Vaderlandsche historie. Deel 4

[p. 49]

Tweede hoofdstuk.

vlaenderen in de tiende en de elfde eeuw. - aengroei van de magt der graven. - vlaenderen onder de kroon en onder het ryk.

964-1067.

Gelyktydige koningen van Frankryk.

Lotharis,	† 986.
Lodewyk V, de Nietsdoende,	† 987.
Hugo Capet,	† 996.
Rotbert-de-Wyze,	† 1031.
Hendrik I,	† 1060.
Filip I.

Arnulf II, bygenaemd de Jonge, was, toen hy zyn' grootvader in het graefschap opvolgde, maer tien jaer oud, zeer ongunstige omstandigheid in eenen tyd van wanorde, toen de edelen alle middelen te baet namen om hunne magt en hunne bezittingen uit te breiden. De jonge vorst had wel een koenen voogd in Boudewyn Balzo graef van Kameryk⁽¹⁾, die de leenmannen van Vlaenderen by hun-

(1) Zie Kervyn, bl. 201 en de aenteek. 2.

[p. 50]

nen pligt wist te houden; doch het kwaed kwam van den kant des konings zelf. Lotharis, onder voorwendsel dat Arnulfs ouderen zich landen hadden toegeëigend welke tot de kroon behoorden⁽¹⁾, viel met een leger in het Atrechtsche, bemagtigde Douai⁽²⁾, geheel het gau der Morinen⁽³⁾, en drong door tot tegen de Lei, links en regts alles verwoestende. Hy had zeker de regten zyner kroon, indien die verkort waren, anders kunnen doen gelden, maer zonder geweld werd er in dien tyd niets verrigt, en koning Lotharis was ten uiterste behebt met de gebreken zyner eeuw. Het grootste deel der veroverde streken gaf hy te leen aen graef Willem

(1) Een deel van het oude land der Morinen had toebehoord aen den graef van Ponthieu; maer Boudewyn II, graef van Vlaenderen, had het tot zich getrokken en aen zyn tweeden zoon Adalulf gegeven. Zie boven, bl. 25. Door de dood van Adalulf was dat land terug aen Vlaenderen gegaen, en sedert niet meer uitgeleend geworden, iets waer de koning geenen vrede meê had. Zie Warnkoenig, II, bl. 13, en Leo, I, bl. 13. Zie mede Oudegherst, I, bl. 180.

(2) In 't westen van Valencyn.

(3) Versta de omstreken van Boulogne, Calais en Duinkerken.

[p. 51]

van Ponthieu⁽¹⁾, waerdoor Arnulfs erfdeel niet weinig inkromp. Maer diens voogd verzette zich met zoo veel yver tegen al die geweldenaryen, en Lotharis ontmoette weldra zoo veel andere moeijelykheden in zyn ryk, dat hy met Vlaenderen op beteren voet zocht te geraken: weshalve hy aen den jongen graef Atrecht en Douai met het grondgebied dat er toe behoorde teruggaf, en toestemde dat de overige afgescheiden gewesten, namelyk de graefschappen van Boulogne, Guines en Sint Pol⁽²⁾ tot vlaemsche leenen zouden worden⁽³⁾.

Op die wyze kwamen de zaken weêr eenigzins te regt. De afgezonderde gauen stonden voortaen niet meer onder het onmiddelyk beheer van Vlaenderens landvorst, maer hunne bezitters moesten aen hem hulde en manschap, en werden beschouwd als achterleenen der fransche kroon⁽⁴⁾.

(1) Pagus Pontivus, in Picardië. Abbeville was er de hoofdstad van. Het graefschap paelde aen dat van Vlaenderen, door de Canche die tusschen beide liep.

(2) Zie boven, bl. 25, aenteek. 2 en 3.

(3) Zie Warnkoenig, bl. 152.

(4) Vlaenderen bleef aldus het feudum capitale, dat is het hoofdleen, welks bezitter aen den koning deswege hulde deed. Boulogne, Guines en St. Pol werden feuda van den graef en subfeuda van den koning. Wanneer de vlaemsche leenman tot den krygsdienst opgeroepen werd, moest hy zyne leenmannen meêbrengen, en zoo had de koning voordeel van de achterleenen. Zie Montesquieu, Esprit des Lois, Liv. XXXI, chap. 26 et 28. Zie mede ons tweede Deel, bl. 324, aenteek. 1.

[p. 52]

Arnulf mondig geworden zynde, trouwde Suzanna⁽¹⁾, dochter van koning Berengarius van Italië⁽²⁾, en bestierde zyn land in duerzamen vrede. Hy zelf echter had weinig rust, als kunnende niet geheel vreemd blyven aen de Lothryksche zaken, die toen ter tyd byzonder slecht stonden, vooral in het naburige Henegau⁽³⁾. Later raekte hy overhoop met Hugo Capet, toen deze, in 987, den troon van

(1) Anderen heeten haer Lutgardis, anderen Rozala. Zie de zaek verklaerd in het vyfde Deel der Acta SS. Belgii, bl. 483.

(2) Zie de volgorde dier koningen in ons tweede Deel, bl. 535.

