Vaderlandsche historie. Deel 4

[p. 286]

Achtste hoofdstuk.

vlaenderen onder de laetste boudewyns. - geworstel tegen den koning. - de vierde kruistogt. - stichting van het belgisch keizerryk te constantinopelen.

1191-1205.

Gelyktydige koningen van Frankryk.

Philip-Auguste.

De gravin Mathilde, na de dood van haren gemael, die geene kinderen achterliet, had regt op een weduwgoed, in de huwelyks-voorwaerden bepaeld tot een zeker aental steden⁽¹⁾, waer zy de inkomsten haer leven gedurende mogt van genieten; maer eer- en hebzuchtig als zy was, wanneer in de maend September de tyding aenkwam van 's graven overlyden, wilde zy de hand leggen op ge-

(1) Namelyk, in Waelsch Vlaenderen, de steden en kasselryen van Ryssel, Douai en Orchies; in Vlaemsch Vlaenderen Cassel, Veurne, Dixmude, Sluis, Sint-Winox-Berghe, Burburg en het slot van Niepe by Belle. Zie het Chron. Gisleberti, bl. 129.

[p. 287]

heel Vlaenderen⁽¹⁾, achtende zulks niets te veel voor eene koningin, gelyk zy zich noemde en deed noemen⁽²⁾. Hoogstwaerschynlyk bestond er eene geheime afspraek tusschen haer en aertsbisschop Willem van Rheims, die in 's konings naem het ryk bestierde; want meteen zag men dien kerkvoogd middelen aenwenden om zich van het graefschap meester te maken⁽³⁾.

By een byzonder geluk had graef Boudewyn van Henegau, door zynen kanselier die juist in Italië was, acht dagen vroeger dan iemand anders, narigt ontvangen van zyns zwagers dood⁽⁴⁾ en, als men

(1) Zy grondde vermoedelyk hare eischen op latere schikkingen van graef Philip die, in zynen wrevel tegen Boudewyn van Henegau, het weduwgoed van Mathilde merkelyk had willen vermeerderen. Zie het Chronicon Gisleb. loc. cit.

(2) Niet omdat de kroon van Portugael op haer verviel, als Oudegherst voorgeeft; maer omdat zy eene konings dochter was en, in die hoedanigheid, volgens de gewoonte van den tyd, den titel van koningin dragen mogt. Zie Lesbroussarts aenmerking 3 op Oudegh. I, bl. 466.

(3) Zie Meyer, ad ann. 1191.

(4) Gislebert zelf was die kanselier, en verhaelt de zaek omstandig in zyne Kronyk, bl. 218.

[p. 288]

raden kan, geen oogenblik tyds verloren om de voorbaen te nemen. Ook was hyal dadelyk met zyne echtgenoot erkend en ontvangen geworden door de inwoonders van Brugge, Ieperen, Kortryk, Audenaerde, Geertsbergen en Aelst, alsmede door geheel het land van Waes; maer die van Gent dorsten niet, omdat Mathilde eene bezetting in de stad hield⁽¹⁾. In tegendeel zouden de burgeryen van Atrecht, van Aire en Sint-Omer, had de graef hun slechts willen gehoor geven, hem oogenblikkelyk hunne poorten geopend hebben als voor hun erfelyken landheer; maer Boudewyn had de wysheid van zich in die streken niet te vertoonen, zoo min als in het weduwgoed van vrouw Mathilde, waer hy anders even wel gekomen en onthaeld zou geweest zyn⁽²⁾.

In zulke gesteldheid der gemoederen scheen het den franschen Regent voorzigtigst van maer haestelyk een eind aen de onzekerheid te maken, weshalve hy de belanghebbende partyen tegen October naer Atrecht ontbood, om, zeide hy, hunne ge-

(1) Zie het Chron. Gisleb. bl. 218.

(2) Zie het Chron. Gisleb. bl. 218-19, en Meyer, ad ann. 1191.

[p. 289]

schillen te slechten en hen tot akkoord te brengen. Inderdaed, nadat de zaken over en weêr gepleten waren, werd er onder 's bisschops bemiddeling een verdrag gesloten, waerby Philips weduwe zich voldaen hield met hetgeen haer in lyftogt was gegeven, terwyl Boudewyn en diens gemalin het bezit zouden hebben van al het overige des graefschaps, zoo wel als van keizers Vlaenderen en van de Zeeuwsche eilanden⁽¹⁾. Mathilde zelf trok haer krygsvolk uit Gent, voortaen de hoofdstad van Vlaenderen⁽²⁾, en de echtgenooten deden daer hunne blyde intrede⁽³⁾.

Zoo ver stond het, toen Philip-Auguste, die onmiddelyk na de overgaef van Ptolemaïs het Oosten verlaten had met het inzigt van Vlaenderen aen zyne kroon te vereenigen, op 't einde van December te Parys aenkwam. Aldra vernemende hoe de zaken in zyne afwezigheid afgedaen waren, werd hy zoo

(1) Zie het Chron. Gisleb. bl. 223. De tekst van dit verdrag komt voor in de Amplissima Collectio, I, col. 1011. In dat stuk wordt van geen steden, maer van kasselryen gesproken.

(2) Tot dan toe was Atrecht het geweest.

(3) Zie het Chronicon Gisleb. bl. 224.

[p. 290]

woedend van spyt, dat hy het opzet maekte zyn' eigen schoonvader, wanneer deze zou komen om hem hulde te bewyzen voor het graefschap, in een of ander kasteel te doen opsluiten. Boudewyn was reeds op weg om zyne leenpligt te gaen vervullen, maer kreeg in tyds lucht van 's konings voornemen, en keerde aenstonds terug naer Vlaenderen, alwaer de onderdanen, groot en klein, hem rieden de wapens op te vatten, belovende dat zy hem allen krachtdadiglyk zouden bystaen, indien de Franschman eenen voet in het land dorst zetten⁽¹⁾.

