zie Kervyn, II, bl. 223. Anderen zeggen dat de heremyt het feest niet wilde bywoonen, maer dat hy in den vooravond naer 't paleis terug keerde.

[p. 390]

pagne getrouwd was. Dit hiet hem de tromp op de borst zetten: de heremyt, voorwendende dat het laet geworden was, vroeg uitstel tot 's anderdags om al die byzonderheden te beantwoorden; maer in den nacht stak hy op, meê nemende wat aen de hand lag, en latende zyne vrienden in groote bedeesdheid.

Hiermede was het spel zoo goed als uit. Te Valencyn weêrgekeerd zynde, vond hy er nog veel byval onder 't gemeen; doch de edellieden toonden een ander gezigt, weshalve de valsche graef raedzaem oordeelde het land te ruimen. Hy begaf zich over Keulen naer den Boven-Rhyn, en verder op naer Montrouge in Burgondië, hopende daer ongekend te kunnen leven van 't geen hem overbleef.

Intusschen was vrouw Joanna in hare staten terug gekomen, alwaer zy, met de oogen te sluiten over 't voorleden, de steden en 't volk allengskens deed bedaren, toen zy onverwacht de tyding kreeg dat de bedrieger in de val was geloopen. Inderdaed, een burgondisch edelman hem erkend en aengehouden hebbende, gaf op den eigen stond daer kennis van aen de gravin, voorstellende zynen gevangen tegen vier honderd marken zilvers

[p. 391]

in hare handen te leveren. Dit aenbod, als men raden kan, werd oogenblikkelyk toegestemd. Aldra was de valsche Boudewyn weêr in Vlaenderen, nu niet meer om toegejuicht, maer om gevonnisd te worden. Hy zelf bragt alles aen 't licht: hy vertelde hoe men hem het hoofd had doen draeijen, en beleed dat hy keizer, noch koning, noch zelfs een edelman was, maer een mensch van nederige afkomst, met name Bertrand, geboortig van Rains⁽¹⁾, en Menestreel⁽²⁾ van zyn ambacht.

De man verdiende eerder medelyden dan straf, en zou er zeker in onze tyden goedkoop afgekomen zyn; maer in de dertiende eeuw waren de wetten ongelyk strenger en wreeder. Zyne regters verwezen hem om, gebonden op een peerd, met bloote voeten, in de steden rondgevoerd te worden, waer hy zich als keizer vertoond had, en om verder aen de galg geknoopt, tusschen twee zwarte hon-

(1) Een dorp naby Vitry-sur-Marne, in Champagne, zegt Reiffenberg.

(2) Zoo noemde men, in de middeleeuwen, de omzwervende dichters die aen de hoven der vorsten gingen zingen en spelen.

[p. 392]

den⁽¹⁾ zyn leven te eindigen: barbaersche straf, die hy werkelyk te Ryssel voor de stads-hal onderging, waerna zyn lichaem ten prooi aen de raven werd gegeven⁽²⁾.

Zoo stierf Bertrand van Rains, de dusgenoemde valsche Boudewyn; doch, gelyk het gaet, het volk hield daerom niet op hem voor den waren Boudewyn aen te zien, en beschuldigde de gravin van haer eigen vader te hebben doen ophangen, eene aentyging die ook door geschiedschryvers van lateren dag⁽³⁾ vernieuwd is geworden, ten onregt nogtans.

Koning Lodewyk van Frankryk had in deze zaek Joanna's belangen zoo yverig ter herte genomen, dat men scheen te mogen hopen hy zou er voortaen niet meer tegen wezen om haren gemael, se-

(1) Zulks was gemeen in de middeleeuwen, inzonderheid voor de Joden.

(2) Zie Meyer, ad ann. 1225. - Oudegh. II, bl. 113, vlgg. - Warnk. I, bl. 236-40. - Kervyn, II, bl. 218-26. - Le Glay, II, bl. 17-39.

(3) Laetst nog door den heer J. De Mersseman in de Annales de la société d'Émulation, II en III; doch, naer ons inzien, niet met de vereischte kritiek.

[p. 393]

dert zoo veel jaren opgesloten, in vryheid te stellen. Ferdinands verlossing werd daerenboven ernstig gevraegd door paus Honorius⁽¹⁾, door de aenzienlykste kardinalen⁽²⁾, ja en door des konings eigen echtgenoot, Blanca van Castielje⁽³⁾, zoodat Lodewyk langer niet goed weigeren kon. Hy stemde er dan eindelyk in toe, doch op zulke voorwaerden dat zyn onwil tegen Vlaenderen er nog klaerder door bleek. Een verdrag werd gesloten te Melun⁽⁴⁾ den 10 April 1226. Joanna's gemael zou den kerker verlaten op den eerstvolgenden Kersdag tegen een losgeld van 50,000 pond parisis⁽⁵⁾, waervan de helft vooraf geteld en de andere helft verzekerd moest worden door de uitlevering van Ryssel,

(1) Zie de oorkonde by Baluzius, Miscellancorum, VII, bl. 254.