(3) Het was omstreeks 973 dat de kinderen van Raginer III, graef van Henegau, poogingen deden om huns vaders erfenis weêr te krygen, gelyk wy in de geschiedenis van dat graefschap verhalen zullen. Zie Oudegherst, I, bl. 190 en de aenteek. van Lesbroussart. Zie mede ons III^de Deel, bl. 567 en de aenteek. 5.

[p. 53]

Frankryk besteeg⁽¹⁾ by uitsluiting van koning Lotharis eigen broeder⁽²⁾. De vlaemsche vorst, hy die van Karel den Groote regelregt afstamde, kon natuerlyker wyze niet toestemmen dat een graef van Parys met de kroon der Karolingers ging stryken, en weigerde hem niet alleen zyne hulde, maer hielp den wettigen erfgenaem des laetsten konings

(1) Montesquieu toont zeer wel hoe de overgang der fransche kroon in het huis van Capet het gevolg was van het erfelyk worden der leenen en het vermenigvuldigen der achterleenen. In plaets van ontelbare leenmannen hadden de koningen niet meer dan eenige groote vasallen, zelf te magtig en te ryk in eigen vasallen om nog te gehoorzamen. De kroon, in 987, was zoo goed als zonder domeinen: Rheims en Laon behoorde haer nog in vollen eigendom, maer al het overige, mag men zeggen, was uitgeleend. Zoo bezat toen ter tyd Hugo Capet de steden van Parys en van Orleans, de twee sleutels des ryks, als gebleken had gedurende de invallen der Noordmannen, die op de Seine en de Loire waren tegengehouden geweest. Geen wonder derhalve dat de oppermagt gegeven werd aen hem die, uit hoofde zyner grondbezittingen, alleen bekwaem was het ryk te beschermen. Zie Esprit des Lois, Liv. XXXI, chap. 32.

(2) Hertog Karel van Lotharingen. Zie ons III^de Deel, bl. 571.

[p. 54]

om diens mededinger den voet te ligten. Zulks viel echter kwalyk uit. Hugo bleef boven, en nu liep Arnulf op zyne beurt groot gevaer van zyn eigen leen kwyt te worden; maer hy vond te goeder ure een' vriend en een' voorspreker in hertog Rykhart van Normandyë, die 't geschil vereffende. De graef van Vlaenderen onderwierp zich aen den ingedrongen koning, en deze, zeer wel begrypende dat hy, om de kroon op zyn hoofd te houden, geen vrienden te veel kon hebben, verzoende zich met den vlaemschen leenman, latende hem zyn graefschap zonder verdere stoornis bezitten.

Maer Arnulf had er niet lang meer geniet van, want hy stierf vroegtydig weg in 988⁽¹⁾, latende een eenigen zoon na, Boudewyn IV, sedert lang⁽²⁾ verloofd aen Otgina dochter van Frederik graef van Luxemburg⁽³⁾.

(1) Arnulfs weduwe hertrouwde met Rotbert I, koning van Frankryk.

(2) Zie het Chron. S. Bavonis, ad annum 974, by De Smet, I, bl. 529.

(3) Namelyk van Frederik I, wiens zoon in 1048, hertog van Lothryk werd. Zie III^de Deel, bl. 586. Oudegherst en het Chronicon S. Bavonis zeggen dat zy de dochter was van Gislebert, hertog van Lothryk; maer dat komt niet uit. Zie de Art de vérifier les dates, III, bl. 110 en 111.

[p. 55]

Boudewyn IV, sedert bygenaemd Schoonbaerd⁽¹⁾ was nog jong⁽²⁾, even als zyn vader, toen deze het graefschap geërfd had. Dezelfde omstandigheid bragt een gelyk kwaed voort, doch dit mael van den kant des adels. De leenmannen van Vlaenderen, meest allen genegen tot onafhankelykheid, en ziende hoe in Brabant en elders de Lothryksche adel te werk ging, beproefden om uit de minderjarigheid van den graef hun eigen voordeel te trekken. De eenen, goed gezeten op hunne burgten of kasteelen, spiedden van daer de gelegenheid af om, onder valsche voorwendsels, hier een stuk land, ginds een bosch of eene weide aen hunne bezittingen by te voegen⁽³⁾. Anderen werkten om hun eigen meester te worden, althans om zich te onttrekken aen het gezag van den graef en onmiddelyk onder dat des konings te geraken, die hen van verre in 't oog niet kon houden. Een der belhamels van deze oproerige

(1) Baudouin-le-Barbu, of à-la-belle-Barbe.

(2) Meyer, ad ann. 988, noemt hem impuber.

(3) Zie Oudegherst, bl. 203.

[p. 56]

streving was Eilbodo graef van Kortryk, die de inwoonders van zyn gau zoo algemeen op zyne hand wist te halen, dat hy meende voor niemand meer te vreezen te hebben. Hy kwam kort daerna te sterven, doch hiermeê was 't niet uit. Zyne misleide onderzaten in hunnen wrevel volherdende, dorsten niet alleen den landvorst de gehoorzaemheid opzeggen, maer wilden zelfs niet gedoogen dat die van het bygelegen Harlebeke den graef getrouw bleven. Zoo raekten die heide bevolkingen over en weêr in twist, tot dat eindelyk de Kortrykers, in een donkeren nacht, gewapender hand hunne naburen gingen overvallen en de gansche vlek met slot en kerk en al de huizen in asch legden⁽¹⁾. Men ziet, het was tyd dat er de graef en zyne voogden tusschen kwamen. Dit deden zy dan ook, en met des te beter gevolg, dat de vernieling van een heiligdom waer een van Vlaenderens meest geëerde patroonen rustte⁽²⁾ de algemeene verontweerdiging had ontstoken. Die van Kortryk werden zon-

(1) Zie het feit omstandig verhaeld in de Acta SS. Belgii, V, bl. 483, en vglk. Oudegherst, bl. 203.