Zy hadden er geen moeite meê. De koning zich bedacht hebbende, en misschien naer goeden raed luisterende, deed andere voorslagen aen den graef. Hy zou het vraegstuk omtrent de opvolging in Vlaenderen door scheidsmannen laten uitwyzen. Boudewyn stemde toe, en noemde van zynen kant de abten van Cambron en van Anchin⁽²⁾, terwyl de koning last gaf aen de bisschoppen van Rheims en Atrecht. Deze vier kerkvoogden vergaderden te Peronne, alwaer zy, na het punt van regten nauwkeu-

(1) Zie het Chronicon Gisleb. bl. 230, 31.

(2) Twee abtdyen van het toenmalig Henegau.

[p. 291]

rig onderzocht te hebben, uitspraek deden in het voordeel van Boudewyn, verklarende dat de Atrechtsche deelen, ja, aen de kroon vereenigd bleven; maer dat Vlaenderen erfelyk toekwam aen den graef en de gravin van Henegau⁽¹⁾. De koning onderwierp zich aen die beslissing, en kort daerna ontving hy te Atrecht de plegtige hulde der echtgenooten⁽²⁾, maer eischte nogtans voor 't verlei vyf duizend marken zilvers op titel van heergewed⁽³⁾.

Zoo waren dan eindelyk Margreet van Elsaten en Boudewyn V van Henegau erkend als wettige gra-

(1) Zie het Chron. Gisleb. bl. 233. Zie mede Meyer, ad ann. 1191, en Oudegherst, II, bl. 5.

(2) Alsmede de hulde der graven van Beunen, Sint-Pol, Guines en Lillers, welke eigentlyk aen Boudewyn toekwam. Hierdoor werden al die graven leenmannen van den koning, en waren aen Vlaenderen niets meer schuldig. Zie Gisleb. bl. 234, Duchesne, Maison de Guines, enz. bl. 72-73, en boven, bl. 271, aenteek. 2. Zie mede Oudegherst, II, bl. 5, aenteek. 6.

(3) Hierdoor verstond men zeker regt, dat de erfelyke opvolger eens leenmans den heer betalen moest, wanneer hy zyn leen verhief. Die 5000 marken zilvers maekten een jaer inkomsten van het graefschap uit. Zie het Chronicon Gisleberti, bl. 233, en Bilderdijk, Geschiedenis, I, bl. 306.

[p. 292]

ven van Vlaenderen⁽¹⁾; maer daerom liet men hen niet in het vreedzaem bezit van hun erfdeel. De hertog van Brabant en de graef van Holland hadden zich gewend tot keizer Hendrik, alle middelen inspannende, de eerste om het land van Aelst, als deel makende van het oude Brabant, onder zyn gebied te krygen; de tweede om de Zeeuwsche eilanden regtstreeks van het ryk te mogen verheffen, en ontslagen te worden van hulde en manschap aen de vlaemsche vorsten⁽²⁾. Men ziet, iedereen zocht voordeel te trekken uit de omstandigheden; doch de keizer, regtveerdiger en het beter meenende met Vlaenderen dan de koning van Frankryk, wees al die beden van der hand. Hy wilde Boudewyn geene meerdere schade toebrengen, en ontving, het jaer daerna, zynen eed van getrouwigheid, gelyk die door 's graven voorzaten plagt gedaen te worden, zoodat de Zeeuwsche eilanden,

(1) In de reeks der graven van Vlaenderen is deze Boudewyn de VIII^ste van den naem. Door hem keerde de mannelyke afkomst van Boudewyn den Yzeren weêr in bezit des graefschaps.

(2) Zie Meyer, ad ann. 1191, en het Chronicon Gisleberti, bl. 225.

[p. 293]

als voorheen, een leen van Vlaenderen en een achterleen van het keizerryk bleven⁽¹⁾.

Te midden van al die moeijelykheden met de naburige vorsten, had Boudewyn nog zyn volle werk om de rust in Gent te bewaren. Gent, toen reeds zeer bevolkt, was door den koophandel een der rykste steden van Vlaenderen geworden. De groote voorspoed had, van den eenen kant, de inwoonders hoogmoedig gemaekt, zoodanig dat de een den ander misachtte, en dat de burgery voor den adel nergens wilde in onderdoen, waer gedurig twist uit oprees, gevolgd van feitelykheden, gevecht op straet, aenranding van huizen, doodslagen zelfs of verminkingen⁽²⁾. Van den anderen kant was uit dezelfde weelde een algemeene geest van heerschappy onder de burgers ontstaen: Gent moest van buiten in alle gelegenheden het hooge woord voeren, en van binnen zoo goed als zyn eigen meester zyn⁽³⁾. Deze vryheidszin was in de laetste tyden nog aengegroeid. Reeds hadden de

(1) Zie Meyer, ad ann. 1192.

(2) Zie het Chronicon Gisleberti, bl. 249.

(3) Zie Meyer, ad ann. 1191.

[p. 294]

Gentenaers vrouw Mathilde nieuwe voorregten als 't ware afgedwongen⁽¹⁾: thans eischten zy van Boudewyn dat hy die bevestigde en zelfs uitbreidde, of zy zouden hem voor hunnen heer niet erkennen. Wat kon de graef doen? Tyd of middelen om met de Gentenaers te worstelen had hy niet, weshalve hy, ofschoon niet alle hunne eischen billyk waren⁽²⁾, er toch maer in toestemde, ten einde grootere onlusten voor te komen⁽³⁾.