(2) Zie de oorkonde aldaer, bl. 257.

(3) Blanca, dochter van Alphonsus IX, koning van Castielje, was nauw vermaegschapt met Ferdinand van Portugael. Zie Meyer, ad ann. 1225.

(4) Eene stad twaelf mylen in 't Zuidoosten van Parys.

(5) Het pond parisis gold 25 fransche stuivers, het pond tournois 20; maer in 1226 was de stuiver ongelyk meer in weerde dan hedendaegs.

[p. 394]

Douai en Ecluse⁽¹⁾, zullende het kasteel van de tweede dier steden, na de volle betaling, nog tien jaer in 's konings handen blyven en eene fransche bezetting hebben op Vlaenderens kosten. Voorts werd het Joanna en Ferdinand verboden, binnen de palen van hun graefschap nieuwe vestingen te bouwen of de bestaende sterker te maken zonder de toestemming des konings, wien zy overigens zweren moesten te zullen getrouw zyn en nimmermeer de wapens voeren tegen Frankryk, op straf van in den kerkelyken ban gedaen en Vlaenderen in interdictie gesteld te worden door de bisschoppen van Rheims en Senlis⁽²⁾, in welk geval de leenmannen en de steden des lands zouden verpligt wezen tegen hunne eigene vorsten party voor den

(1) In fransch Vlaenderen, bezuiden Douai.

(2) Volgens de termen van het verdrag, moesten Joanna en Ferdinand zelf pauselyke brieven vragen en den koning ter hand stellen, waerby het hoofd der Kerk de gemeende bisschoppen magt en bevel gaf om, binnen de veertig dagen na 's leenheers verzoek, die beide straffen uit te spreken, zonder dat zy zouden kunnen herroepen worden vooraleer het hooge leenhof van Frankryk zyn vonnis over de zaek geveld hadde.

[p. 395]

koning te nemen⁽¹⁾, gelyk de graef en de gravin moesten beloven alle vasallen en onderdanen, welke dit verdrag weigeren zouden te erkennen, te zullen uit Vlaenderen bannen en hunne goederen aenslaen⁽²⁾.

Dit uitvoerig verdrag, vooraf te bezegelen door hen die 't aenging, leverde de graven van Vlaenderen, zoo wel als hunnen adel en hun volk, met handen en voeten gebonden aen Frankryk over. Joanna echter, om haren gemael uit de gevangenis te verlossen, stemde in alles toe, even als Ferdinand⁽³⁾; maer het stuk was te schandelyk voor het land, om door de baronnen en de steden bevestigd te worden. Deze weigerden dan, wat ook de gravin deed om hen over te halen⁽⁴⁾, toen op den 8 November van het loopend jaer de koning te sterven kwam, de kroon overlatende aen zyn oudsten zoon Lodewyk IX, onder de voogdy der deugdzame

(1) Al de baronnen, al de steden van Vlaenderen moesten dat schriftelyk beloven.

(2) Zie de oorkonde by Warnkoenig, I, bl. 350.

(3) Beider acte van toestemming staet by Baluzius, bl. 250-54.

(4) Zie Meyer, ad ann. 1225.

[p. 396]

Blanca. Die onverwachte dood⁽¹⁾ ging de Vlamingen meê. De koningin, in haer hart genegen voor Ferdinand, en voorziende dat zy misschien diens hulp noodig zou hebben⁽²⁾ gedurende de minderjarigheid haers zoons⁽³⁾, toonde zich aenstonds bereid om het verdrag van Melun te matigen, en het aldus aennemelyk te maken. In een nieuw opstel werd van geen rantsoen meer gesproken⁽⁴⁾, noch van uitlevering der dry steden: alleen het kasteel van Douai zou door de Franschen bezet blyven⁽⁵⁾. 't Is waer, de overige bepalingen wer-

(1) Lodewyk VIII was nog geen 39 jaer.

(2) Daer ontstonden inderdaed groote onlusten in Frankryk, voortspruitende uit de algemeene misnoegdheid der baronnen, die den moedwil en den willekeur der koningen niet meer konden uitstaen. Zie Oudegh. II, bl. 123, aenteek. 1.

(3) Lodewyk IX beklom den troon in den ouderdom van ruim elf jaer.

(4) Warnkoenig, I, bl. 233, beweert dat Lodewyk IX slechts de helft van het losgeld eischte, namelyk 25,000 pond. Het charter zegt daer geen woord van; maer 't kan zyn dat die som in December 1226 reeds betaeld was.