(2) De heilige Bertulphus, in 't Fransch Saint Bertou. Zie zyn leven in de Acta SS. Belgii.

[p. 57]

der veel moeite onderworpen, de voornaemste roervinken gestraft, en de burgery veroordeeld om op eigen kosten een slot in hunne stad te bouwen, waer sedert, niet meer de graven, maer de kasteleinen van Kortryk hun verblyf hielden.

Wanneer de graef bejaerd was geworden en in staet om zelf te regeren, werkte hy krachtdadig door tegen al de verstoorders der openbare rust en orde: en 't gelukte hem den adel tot zyne pligten weêr te brengen zoo wel als den vrede in het land te doen heerschen, tot meerderen voorspoed der onderdanen.

Deze voorspoed nam inzonderheid toe met den aenvang der elfde eeuw, toen de volkeren, weêrgekomen van den ydelen schrik dat in het jaer 1000 de wereld vergaen moest⁽¹⁾, thans nieuwen

(1) Schrikkelyke hongersnooden, gevolgd door algemeene landziekten en sterften, hadden, in de tiende eeuw, veel bygebragt tot de verspreiding der vrees van het aenstaende vergaen des werelds, eene dwaling welke in een verkeerd begrip sommiger plaetsen uit den Apocalypsis (cap. 20) haren grond had. Dat er dus, in de tweede helft der tiende eeuw, niet veel verrigt werd, spreekt van zelf.

[p. 58]

moed schepten, en zich op handelen nyverheid, even als op 't herbouwen van kerken⁽¹⁾ en kloosters met den onbepaeldsten yver begonnen toe te leggen. Alhaest treden de Vlamingen in betrekking met Engeland; Boulogne zet schepen op zee en ontvangt in zyne haven de voortbrengsels van vreemde landen⁽²⁾; Brugge wordt vermaerd door zynen zeehandel; de stad breidt zich dagelyks uit ten gevolge van den gedurigen aengroei harer bevolking, zoo verre dat de graef de burgery verdeelt in negen gilden, dat hy er dertien schepenen aenstelt die, onder hen, een hoofd kiezen met den naem van Burgemeester⁽³⁾. Gent blyft niet achter: de vrye inwoonders⁽⁴⁾, die tot dan toe op den grond der twee abtdyen⁽⁵⁾ schuilplaets gevonden

(1) Vele Vlamingen, om zich tot eene goede dood te bereiden, hadden, in de tweede helft der tiende eeuw, het heilig land bezocht, en nieuwe denkbeelden van kerkelyke bouwkunde en tempelversiering meê naer huis gebragt, waer zy sedert gebruik van maekten.

(2) Zie de Acta SS. Belgii, V, bl. 473.

(3) Zie Meyer, ad ann. 1036.

(4) De lyfeigenen of dienstbare lieden konden niet weg. Zie ons III^de Deel, bl. 81.

(5) Van Sint Pieter en Sint Baefs.

[p. 59]

hadden, dalen van den Blandenberg⁽¹⁾ naer de laegte, of verlaten de Villa van Sint Baefs, gaen zich neêrslaen tusschen Schelde en Lei, en vereenigen zich tot eene gilde om, met onderlinge hulp en bescherming, nering te dryven en de beginselen van welvaert, die beide stroomen hun aenboden, te ontwikkelen⁽²⁾.

Terwyl Boudewyns onderdanen aldus vooruitstreefden, en in de vaderlandsliefde des graefs den noodigen steun vonden voor hunne ondernemingen, was hy zelf in Lotharingen aen 't worstelen

(1) Mons Blandinii, waer de abtdy van Sint Pieter op gesticht was.

(2) Zie Kervyn, I, bl. 213. Daer, tusschen de twee rivieren in, ontstond de eigentlyk gezegde stad van Gent die naderhand de hoofdstad van Vlaenderen is geworden. Later werd de Villa S. Bavonis (het oorspronkelyke Gent) en die van Sint Pieters, ook genaemd Sint Pieters dorp, te samen met den burg, of den grond waer het Castrum en de kerk van Sint Pharaïldis op gebouwd waren, en die dus vry groot was, aen de stad bygevoegd. Andere Villae, buiten Gent gelegen en aen edellieden toebehoorende, zyn in 't vervolg door den graef overgenomen en aen de stad verkocht geworden, welke zich aldus met der tyd verder en verder uitgebreid heeft. Zie Warnkoenig, III, bl. 18-34.