Neen, Boudewyn had geenen tyd om te Gent zyn grafelyk gezag met klem te handhaven. Hy moest zich haesten en al zyne magt gebruiken tegen den

(1) De keure van vrouw Mathilde, op een groot perkamenten blad geschreven, werd later aengeduid onder den naem van Kalfsvel, waer de Gentenaers zich zoo dikwyls op beroepen hebben. Zie Warnkoenig, III, bl. 65, en mede bl. 74, alwaer de keure geanalyseerd wordt.

(2) Zy vroegen, onder anderen, het regt van hunne pastoors te kiezen en te mogen afzetten, iets wat tot groote misbruiken leiden kon, en het kerkelyk bestier omver wierp.

(3) Het Charter van vrouw Mathilde en de byvoegsels van Boudewyn staen by Warnkoenig, III, bl. 226 en 232.

[p. 295]

hertog van Brabant die, met onderscheidene vorsten samenspannende, in het Naemsche gevallen was, voornemens zynde de hoofdstad te belegeren⁽¹⁾. Het vyandlyk leger bestond uit meer dan vier honderd edele ridders, met even zoo veel schildknapen, en ongeveer twintig duizend voetknechten, waer de graef van Vlaenderen kwalyk half zoo veel manschap tegen te stellen had; doch deze minderheid wederhield hem niet den vyand moedig te gemoet te trekken. Te Noville op de Mehaigne⁽²⁾ kwam het tot een bloedigen veldslag, waer de henegauwsche en vlaemsche adel, doch inzonderheid 's graven oudste zoon zoo dapperlyk vochten, dat zy, ondanks hun klein getal, niet alleen de overwinning behaelden, maer twee van 's hertogs voornaemste bondgenooten krygsgevangen maekten en de andere met groot verlies op de vlugt dreven⁽³⁾. Dit gebeurde den 1 Augusty 1194.

(1) Het graefschap van Namen moest, na de dood van Hendrik den Blinde, aen Boudewyn komen. Hoe en waerom, zullen wy zien in de geschiedenis van Namen.

(2) Noville-sur-Mehaigne, dry kleine mylen aen dezen kant Namen, op den steenweg naer Leuven.

(3) Zie het Chron. Gisleb. bl. 250-52. De heer kanonik De Smet heeft, over dien veldslag, byzonderheden meêgedeeld in de Bulletins de l'Acud. de Brux. VI, 2^e Partie, bl. 191, vlgg.

[p. 296]

Na zulk eene victorie, mogt de graef de hoop koesteren van door zyne naburen niet meer aangerand te worden. Doch nauwelyks was hy blymoedig naer Vlaenderen weêrgekeerd, of hy verloor zyne echtgenoot. Margareet van Elsaten stierf den 15 November van het zelfde jaer, en werd te Brugge begraven. Daer het graefschap eigentlyk op haer, en niet op haer gemael, vervallen was, moest het thans overgaen tot haren oudsten zoon Boudewyn den IX^ste van dien naem in Vlaenderen⁽¹⁾. De vader stond dan ook gereedelyk zynen titel af en deed, volgens de gewoonte van den tyd, zyn zegel breken, waer hy als vorst der dry landen op genoemd was, datgene hernemende 't welk hy vroeger gebruikt had in zyne hoedanigheid van markgraef van Namen en graef van Henegau⁽²⁾.

Het diende hem echter niet lang meer; want hy

(1) By vele schryvers wordt hy de VIII^ste genoemd, omdat zy Boudewyns vader niet meê tellen, die enkel door zyne vrouw graef van Vlaenderen was.

(2) Zie het Chronicon Gisleberti, bl. 256.

[p. 297]

overleefde Margreet slechts een enkel jaer, hetwelk hy geheel doorbragt in werken van godsvrucht en liefdadigheid. De dood voelende naderen, riep hy zyn' zoon Boudewyn, met eenige geestelyke en wereldlyke heeren, om zyne laetste schikkingen aen te hooren. Al zyne roerende have moest den arme uitgedeeld worden, zekere grafelyke regten die schadelyk waren voor het volk, afgeschaft, eindelyk sommige kerken en kloosters begiftigd worden, op voorwaerde van dagelyksche gebeden tot lafenis zyner ziel⁽¹⁾. Wat de opvolging in de onderscheidene graefschappen raekte, de stervende vorst wilde dat Vlaenderen en Henegau vereenigd bleven, maer dat Namen afgestaen wierde aen zyn tweeden zoon Philip, die het van den graef van Henegau als lidig leen⁽²⁾ verheffen zou⁽³⁾.

(1) Zie het Chron. Gisleberti, bl. 267-85.

(2) In 't Fransch fief-lige, in 't Latyn feudum ligium. De eigenschap van het lidig leen (of de ligeitas) bestond daerin dat de daermeê beleende zynen heer tegen alle anderen zonder uitzondering dienen moest. Zie Du Cange, op het woord Ligius, IV, col. 200.

(3) Zie het Chron. Gisleb. bl. 266. De graef van Henegau moest, op zyne beurt, hulde en manschap aen den keizer voor het zelfde Naemsche leen. Zie Meyer, ad ann. 1195.

[p. 298]

Boudewyn overleed den 18 December 1195⁽¹⁾.