(5) Zie den tekst van dit nieuw verdrag by Baluzius, bl. 258-61. Het werd geteekend te Parys, in December 1226.

[p. 397]

den gehandhaefd, doch daer Vlaenderen van den nieuwen koning geene kwaedwilligheid te vreezen had, en ten andere begerig was om een eind aen de zaek te zien, gaven adel en steden er dan ook gereedelyk hunne toestemming aen⁽¹⁾, zoodat eindelyk graef Ferdinand, den 6 January 1227, in vryheid gesteld werd, tot groote vreugd van geheel het land. Hy had twaelf jaer en vyf maenden in de gevangenis doorgebragt⁽²⁾.

Zoo was er dan weêr eens rust en vrede in de graefschappen, en de vorsten mogten op nieuw hunne zorg besteden aen 's lands welvaren. Gent had zich byzonder grootmoedig getoond om Joanna te helpen, in de akelige omstandigheden die zy had moeten doorkomen: voor Gent ook waren hare eerste weldaden. De burgery, steeds te onvreden met het schependom der stad dat hare belangen niet genoeg behertigde, vroeg nogmaels eene verandering, waerby het volk ook iets mogt te zeggen

(1) Zie de oorkonde by Baluzius, bl. 261 en 262, of by Warnk. I, bl. 352-53.

(2) Zie Meyer, ad ann. 1226.

[p. 398]

hebben in het stedelyk bestier. Men telde er, sedert 1212⁽¹⁾, dertien schepenen, jaerlyks te vernieuwen door eenen keus, maer die, naer 't schynt, zich zoo goed als bepaelde tusschen eenige groote familiën welke den meesten invloed hadden, zoodat het gezag nog altyd werkelyk in dezelfde handen bleef. Naest de schepenen waren er te Gent, even als in de andere steden, een zeker getal raedslieden, die vermoedelyk uit de mindere klassen gekozen werden, maer tot dan toe weinig deel moeten gehad hebben in het bewind der zaken; want nu verzochten de Gentenaers dat hunne wethouderschap bestaen zou uit dry Collegiën, ieder van dertien persoonen, doch waer noch vader en zoon, noch gebroeders te gelyker tyd lid mogten van zyn. De dertien eerst gekozen zouden het Schependom uitmaken⁽²⁾, de dertien volgende het Collegie der Raedslieden⁽³⁾, en de dertien laetste de Ledigen⁽⁴⁾,

(1) Zie boven, bl. 351.

(2) Belast met de hooge regtsoefening, en 't bestier der stedelyke financiën.

(3) Belast met de zaken van erfenissen en van weezen, alsook met de beslissing van gewoone krakeelen.

(4) In 't Latyn Vacui, in 't Fr. les Vagues. Zie Diericx, Mémoire, enz, I, bl. 170. - De heer Warnkoenig heeft, over de wethouderschap van Gent, en over de inrigting der vlaemsche steden in 't algemeen, belangryke byzonderheden medegedeeld in den Messager des sciences et des arts, Jaergang van 1833, bl. 127, vlgg.

[p. 399]

dat is buiten bediening blyvende; maer met besprek van jaerlyksche verwisseling, in dier voege dat de schepenen van een jaer het volgend jaer door de raedslieden, deze door de ledigen, en die door de aftredende schepenen vervangen wierden, weshalve ieder Collegie beurtelings aen 't bestier zou komen⁽¹⁾.

Deze wyziging werd door de vorsten gunstiglyk toegestaen, en de gentsche wethouderschap der dusgenaemde Negen-en-dertig (XXXIX) plegtiglyk ingesteld in de maend van April 1228⁽²⁾.

Omtrent dien zelfden tyd vindt men graef Ferdinand in Frankryk kryg voerende met den koning tegen diens onwillige leenmannen: ook verwierf

(1) De verwisseling moest jaerlyks plaets hebben op O.L.V. half-Oogst.

(2) Zie Warnk. III, bl. 95, en de oorkonde aldaer, bl. 263. - Meyer, ad ann. 1228, spreekt met veel lof van het wys bestier der XXXIX, en haelt de groote werken op die zy te Gent uitvoerden.

[p. 400]

hy weldra van Lodewyk IX oorlof om de poorten der vlaemsche steden herop te timmeren en hare grachten weêr open te maken⁽¹⁾, zoodat hy voortaen met 's lands leenheer in goede verstandhouding leefde, doch slechts weinige jaren; want des vorsten gezondheid was geknakt door zyne langdurige gevangenis, en hy stierf van 't graveel den 27 July 1233, te Noyon in Picardië.