[p. 60]

voor de belangen van zyn stamhuis. Daer had, in 1005, de laetste Karolinger⁽¹⁾ de oogen gesloten, en keizer Hendrik II, geen gehoor gevende aen de eischen van des overledenen erfgenamen, had het hertogdom uitgeleend aen Godevaert van Eenhame⁽²⁾. Hendrik bleef ontegensprekelyk in zyn regt; maer de graven van Leuven en van Namen, door de heerschzucht verblind of meenende dat hunne aenspraek gegrond was, beproefden om ze met de wapens te doen gelden, en vonden een yverigen voorstander in den graef van Vlaenderen. Deze trok, aen het hoofd zyner leenmannen, de Schelde over, plonderde Eenham en een gedeelte van het toenmalige Brabant⁽³⁾, en in aller yl naer den zuidkant voortrukkende, verraste hy het slot van Valencyn, hetwelk aen het duitsche ryk behoorde⁽⁴⁾. Hy was, om byzondere redenen, op den graef, die toen de burgt van Valencyn in han-

(1) Otto, zoon en opvolger van Karel, hertog van Neder-Lotharingen. Zie ons III^de Deel, bl. 573.

(2) Zie aldaer, bl. 573-74.

(3) Zie Meyer, ad ann. 1006.

(4) Valencyn lag op de uiterste grens tusschen het koning- en het keizerryk.

[p. 61]

den had, sterk gebeten⁽¹⁾; maer toen dat stout bestaen den keizer ter ooren kwam, verzamelde deze aenstonds zyne krygsmagt om Boudewyn het veroverde slot te doen ruimen, uit vrees dat hy anders nog verder mogt grypen en de Lothryksche zaken in grooter verwarring brengen. Koning Rotbert van Frankryk en hertog Rykhart van Normandyë heulden dit mael met den keizer⁽²⁾: allen gelykelyk gingen Valencyn belegeren; doch de graef verweerde er zich zoo dapper, dat Hendrik en zyne bondgenooten genoodzaekt waren de onderneming te laten steken en onverrigter zake naer huis te keeren⁽³⁾.

(1) Zie Kervyn, I, bl. 231-32, en het Chron. Balderici, L. I, c. 114, uitgave van Le Glay, bl. 185, 86.

(2) De heer Kervyn, afgaende op Meyer, ad ann. 1006 en op het Chron. S. Bavonis (by De Smet, I, bl. 537-38) beweert dat de koning van Frankryk en hertog Rykhart den vlaemschen graef ter hulp kwamen. Schyn van waerheid heeft dat genoeg; maer toch is het bewezen valsch te zyn door de getuigenis van den gelyktydigen Baldericus, in het eerste Boek zyner kronyk, cap. 114, by Le Glay, bl. 189 en 488.

(3) Daer zal wel eenig verraed van den kant der Franschen in het spel gekomen zyn, als Balderik, op het einde van het pas gemeld hoofdstuk laet raden. Oudegherst verhaelt het beleg van Valencyn zoo omstandig als of hy meê gevochten had. Zie bl. 207-16.

[p. 62]

De keizer gaf het echter niet op: in tegendeel, het volgend jaer kwam hy met een nieuw leger⁽¹⁾ herwaerts, doch viel nu in Vlaenderen zelf om Boudewyn op zynen eigen bodem aen te randen⁽²⁾. Aldra zat hy in het kasteel van Gent⁽³⁾, dat zyn wapenplaets werd allergunstigst gelegen om van daer verder in te dringen, ja het geheel land te veroveren. Zulks gelukte hem echter niet; want de graef toonde te Gent geene mindere dapperheid dan te Valencyn. Hy had tegen over de burgt zoo goede verschansingen opgeworpen, en vond in zyne manschap zoo veel moed, dat hy meer dan

(1) Ja en met een magtig leger, als Ditmarus van Marsburg getuigt by Kluit, II, P. I, bl. 94. Zie daer ook de aenteek. 2.

(2) Boudewyn beproefde om de keizerlyken te beletten van de Schelde over te komen, maer dat viel kwalyk uit. Zie Kluit, bl. 95.

(3) Het Castrum novum door Otto den Groote gesticht. Zie hier voren, bl. 37, aenteek. 2, en bl. 40, aenteek. 1. Zie mede Oudegherst, bl. 216 en Lesbroussarts aenteekening.

[p. 63]

eens den aenval der keizerlyken gelukkig afsloeg en zelfs alle hunne verdere poogingen wist te verydelen⁽¹⁾. Dat is te zeggen dat Gent niet ingenomen werd, en dat Boudewyn er roem mogt op dragen het tot tweemael toe tegen den magtigsten vorst van geheel Europa te hebben vol gehouden. Maer hy kon toch niet beletten dat Hendriks krygslieden, zoo wel by bun vertrek als by hunne aenkomst, veel kwaed aen het land deden en buit in overvloed meênamen. Zelfs waren eenige voorname edellieden in 's vyands handen gevallen en gevankelyk weggevoerd⁽²⁾.

Aen deze rampen was de graef zeer gevoelig. De beide veldtogten waren in zyn voordeel uitgevallen, en nogtans hadden zyne onderdanen er veel by ingeschoten: wat zou het dan wezen, indien de kans keerde en Vlaenderen de prooi werd van een overwinnend leger? Zoo dacht Boudewyn, en zag welhaest naer middelen uit om een eind aen den oorlog te krygen. Het beste scheen hem van zelf

(1) Zie Meyer, ad ann. 1007.