Alhoewel Boudewyn IX sedert ruim een jaer graef van Vlaenderen geworden was, had hy echter, by 's vaders overlyden, zyn graefschap van de fransche kroon nog niet verheven: een teeken dat er aen dien kant iets haperde; want dezelfde leenpligt welke hy den keizer schuldig was voor Ryks-Vlaenderen, had hy kort na de dood zyner moeder Margareet te Straetsburg vervuld⁽²⁾. Vermoedelyk ontrieden hem de Vlamingen van op gelyken voet als zyn voorganger met Frankryk te blyven⁽³⁾; maer de graef wist niet wat doen. Hy was sedert 1186⁽⁴⁾ getrouwd met Maria van Champagne, koning Philips eigen nicht⁽⁵⁾, welke hem dan ook

(1) Hy werd begraven te Bergen, in de kerk van Sint Waldruit. Zie Oudegh. II, bl. 21, en de aenteek. 4. aldaer.

(2) Zie Oudegherst, II, bl. 21, aenteek. 4.

(3) Meyer laet dat klaer genoeg hooren, ad ann. 1195.

(4) Zie Meyer op dat jaer.

(5) Haer vader was graef Hendrik I van Champagne, haer moeder de half-zuster van Philip-Auguste. Zie Oudegherst, II, bl. 19, aenteek. 3.

[p. 299]

wel anderen raed zal gegeven en hem aengemaend hebben om haren oom niet te verkroken. Hoe 't zy, in Juny 1196⁽¹⁾ begaf Boudewyn zich naer Compiègne⁽²⁾ en deed hulde aen den koning op nog veel slimmer voorwaerden dan zyn vader aenveerd had; want niet alleen stemde hy toe in den afstand der Atrechtsche deelen en der heerlyke regten op de leenen van Beunen, Guines⁽³⁾ en Oisy⁽⁴⁾; maer hy beloofde zelfs pandslieden⁽⁵⁾ tot waerborg van zynen eed, en onderwierp zich vooraf aen den kerkelyken ban die tegen hem, en aen het Interdict⁽⁶⁾

(1) Zie Warnkoenig, I, bl. 207.

(2) Acht mylen aen dezen kant van Parys.

(3) Van Sint Pol en Lillers schynt geen spraek geweest te zyn. Zie Warnkoenig, I, bl. 207, en boven, bl. 291, aenteek. 2.

(4) Oisy was eene byzondere heerlykheid in het Atrechtsche.

(5) Te weten 40 Vlaemsche en 20 Henegauwsche edellieden, door den koning te kiezen, welke met den graef moesten zweren en, zoo het geviel dat hy zynen eed te kort deed, zich naer Frankryk begeven om daer te pand te blyven.

(6) De inwoonders van een land dat onder het Interdict lag, waren beroofd van den openbaren godsdienst, van de publieke bediening der Sacramenten, en van de kerkelyke begrafenis.

[p. 300]

dat over Vlaenderen zou uitgesproken worden⁽¹⁾, indien hy zyn woord kwam te schenden.

Zoo, ziet men, wist Philip-Auguste het geestelyk gezag te doen medewerken tot zyne heerschzuchtige plannen⁽²⁾. 't Is waer, de graef had zich niet verbonden dan voor zoo veel en voor zoo lang de leenheer hem regt zou doen wedervaren in zyn leenhof, dat is, volgens oordeel en uitspraek der groote vasallen, 's graven evenkniên⁽³⁾, op wier billykheid Boudewyn tot dus verre staet mogt maken. Maer deze steun werd dagelyks zwakker, naer mate

(1) Door de bisschoppen van Rheims, Atrecht, Doornik en Teruanen. Zie hunne Declaratie by Warnkoenig, I, bl. 340.

(2) Paus Innocentius III, op verzoek beide van den koning en den graef, bekrachtigde deze hunne overeenkomst in eene Breve van 1198, welke geheel het verdrag, of de Acte van hulde, woordelyk herhaelt, en gevonden wordt in de Bullarum Amplissima Collectio, III, bl. 69-70, alsmede by Balluzius, Epistolae Innocentii III, Lib. I, Epist. 130. De Acte van hulde staet ook by Lünig, Codex Germaniae diplomaticus, II, bl. 1906.

(3) De Acte luidt uitdrukkelyk: quamdiu idem Dominus meus Rex Franciae rectitudinem mihi facere voluerit in Curia sua, et me facere judicari per eos, qui me judicare debent in Curia Regis Franciae.

[p. 301]

Philip meer de overhand kreeg over de leenmannen zyner kroon, welke hy voorzag met der tyd te zullen doen stemmen en vonnissen naer zyn koninklyk welbehagen.

Voor het oogenblik scheen de vlaemsche vorst genoegzaem verstrikt in 's konings netten, en mogt naer huis gaen, verrykt met het kasteel van Mortagne, op den samenloop van Scarpe en Schelde, dat Philip, om zyn goed hart te toonen, hem geschonken had⁽¹⁾. Maer Boudewyn erkende welhaest dat hy zich had laten verschalken. Geheel Vlaenderen, adel zoo wel als volk, verzette zich met den meesten drift tegen het schandjuk dat de Franschman het land had durven opladen. Groot en klein hield staen dat de afstand van het Atrechtsche, inzonderheid van de twee vestingen Aire en Sint-Omer, die de sleutels van Vlaenderen waren aen de fransche grenzen, volstrekt onregtmatig was, als gedaen zynde zonder toestemming van 's lands baronnen en steden, en in weêrwil der voorvaderlyke wetten, volgens welke het graefschap niet mogt verdeeld worden⁽²⁾.

(1) Zie Meyer, ad ann. 1195, in fine.

(2) Zie Meyer, ad ann. 1198.