Vrouw Joanna had een enkel dochtertje⁽²⁾ van den Hemel verkregen, doch 't welk in de wieg gestorven was. Daer zy nog altyd verlangde om eigen kroost na te laten, hertrouwde zy, in 1237, op raed des konings, met Thomas van Savoye⁽³⁾ graef

(1) De oorkonde staet by Warnkoenig, I, bl. 354. Zy is van 1229, en laet bepaeldelyk toe houten poorten op steenen fondamenten te zetten, maer anders niet.

(2) Maria van Vlaenderen, onmiddelyk na hare geboorte bestemd voor Robrecht, koning Lodewyks broeder, ten voordeele van wien het oude land van Atrecht, vroeger van Vlaenderen afgescheiden, tot een byzonder graefschap verheven werd in 1237. Zie Kervyn, II, bl. 237, Oudegh. II, bl. 125, aenteek. 3. en Meyer, ad ann. 1236. De oorkonde staet by Miraeus, I, bl. 115.

(3) Thomas, broeder des graven van Savoye, was de oom der koninginnen van Frankryk, Engeland en Sicielje. Zie Warnkoenig, I, bl. 234, en Oudegh. II, bl. 128-29.

[p. 401]

van Maurienne⁽¹⁾ die, kort na de huwelyks-plegtigheden door den leenheer des graefschaps te Compiègne ontvangen werd, om, gezamentlyk met zyne gemalin, den gewoonen eed van getrouwigheid af te leggen, en tevens het verdrag van Melun te bezweren, iets wat voortaen van al de graven van Vlaenderen gevergd werd⁽²⁾.

De echt van Joanna en Thomas werd niet gezegend; beide echter, ofschoon hunne landen op geene eigen nazaten vervallen moesten, werkten niet te min met den loffelyksten yver tot het algemeene welzyn. Zy vernieuwden en verbeterden vele stedelyke Keuren⁽³⁾, gaven wyze instellingen aen onderscheidene Kasselryen en Ambachten⁽⁴⁾, gemeentewetten aen plaetsen die daer nog van beroofd waren⁽⁵⁾; zy begunstigden den koophandel en de

(1) Onbeduidend graefschap in de Alpen, aen den voet van den Mont-Cénis.

(2) De oorkonde staet by Warnkoenig, I, bl. 390. Zie mede Le Glay, II, bl. 59.

(3) Zie Warnkoenig, I, bl. 235, en II, bl. 317, vlgg.

(4) Zie Warnk. II, loc. cit. en Meyer, ad ann. 1240, 41.

(5) Aen Eecloo, Caprycke, Sint Winox-Berghe, Veurne, enz. Zie Warnk. II, bl. 305, en 318, vlgg. alsmede Meyer, loc. cit.

[p. 402]

nyverheid⁽¹⁾; zy schaften hatelyke geregtigheden en tollen af⁽²⁾; zy bevorderden het onderwys der jeugd⁽³⁾; zy bouwden gestichten van weldadigheid⁽⁴⁾, begiftigden kerken en kloosters⁽⁵⁾: met een woord, zy leefden niet dan voor het heil hunner onderdanen en voor den welstand van Vlaenderen, dat weldra het rykste, het magtigste, het bloeijendste land werd van geheel Europa.

Jammer maer dat de Vlamingen zulke uitstekende vorstin niet langer mogten behouden. Zy stierf den 5 December 1244, en werd begraven in de abtdy van Marquette⁽⁶⁾ die zy zelf gesticht had⁽⁷⁾.

(1) Zie Warnkoenig, III, bl. 54, en IV, bl. 72.

(2) Zie Meyer, ad ann. 1240, 41.

(3) Zie Oudegh. II, bl. 132, en Warnk. III, bl. 268.

(4) Zie Warnkoenig, I, bl. 235.

(5) Zie Buzelinus, Annales, bl. 281, en Oudegh. II, bl. 135, aenteek. 3. - Zie mede Reiffenberg, Hist. du Hainaut, II, bl. 203.

(6) Zie boven, bl. 364, en de aenteek. 2.

(7) Zie Buzelinus, loc. cit. en Meyer, ad ann. 1244. - De oorkonde staet by Miraeus, I, bl. 577.

[p. 403]

Thomas van Savoye, volgens het huwelyksverdrag met hem gemaekt, had regt op eene lyftogt door de twee landen te betalen⁽¹⁾; maer hy verkocht dat regt⁽²⁾ en keerde hetzelfde jaer terug naer zyn land.

(1) Namelyk 6,000 pond parisis ten laste van Vlaenderen, en al de grafelyke tollen van Bergen in Henegau. Zie Oudegh. II, bl. 128.

(2) Aen Joanna's zuster, voor 60,000 pond tournois. Zie Oudegh. loc. cit. en Le Glay, II, bl. 59.