(2) Zie het Chron. Balderici, by Le Glay, bl. 190, en Oudegherst, bl. 219.

[p. 64]

het hoofd des ryks te gaen vinden en hem voorslagen van vrede te doen. Aldra begaf hy zich naer de hofstad Aken. Gehoor by den keizer gevraegd en bekomen hebbende, stelde hy hem voor de stad Valencyn weêr te geven by wyze van rantsoen voor de vlaemsche gevangenen, en verder den peis te maken op billyke voorwaerden. Hendrik had zelf in Duitschland de handen niet ruim genoeg om zonder gevaer den kryg in Lotharingen voort te zetten; hy was daerenboven een godvreezend en menschlievend vorst, en werd derwyze getroffen door het edelmoedig aenbod van den vlaemschen graef, dat hy niet alleen diens landgenooten zonder losgeld vry stelde, maer zelfs de bovengemelde stad⁽¹⁾ aen Boudewyn te leen gaf⁽²⁾.

Zoo werd de kloekmoedige graef van vyand des keizers, niet slechts diens vriend, maer tevens leenman van het duitsche ryk en (waer het zeker

(1) Versta het slot van Valencyn en wat daer van afhing, want ieder slot had zyn grondgebied. Zie De Wez, Histoire particulière des provinces belges, I, bl. 234-35.

(2) Zie het Chron. Balderici, loc. cit. en Meyer, ad ann. 1007.

[p. 65]

om gedaen was) een voorstander van den vrede in Lothryk. Doch die vrede was niet ligt te bevestigen. Eenige jaren later wankte hy andermael, en Hendrik had nieuwe redenen om zich te verzekeren van Boudewyns trouw die, uit hoofde zyner groote magt, in staet was veel goed of veel kwaed te stichten. Ten einde zich dan den graef nog nauwer te verbinden, beleende hy hem met een deel der Zeeuwsche eilanden⁽¹⁾ misschien zelfs met de gentsche burgt en het grondgebied dat daer toe behoorde⁽²⁾, zoodat de buitenlandsche twisten

(1) Zie het Chron. Sigeberti, ad ann. 1007, by Pistorius, I, bl. 827; het Chron. S. Bavonis, ad eumd. ann. by De Smet, I, bl. 538; Oudegherst, I, bl. 218 en Lesbroussarts aenteek. 3. Zie mede Warnkoenig, I, bl. 153, en Kluit, II, P. I, bl. 94, alwaer deze onderscheidene andere getuigenissen bybrengt. - De kronyken spreken slechts van het eiland Walcheren; maer het schynt dat men onder dien naem ook Borselen, Noord- en Zuidbeveland en Wolfaertsdyk verstond. Zie Kluit, I, P. II, bl. 62 en volgende.

(2) Warnkoenig zegt het zoo, II, bl. 80, en de zaek heeft veel waerschynlykheid; want de bezitting van het Castrum novum en van het graefschap dat daer toe behoorde, was voor Boudewyn van het allergrootste belang. Nogtans vind ik nergens den minsten blyk dat hy die landen in 1007 of kort daerna zou te leen gekregen hebben, en Warnkoenig, in zyn derde Deel op die zaek nog wederkomende, toont dat hy er ook meê verlegen is.

[p. 66]

waer zich de vlaemsche vorst vrywillig had meê ingelaten, geheel en al ten voordeele van Vlaenderen afliepen.

Zulk een gunstige uitslag maekte den graef bedacht om ook nauwere betrekkingen aen te knoopen tusschen zyn huis en dat der Capetingers, hetwelk reeds voor goed in Frankryk gevestigd was⁽¹⁾. Hy had eenen zoon, den gewoonen naem van Boudewyn dragende, voor wien hy de hand vroeg van Adelheid, koning Rotberts eigen dochter. De fransche vorst stemde gereedelyk toe; het huwelyks-verdrag werd gesloten in 1026, en Adelheid, die nog een kind was, kwam naer Vlaenderen om daer, gelyk toen ter tyd het gebruik meêbragt, naest haren verloofde opgevoed te worden, en later, als zy den bekwamen ouderdom zou bereikt hebben, met hem in den echt te treden. Maer zie, die hooge verbindtenis, waer de graef eer voor zich zelven

(1) Zie Meyer, ad ann. 1027.

[p. 67]

en heil voor zyn volk uit verwachtte, werd eerlang eene bron van groote onlusten. De zoon, een ligtzinnige jongeling, die zich op zyn koninklyken echt veel liet voorstaen en de ooren opende aen kwade inblazingen, begon aldra plannen te smeden om zyn' vader uit de regering te dringen en in diens plaets graef te spelen⁽¹⁾. Daer hy by 's lands adel, inzonderheid tusschen de ontevredenen, aenhang vond, ging het kwaed zoo ver dat er hier en daer opschuddingen plaets hadden, en een talryk eedgespan de wapens dorst in handen nemen om den heerschzuchtigen vorst boven te krygen. De graef, die klaer genoeg zag wat er omging en waer men heen wilde, had zyne trouwe leenmannen kunnen oproepen en geweld tegen geweld stellen; maer behalve dat hy zyn eigen kind zocht te sparen, wilde hy tevens het land voor burgerkryg behoeden, en werd te rade zynen toevlugt te nemen tot den hertog van Normandyë, wiens tusschenkomst hy afsmeekte, zeker zynde dat door eene vreemde magt de oproer haestiger zou gedempt worden.