[p. 302]

In hoe verre dit alles gegrond was, is thans moeijelyk om zeggen; doch de Vlamingen der twaelfde eeuw zullen 't wel geweten, en hunne volksregten beter gekend hebben dan de fransche koning, die enkel uit eigen baet te werk ging. Evenwel, eene groote vergadering werd gehouden, welke, na alles gewikt en gewogen te hebben, plegtiglyk verklaerde dat het verdrag, door Boudewyns vader met den koning te Atrecht aengegaen⁽¹⁾, diende gebroken te worden, vooral dewyl de graefschappen van Amiens en Vermandois, aen Philip van Elsaten door Lodewyk VII uitdrukkelyk toegezegd, na diens dood met kracht van wapenen ontweldigd waren, tegen alle regt en reden en tegen de belofte van den huidigen koning, die aldus zyn eigen woord gegeten had⁽²⁾.

Zoo oordeelden de Vlamingen en hadden geen moeite om hunnen vorst te overreden, die, in den vollen bloei der jeugd⁽³⁾ en ridderlyk van aert, aenstonds gereed was om zyn regt in te spannen.

(1) Zie boven, bl. 291 en de aenteek. 2.

(2) Zie Meyer, ad ann. 1198.

(3) Boudewyn IX was toen ruim 25 jaren oud, geboren zynde te Valencyn in 1171. Zie Meyer op dat jaer.

[p. 303]

Daer deed zich in dit oogenblik eene byzonder gunstige gelegenheid voor op, dewyl de kryg tusschen de koningen van Frankryk en Engeland juist dat jaer, 1196, met nieuwe woede uitgebroken was en Philip-Auguste de handen vol gaf. Daerenboven had de Engelschman⁽¹⁾, in zyne hoedanigheid van hertog van Normandyë, even dezelfde belangen voor te staen als de graef van Vlaenderen, wiens bondgenootschap hy ernstig zocht om beter bestand te zyn tegen den gemeenen leenheer. De Vlamingen, van hunnen kant, verlangden dat insgelyks, aengezien het, by eene worsteling tusschen de twee kroonen, hun veel voordeeliger was met Engeland te heulen dan met Frankryk, dewyl 's lands kusten niet genoeg versterkt waren om het tegen de engelsche zeemagt uit te houden⁽²⁾. Het liep dan ook niet lang aen of Boudewyn begaf zich, in groot gezelschap, naer Rouaen⁽³⁾, en sloot daer⁽⁴⁾

(1) Koning Rykaert Leeuwenhert, in 't Fransch Richard Coeur-de-Lion.

(2) Zie Meyer, ad ann. 1198.

(3) De hoofdstad van Normandyë.

(4) Den 8^sten September 1196, volgens den heer Kervyn (II, bl. 116), wiens tydrekening goed schynt uit te komen.

[p. 304]

met koning Rykaert een eeuwigdurend verbond van wederzydschen onderstand tegen Frankryk⁽¹⁾. Daerop, zonder tyd te kwisten, zond hy herauten naer Philip-Auguste om het Atrechtsche weêr te eischen of, zoo hy weigerde, hem 's graven dienst op te zeggen. De koning, als men raden kan, schudde neen, en nu was 't oorlog.

In 't begin van 1197 trok de graef, met de henegauwsche ridderschap en de vlaemsche gemeenten, eerst vooral naer Doornik, welks ingezetenen franschgezind waren⁽²⁾, en dwong hen, na betaling eener zware geldboet, tot onzydigheid⁽³⁾. Vervol-

(1) De oorkonde staet by Rymer, Foedera et Acta publica, derde uitgave, I, bl. 30.

(2) In 1187 had Philip-Auguste, zyn' schoonvader te Valencyn zynde gaen bezoeken, eenen uitstap gemaekt tot Doornik, alwaer hy, naer 't schynt, zich met den bisschop zoo wel verstond, dat deze en vervolgens de burgery hem voor hunnen souvereinen vorst erkenden, en aldus den graef van Vlaenderen zoo goed als afvielen. Zie boven, bl. 91, en de aenteek. 3. Zie mede Chotin, Hist. de Tournais et du Tournésis, I, bl 162, alsook bl. 170. alwaer hy de keure, door den koning aen Doornik vergund, in 't Latyn en in 't Fransch mededeelt.

(3) Zie Chotin, bl. 190, 91, en Oudegh. II, bl. 28.

[p. 305]

gens rukte hy in Picardië, nam Peronne, Roye⁽¹⁾ en Bapaume, en leidde zyn leger naer Atrecht om daer 't beleg om te slaen.

Op dat oogenblik was Philip-Auguste⁽²⁾ in Normandyë aen 't vechten tegen zynen engelschen leenman, en had zoo haest niet kunnen byspringen om Boudewyn tegen te houden. Doch nu kwam hy in tyds met eene aenzienlyke krygsmagt Atrecht ter hulp, dat overigens sterk genoeg was om een langdurig beleg uit te staen: weshalve de graef raedzaem vond zyn volk daer weg te nemen en achteruit te trekken, zich gelatende alsof hy den koning vreesde, maer met het inzigt van hem te lokken naer plaetsen waer de krygskans hem tegen zou

(1) In 't zuidoosten van Amiens.

(2) De koning had aenstonds den ban en het Interdict doen uitspreken. Zie Chotin, bl. 190. Maer paus Innocentius, die den franschen vorst en zyn onbillyk gedrag had leeren kennen, nam Vlaenderen onder zyne bescherming, aen de graven toelatende van in ieder geval zich op den H. Stoel te beroepen, en alle vonnissen opschortende welke, na zulk beroep, tegen het land of zyn vorsten zouden geveld worden. De oorkonde staet in de Bullarum Ampliss. Coll. III, bl. 80, alsmede by Balluzius, Epist. Innoc. III, Lib. II, Epist. 43.