(1) Zie Oudegherst, bl. 222 en de aenteek. 3, aldaer.

[p. 68]

De saemgezworenen hadden hunnen voornamen opstal in een kasteel niet verre van Lillers in het Atrechtsche. Daer ging de hertog hen belegeren, met zulk gevolg, dat na weinige dagen het slot hem in de handen viel en in kolen gelegd werd, tot groote ontsteltenis der kwaedwilligen; want velen hunner makkers waren er in verbrand geworden. Dit zoo kort regt verschrikte de anderen: bykans allen verlieten het eedgespan en zochten hun gedrag te verbloemen of gaven pandslieden aen den hertog tot waerborg hunner bekeering, zoodat de jonge Boudewyn welhaest zoo goed als alleen blyvende, niets beter te doen had dan zich ook te onderwerpen en 's vaders genade zien te verwerven. Daertoe hielp hem de Noormandsche vorst; door diens tusschenspraek kwam het tot eene verzoening. In 1030 werd er te Audenaerde eene groote vergadering gehouden, alwaer, in het bywezen der bisschoppen en der vlaemsche baronnen, de misdadige zoon vergiffenis vroeg, plegtiglyk zwerende dat hy voortaen zyne kinderpligten niet meer schenden zou, gelyk op hunne beurt zyne medeschuldigen deden, en insgelyks in 's graven vriendschap ontvangen werden⁽¹⁾.

(1) Zie Meyer, ad ann. 1030, en Le Glay, Hist. des comtes de Fl. I, bl. 145, vlgg.

[p. 69]

Hiermede was, ja, de rust in Vlaenderen weêr hersteld; maer men ziet toch hoe veel moeite het inhad daer, zoo wel als elders, den vrede te handhaven en den moedwil des adels te beteugelen. Alle gelegenheden zyn goed voor de edellieden om de openbare orde en het regt te schenden. Is de vorst minderjarig, zy maken er gebruik van om het juk der onderdanigheid af te schudden, om hunne leenen te veranderen in alloden, om hunne bezittingen uit te breiden ten koste van het grafelyk domein of van de arme landlieden. Is 's vorsten zoon een loshoofd, gemakkelyk te misleiden, zy blazen hem de boren vol en beproeven om den staet het onderste boven te keeren, in de hoop dat hy wien zy de kroon op het hoofd zullen gezet hebben, van zynen kant verpligt zal zyn de oogen te sluiten over hunne onbillyke aenmatigingen. De strekking des adels is dus overal dezelfde: begeerlykheid en heerschzucht zyn de dryfveêren van zyn gedrag. In het ryk heeft hy de Karolingers onder den voet gekregen en een' leenman op den troon

[p. 70]

verheven; in Vlaenderen werkt hy insgelyks om den graef uit den zadel te ligten, en in zyne plaets te regeeren, of liever om alle regering af te schaffen, en zyn voordeel te trekken uit de algemeene wanorde. De graef die, als souverein, het lot zyner onderdanen zoekt te verbeteren, die door wyze instellingen het volksleven ontwikkelt en de welvaert van den middelstand begunstigt, heeft gedurig te worstelen tegen de Grooten. Deze verachten den gemeenen man, aenzien de landbouwers voor slaven, kennen niet dan hun eigen belang, en willen, ieder in zynen kring, ieder in zyn erf- of leengoed, vrymagtig wezen en meester spelen.

Boudewyn IV kwam nogtans al dien tegenstand te boven, en bevlytigde zich, naer het voorbeeld zyner voorgangers, om den bloei van handel en nyverheid te verhaesten. Met gelyken yver voor regt en billykheid stelde hy in de onderscheidene vlekken en kasselryen Baljuwen⁽¹⁾ aen, belast met de wetten uit te voeren, de kwaeddoeners te straffen en de landzaten te beschermen tegen alle gewelddadigheid. Eindelyk, om den Staet te bevesti-

(1) Zie ons III^de Deel, bl. 82.

[p. 71]

gen, om Vlaenderens zelfstandigheid te verzekeren en de grafelyke oppermagt eenen nieuwen steun by te zetten, schiep hy eene nationale ridderschap. Lieden van goeden huize en die een kloek hart onder den riem droegen, werden begiftigd met heerlykheden by wyze van krygsleenen, waervoor zy verpligt waren den vorst ten allen tyde op zy te staen en hem, zoo wel als het land, met de wapens te verdedigen⁽¹⁾.

Boudewyn stierf op het einde van mei 1036, na eene regering van acht en veertig jaren.

Hy werd opgevolgd door zyn eenigen zoon en erfgenaem Boudewyn V, bygenaemd van Ryssel⁽²⁾ en ook de Goedertieren. De nieuwe graef was nu die ligtveerdige jongeling niet meer, bekwaem om de rust des lands aen zyne nukken op te offeren: neen, hy had met de mannelyke jaren ook de wysheid verworven welke een vorst noodig heeft om het heil zyns volks te bewerken; en verre van in die schoone taek zyne voorgangers ongelyk te blyven,

(1) Zie Meyer, ad ann. 1036.