[p. 306]

slaen. Inderdaed Philip volgde zonder achterdocht het deinzend leger der Vlamingen over de Lei, tot aen de kanten van Steenvoorde⁽¹⁾, toen hy eensklaps vernam dat de landzaten achter hem de bruggen verbrand, de dyken doorgestoken en nagenoeg al de wegen afgesneden hadden, dusdanig dat hy eensdeels weinig of niets verrigten kon op eenen moerassigen grond, en ten andere beroofd was van levensmiddelen welke niet meer bygevoerd konden worden. Daer zat hy dan zoo goed als gevangen, geen' lust meer hebbende om nog verder te dringen, en even weinig genegen om van honger te sterven. Er bleef hem niets over dan den raed zyner vrienden te volgen, namelyk den graef wat toe te geven, als hy werkelyk deed, voorstellende met hem in gesprek te treden, ten einde het geschil in der minne te slechten. Dit aenbod door Boudewyn toegestemd zynde, vervoegden zich haest de beide vorsten in het naby gelegen Belle. De koning had niet dan woorden van vrede op de tong, beleed zyn ongelyk, erkende de diensten van Boudewyn en diens voorzaten, en beloofde de afgescheiden Atrechtsche

(1) Een uer gaens beoosten Cassel.

[p. 307]

deelen, met al de sloten daertoe behoorende, aen Vlaenderen weêr te geven. Op de aenstaende ryksvergadering, den, 18 September te houden, zou hy van deze overeenkomst brieven doen opstellen, bezegelen en bezweren, en aldus een eind maken aen eenen twist dien hy, zoo hiet het, van eerst af tegen zyn hart gevoerd had⁽¹⁾.

De graef vroeg of verlangde niets meer. Vol van betrouwen op 's konings woord, liet hy het fransche leger ongestoord naer huis keeren. Maer Philip was zoo haest uit de val niet, of hy sloeg zyne beloften in den wind, voorgevende dat zy door den nood afgeperst waren en derhalve hem niet verbonden.

Ridderlyk gehandeld was dat zeker niet; doch Boudewyn kon van Philip-Auguste geene opregtheid verwachten, en had hem niet mogen los laten zonder een goed getal pandslieden in handen te houden. Thans moest hy andermael zyne eischen vervolgen met het zweerd in de vuist, waer het

(1) Zie Meyer, ad ann. 1199, het Auctuarium Aquicinctinum, ad ann. 1197, by Pistorius, I, bl. 1009, en Oudegherst, II, bl. 29 met Lesbroussarts aenteekeningen.

[p. 308]

dan ook in 1198 toe kwam, met zulken uitslag dat hy Aire verraste, St.-Omer innam na een beleg van vyf weken, Ardres⁽¹⁾ en Lillers⁽²⁾ veroverde, kortom bykans geheel het betwiste land van Atrecht door kracht van wapenen onder zyn gebied bragt. Jammer maer, tusschen zoo veel krygsgeluk liep ook tegenspoed. Des graven eigen broeder, Philip van Namen, was aen de kanten van Lens⁽³⁾ met twaelf vlaemsche ridders in eene hinderlaeg gevallen en aen de gramschap des konings overgeleverd⁽⁴⁾. Omtrent den zelfden tyd⁽⁵⁾ stierf Boudewyns bondgenoot Rykaert van Engeland die, geene kinderen achterlatende, opgevolgd werd door zyn' broeder Jan⁽⁶⁾, een mensch zonder zeden, zonder begaefdheid, van wien niets goeds te hopen was. De graef van Vlaenderen vernieuwde wel met hem

(1) Beoosten Guines.

(2) Bezuiden Aire.

(3) Vier mylen aen dezen kant Arras.

(4) Zie Oudegherst, II, bl. 30.

(5) Den 6 April 1199.

(6) Bygenaemd Zonder-Land, in 't Fr. Jean-sans-Terre, omdat zyn vader Hendrik II hem noch erfgoed noch lyftogt gelaten had.

[p. 309]

het verdrag vroeger met Rykaert aengegaen⁽¹⁾; maer kon daer weinig staet op maken, weshalve hy natuerlyker wyze begerig moest zyn om een eind te zien aen de worsteling met de fransche kroon. Boudewyns gemalin, dat verlangen radende, nam er gelegenheid uit om een bezoek te doen aen haren oom koning Philip, die haer niet alleen wel ontving, maer zelfs, om te toonen hoe goed hy 't meende, den graef van Namen en diens medegevangenen op vrye voeten stelde⁽²⁾. Zulks was reeds eene toenadering tot den vrede, die werkelyk kort daerna gesloten werd in de stad Peronne⁽³⁾.

Door dit verdrag keerden de noordelyke deelen van het Atrechtsche terug aen Vlaenderen. Namelyk de koning zag af van Aire en Sint-Omer en wat tot die beide steden behoorde⁽⁴⁾, alsmede van de leenregten op Guines, Ardres⁽⁵⁾, Lil-

(1) De oorkonde staet by Rymer, I, bl. 36.

(2) Zie Meyer, ad ann. 1199, Oudegherst, II, bl. 31, en het Auctuar. Aquic. by Pistorius, I, bl. 1012.

(3) Te weten in de maend January 1199 of, naer den nieuwen styl, 1200.

(4) Cum pertinentiis suis, zegt de tekst.

(5) Ardres was eene heerlykheid afhangende van het graefschap van Guines, en dus een achterleen van Vlaenderen. Zie Warnkoenig, II, bl. 107.

[p. 310]

lers⁽¹⁾, Richebourg en La Gorgue⁽²⁾, behoudende het overige voor hem en zyne nakomelingen⁽³⁾, met besprek nogtans dat, indien zyn zoon Lodewyk zonder oiren kwam te sterven, de afgescheiden landen tot den graef en diens erven zouden overgaen, zoo wel als het weduwgoed van vrouw Mathilde, na de dood dezer laetste. Aen al deze bepalingen moest 's konings zoon, zoo haest hy bejaerd zou zyn, en alvorens hy in bezit zou treden van hetgeen hem bestemd was⁽⁴⁾, zyn zegel hechten, tot meerder bevestiging van den vrede⁽⁵⁾.

(1) Lillers was eene byzondere heerlykheid, van Vlaenderen afhangende.

(2) Tweeleenen, van andere afhangende, en gelegen, het eerste beoosten Bethune, het tweede in 't Zuidoosten van Hazebroek.

(3) Namelyk Atrecht, Bapaume, Lens, Hesdin, met de leenen van Sint Pol, Beunen en Bethune, en wat daer van afhing.

(4) Al de van Vlaenderen afgescheiden landen waren bestemd voor Philips zoon, en werden later tot een graefschap vereenigd, onder den naem van comté d'Artois.

(5) De oorkonde staet by Warnkoenig, I, bl. 341.

[p. 311]

De Vlamingen hadden dan toch, by slot van rekening, geen verloren moeite gedaen met hunnen vorst de wapens in de hand te geven, en hem op het veld kloekmoedig by te staen. Kregen zy alles niet weder wat zy verlangden, zy hadden evenwel palen gesteld aen des konings begeerlykheid; ja meer: zy hadden hem de vlag doen stryken door het uitkeeren van Aire en Sint-Omer, twee steden die voor Vlaenderen meer weerd waren dan al het overige der Atrechtsche landstreek.

Geen wonder dus dat, na zoo gunstigen uitslag, graef Boudewyn op de liefde en de trouw zyner onderdanen meer dan ooit rekenen mogt, als herstelder van 's lands eer en beschermer der vlaemsche onafhankelykheid. De liefde des volks verdiende hy daerenboven als vriend en voorstander der algemeene welvaert, zoo wel in Henegau als in Vlaenderen. Aen het eerste dier graefschappen schonk hy wyze en heilzame wetten⁽¹⁾; in het tweede bevorderde hy den koophandel en de neringen, door het gelyk maken van maten

(1) Daer zal spraek van zyn in de Geschiedenis van Henegau.

[p. 312]

en gewigten voor geheel het land⁽¹⁾, door regtmatige bepaling⁽²⁾ der grafelyke tollen die te Gent, te Brugge⁽³⁾ en elders⁽⁴⁾ geheven werden op de in- en doorgevoerde waren⁽⁵⁾. Aen de

(1) Zie Oudegherst, II, bl. 23.

(2) Tot dan toe was er veel overgelaten aen de Tollenaers, die daer groot misbruik van maekten.

(3) Zie Warnkoenig, IV, bl. 71.

(4) Als te Dendermonde, alwaer de graef, te samen met den voogd van Bethune als heer van Dendermonde, eenen tarief invoerde. De oorkonde staet by Warnkoenig, III, bl. 245.

(5) De oorkonde staet by Warnk. III, bl. 233. Om een gedacht te geven van den gentschen handel op het einde der twaelfde eeuw, vertalen wy hier eenige uittreksels van den tarief.
Wat een voetganger los op zyn schoft binnen brengt, betaelt niets; maer voor iederen saemgebonden bussel, moet hy een' heller of halven denier aftellen. Het Latyn zegt obolus.
De pakdrager betaelt, aen de Brabantsche poort, een' heller voor zyn pak.
Een ezelsvracht geeft twee denarissen, maer van eetwaren slechts een' heller.
Een vierspan betaelt, voor zyn vracht, éénen denier; een tweespan slechts een' heller; maer het dobbel, wanneer zy van over den Dender komen.
Een voeder haring geeft eenen denier, en dry hellers voor den dissel. - De wol betaelt eenen denier voor iedere waeg van 100 pond, en dry hellers voor den dissel.
Groot vee geeft een' denier per hoofd; klein, de helft, en als zy onverkocht blyven, niets. - Zuigende dieren zyn tolvry.
Vreemdelingen in de stad wyn koopende of verkoopende, betalen twee deniers per aem van 75 potten. - Het stuk scharlaken geeft twaelf, bruin of groen laken, zes deniers.
Yzer en stael betaelt een' heller den bussel. - Het koper, vier deniers de 100 pond.
Ketels, potten of pannen, welke een vierde marks of meer verkocht worden, betalen één' denier; die van mindere weerde, niets. - Eene kar van dat keukengoed, geeft vier deniers, en dry hellers voor den dissel; maer aerdwerk is tolvry.
Het leder betaelt een' heller per huid, met den hoop, twee deniers voor het tiental.
Kooplui van boven Antwerpen, die met visch door Gent varen, betalen halven tol.
Een schip of een wagen spiering, geeft vier deniers.
Eene ezelsvracht visch, haring en zalm uitgezonderd, betaelt een' denier.
Haring die uitgevoerd wordt, het zy op den schouder, 't zy in manden, of op den kruiwagen, geeft een' heller voor iedere vyftig. Gaet hy uit per as, zoo heeft de tollenaer den vyftigsten visch.
Riviervisch, over water ingevoerd, betaelt een' heller voor iedere weerde van vyf stuivers. Op den rug met de mand aengebragt, als hy binnen de dry mylen afstands van Gent gevangen is, betaelt niets. - Mosselen zyn tolvry. - Zalm, zeebaers en post (in 't Fr. chabot) geven den veertigsten visch: beneden dat getal, niets.
Was betaelt vier deniers de 100 poud aen den tollenaer, en zoo veel aen den weger. - Kaes, roet en boter geven, per kar, dry hellers.
Groote molen- en slypsteenen betalen twee deniers, kleine of handmolensteenen zyn tolvry.
Een vat honig van vier amen betaelt tien deniers, of 't ledig vat voor den tol. - Een aem mede (in 't Fr. hydromel) geeft twee deniers. - Een aem bier, één'.
Vreemdelingen die binnen de stad brood verkoopen, betalen eenen denier voor iedere vyf stuivers weerde. - Die met teilen naer de merkt komen, geven de vyfentwintigste voor tol: beneden dat getal, niets.
Vreemde kooplui betalen voor stalgeld op de vrydagmerkt telkens één' denier, en op Sint Baefs dag, twee.
Schepen geven voor standgeld een of twee deniers, volgens hun grootte.