(2) Balduinus Insulensis, Baudouin-de-Lille. Meyer wil dat hy te Ryssel geboren was en die stad byzonder lief had en begunstigde.

[p. 72]

muntte hy sedert boven allen uit door liefde voor het gemeene best en yver voor den roem van Vlaenderen⁽¹⁾.

De eerste jaren van Boudewyns regering gingen voorby in eenen zoeten vrede, zoowel met het buitenland als met de leenmannen van het graefschap. Maer in 1045 ontstond er een twist met Diederik IV van Holland die zekere giftbrieven van vroegeren dag inroepende, regt beweerde te hebben op al de Zeeuwsche eilanden, en daer niemands gezag dan dat van den keizer te moeten erkennen. Meer weten ons de kronyken daer niet van te zeggen; doch allen zyn het eens dat de vlaemsche vorst in de wapens schoot en den hollandschen graef in diens eigen land op het lyf viel, met zulk gevolg dat de laetste verpligt werd te bukken⁽²⁾.

Zulks was maer een begin. Omtrent denzelfden tyd raekten de Lothryksche zaken op nieuw in de war, en Boudewyn, vermaegschapt met den toenmaligen hertog⁽³⁾, kwam er tusschen gelyk weleer

(1) Zie Meyer, ad ann. 1036.

(2) Zie Meyer, ad ann. 1045, en Wagenaar, II, bl. 156.

(3) Zie boven, bl. 48, aenteek. 1, en Oudegherst, I, bl. 229-30.

[p. 73]

zyn vader gedaen had, misschien met het zelfde inzigt van er voordeel uit te halen. Hertog Godevaert III niet te vrede met het Lothryksche leen dat hy, in 1044, geërfd had, wilde er Opper-Lotharingen nog by hebben, waer keizer Hendrik de Zwarte over beschikt had ten voordeele van Godelo, Godevaerts eigen broeder⁽¹⁾. Daermeê werd het oorlog in deze landen. Het schynt zelfs dat de graef van Vlaenderen er de eerste aenstoker van was⁽²⁾; maer hy bleef niet alleen, want Dirk van Holland, die destyds ook met den keizer overhoop lag, en Herman graef van Henegau namen insgelyks party voor den heerschzuchtigen hertog, zoo dat het geschil ernstig genoeg werd om het hoofd des ryks te bekommeren.

Herman echter ging niet voort in zyn opzet, omdat diens gemalin Richildis, de ware eigenares van Henegau⁽³⁾, er tegen was; doch nu nam graef Boudewyn gelegenheid uit Hermans terugtreding

(1) Zie ons III^de Deel, bl. 582, vlgg.

(2) Zie het Chron. Sigeberti, ad ann. 1046, by Pistorius, I, bl. 834.

(3) Herman was maer graef in Richildis naem.

[p. 74]

om met gewapende magt de Schelde over te trekken en Eenham te verrassen, dat toen ter tyd aen Henegau toebehoorde⁽¹⁾. Het slot werd tot den grond afgebroken, opdat Vlaenderen van dien kant in 't vervolg niets meer te vreezen zou hebben⁽²⁾. Meteen maekte de graef zich meester van gansch dat deel van het oude Brabant tusschen Schelde en Dender, dat naderhand het graefschap van Aelst uitmaekte; doch daer liet hy 't niet by: de gunstige oogenblik scheen hem gekomen om een ander slot te veroveren, waer hem oneindig meer aen gelegen lag, namelyk de keizerlyke burgt van Gent die, zoo lang zy in vreemde handen was, een allergevaerlykste vyand voor Vlaenderen bleef⁽³⁾. Hy sloeg er dan welhaest het beleg om, en beproefde

(1) Dit zal uitgelegd worden in de geschiedenis van Henegau.

(2) Het kasteel van Eenham stond op Brabantschen bodem, maer zoo digt by de Schelde, dat Vlaenderen daerdoor altyd bedreigd was.

(3) Zie boven, bl. 65, aenteek. 2. Leo is van gevoelen dat de gentsche burgt aen Boudewyn IV, was afgestaen voor diens levenstyd, maer na zyn dood door het ryk weêr ingetrokken. Zie I, bl. 18.

[p. 75]

ze uit te hongeren, zynde het onmogelyk om ze met geweld aen te randen, of hy had er veel volk moeten aen opofferen. Edoch de blokkade sleepte zoo lang, dat de graef het moede werd en reeds sprak van op te breken, toen een zyner edellieden, met name Lantbert, heimelyk onderrigt dat die van binnen weinig of geen eten meer hadden, voorstelde de vesting in Boudewyns handen te leveren, indien deze hem en zyne nakomelingen tot erfelyke kasteleinen van Gent wilde aenstellen. De vorst, verwonderd van zoo vreemd eenen voorslag, stemde al lachende de vraeg toe, en aenstonds ging Lantbert met een aental trompetters de plaets opeischen, die werkelyk zonder verderen slag of stoot overging, want de belegerden waren ten einde⁽¹⁾.

Zoo kwam Boudewyn V in bezit der gentsche burgt, en nu mogt men zeker zyn dat hy er niet meer zou van afzien, al moest het hem jaren vechtens kosten. Voor het oogenblik had hy daer in Vlaenderen geen moeite meê, want de worsteling

(1) Zie het feit omstandig verhaeld in het Chron. S. Bavonis, by de Smet, I, bl. 516-17. Zie mede Oudegherst, I, bl. 231, 32, en Meyer, ad ann. 1046.