[p. 313]

laetstgenoemde stad vergunde hy tevens eene jaer-

[p. 314]

merkt⁽¹⁾. Voorts nam hy strenge maetregelen tegen

(1) De oorkonde staet by Warnkoenig, IV, bl. 223.

[p. 315]

de woekeraers⁽¹⁾, en schafte, als hatelyk en onregtveerdig, het oude grafelyk regt af op het uitleveren van wyn aen eenen vasten prys⁽²⁾, willende dat voortaen de vorst zelf betalen zou volgens de hoedanigheid zoo wel als volgens de hoeveelheid⁽³⁾.

Deze laetste weldaed bewees de graef aen zyne onderdanen in Maert van het jaer 1200, terwyl hy gereedschap maekte voor zyne reis naer Jerusalem⁽⁴⁾, hebbende eene maend te voren het kruis plegtiglyk aenveerd om deel te nemen aen de vierde algemeene kruisvaert⁽⁵⁾. De heilige stad was nog altyd in de handen der Saracenen, en paus Innocentius III, van yver vlammende voor hare verlossing, had brieven en gezanten afgevaerdigd naer al de ryken van het Westen, om de christene vorsten op te wekken tot eenen nieuwen togt, sedert jaren

(1) De oorkonde by Warnkoenig, I, bl. 342.

(2) Zie boven, bl. 155, aenteek. 3.

(3) De oorkonde staet by Warnkoenig, I, bl. 343.

(4) Boudewyn zegt het zelf in de oorkonde. Zie Warnkoenig, I, bl. 344.

(5) Of, wil men, de vyfde; maer de vorige kruistogt (1195-1198) was ondernomen alleen door keizer Hendrik VI en de Duitschers.

[p. 316]

verhinderd door den aenhoudenden kryg tusschen Frankryk en Engeland. De beide koningen, ofschoon onlangs door den vrede verzoend⁽¹⁾, hadden te weinig trouw in elkander om zich te verwyderen en naer 't Oosten te trekken; maer de fransche adel, vooral meêgesleept door de dringende welsprekendheid van Fulco van Neuilly⁽²⁾ toonde zich bereid den wensch der Kerk te vervullen, en graef Boudewyn meest van allen. Daer zyne gemalin⁽³⁾ hem naer Asië volgen wilde, liet hy het bestier van Vlaenderen over aen zynen broeder Philip van Namen, gevende hem tot raedslieden en medehelpers Bosschaert van Avennes⁽⁴⁾, Geeraert, proost van

(1) Hy was gesloten in Mei 1200. Zie de oorkonde by Rymer, I, bl. 37.

(2) Fulco, pastoor van Neuilly op de Marne, was door den paus aengesteld om de kruisvaert te prediken in Frankryk. Zie Oudegherst, II, bl. 33, in de aenteekening.

(3) De eigen broeder der gravin had den titel van koning van Jerusalem gevoerd, en hare zwagerin, hertrouwd met Almeric van Lusignan, voerde dien thans nog.

(4) Deze Bosschaert was de zoon van Jakob, heer van Avennes in 't Henegauwsche, en sproot, van de spillezyde, uit Boudewyn II graef van Henegau. Zie Oudegh. II, bl. 57, aenteek. 1; alsmede Warnk. I, bl. 240, aenteek. 2. - Bosschaert had een groeten naem van wysheid en voorzigtigheid.

[p. 317]

Sint Donaes⁽¹⁾ en Willem van Château-Thierry in Champagne⁽²⁾.

In April 1202 begaf zich de vlaemsche vorst naer Valencyn, alwaer hy den adel zyner graefschappen had gedagvaerd, en weldra ondernam hy de reis, in het gezelschap van al de voornaemste heeren der beide landen⁽³⁾, zynen weg kiezende langs Burgondië door Zwitserland, en zoo over de Alpen door Lombardyë naer Venetië. De gravin Maria, eenen tyd lang wederhouden door hare moederlyke zorgen, vertrok op hare beurt, maer over water, met eene

(1) En, in die hoedanigheid, kanselier van Vlaenderen. Zie Le Glay, I, bl. 439.

(2) Vermoedelyk een bloedverwant der gravin Maria van Champagne. Zie Warnkoenig, I, bl. 211, aenteek. 3. Le Glay noemt, in de plaets van dezen Willem, Boudewyn, heer van Coomene; maer hy is mis, want de heer van Coomene vertrok met den graef naer het Oosten.

(3) Zie Miraeus, Op. Diplom. III, bl. 72, alwaer de Vlaemsche en Henegauwsche edellieden die met Boudewyn afreisden, opgenoemd worden.

[p. 318]

vloot van vyftig schepen, onder het geleide van heer Jan van Nyelle⁽¹⁾, kastelein van Brugge, en andere baronnen.

(1) In 't Fransch Jean de Nesle, naem van een stedeken in Picardyë.