[p. 76]

werd elders voortgezet, namelyk in Lotharingen, waer de graef zyn' bloedverwant ging ondersteunen⁽¹⁾. Daer had hy, wel is waer, weinig eer van, des te min dat er gedurende dien kryg veel baldadigheden gepleegd werden; maer de woestheid der zeden van dien tyd bragt zulks meê: de beste vorsten zelf, wanneer zy tegen elkander in 't harnas vlogen, vergaten al te dikwyls dat zy Christenen waren en ontzagen gewyd noch ongewyd.

De vyandlykheden duerden tot 1049, alswanneer paus Leo IX, begaen met de rampen van Lotharingen⁽²⁾, naer deze landen overkwam om er een eind aen te stellen. Door zyne tusschenspraek werd er te Aken een vergelyk getroffen tusschen den keizer en den wederspannigen Godevaert⁽³⁾, die zich ten ondere gaf.

Hiermede echter was 't niet uit: Boudewyn bleef

(1) Zie de byzonderheden in ons III^de Deel, bl. 585.

(2) Leo IX was geboortig uit den Elsasz, en had lange jaren den bisschoppelyken Stoel van Toul bekleed. Zulks geeft reden van den byzonderen yver dien hy besteedde om den vrede in Lotharingen te herstellen.

(3) Zie het Chron. Sigeberti, ad ann. 1049, by Pistorius, I, bl. 835.

[p. 77]

nog in de wapens, zonder van vrede of verzoening te willen hooren⁽¹⁾; doch nu moest hy alleen geheel den last des oorlogs dragen, en kon niet vergeten hebben wat zyne onderdanen eenige jaren te voren er by geleden hadden. Welhaest kwam de keizer met groote krygsmagt op Vlaenderen af. Hy viel in Doornik, dat gedeeltelyk tot zyn ryk behoorde⁽²⁾, en lei de hand op eenige vlaemsche edellieden, gereed om verder het land af te loopen byaldien de graef niet zwichten wilde. Maer deze zag nu dat het meer dan tyd was. Niet dat hem juist de magt ontbrak om Hendrik het hoofd te bieden; doch de krygskans, altyd wankel van aert, kon zoo wel tegenslaen als meevallen en, na eene nederlaeg, zou er zeker minder te rekenen zyn geweest op gunstige voorwaerden. Hy zond dan boden uit om vrede-onderhandelingen aen te knoopen met den keizer, die terstond gehoor gaf, want hy had te veel andere bekommernissen in Duitschland en

(1) Zie het Chron. S. Bavonis, ad ann. 1049, by De Smet, bl. 553.

(2) Namelyk voor zoo veel Doornik op den regten oever der Schelde gelegen was.

[p. 78]

in Italië om hier zynen tyd en zyne krachten te verspillen. Voor het einde des jaers begaf zich de graef in persoon naer de hofstad Aken. Daer ging hy Hendrik goede woorden geven, in schyn veel leedwezen toonende van tegen hem de wapens gevoerd te hebben, maer inderdaed om zich schadeloos te stellen en de gedane kosten vergoed te krygen. Zyn wensch werd vervuld. De keizer maekte vrede niet alleen, maer stelde de gevangen edellieden in vryheid en liet den graef in bezit van het land tusschen Schelde en Dender, waervoor hy, naer regt en gewoonte, hulde zou te doen hebben als leenman van het ryk⁽¹⁾.

Graef Boudewyn kwam er dus even voordeelig van af als zyn vader van een vorigen twist met den keizer. Nogtans was hy nog niet voldaen met zulk een gunstigen uitslag; want, gelyk de Vlamingen onder het bestier hunner landvorsten dagelyks vooruit streefden in den weg der algemeene wel-

(1) Zie het Chronicon S. Bavonis, loc. cit. - Meyer spreekt van die gunst niet; hy zwygt insgelyks van het gentsche graefschap, dat eerst later aen Boudewyn schynt gekomen te zyn. Zie Oudegherst, I, bl. 236, en Lesbroussarts aenteek. 10.

[p. 79]

vaert, zoo ook zochten sedert lang de graven hunne eigene grootheid uit te breiden en, het zy door de wapens, het zy door familie-betrekkingen, hun erfdeel gedurig te vermeerderen. Daer deed zich alhaest eene nieuwe gelegenheid toe op, toen in 1050, Herman van Henegau te sterven kwam, latende Richildis, nog in den bloei haers levens, weduwe. Of Boudewyn die dood voorzien en daer alreeds plannen op gesmeed had, blykt niet; doch zy was zoo haest niet voorgevallen, of de graef legde het er op aen om de hand van Richildis voor zyn oudsten zoon⁽¹⁾ te bekomen, en aldus Henegau aen Vlaenderen te verbinden. Zulks was ja een vleijend vooruitzigt voor het huis van Vlaenderen; doch daer stonden zekere beletsels in den weg die men niet ligt ter zyde zou krygen. Vooreerst mogt Richildis

(1) Boudewyn genaemd, als de vader. De heer Kervyn, I, bl. 272, wil dat Robrecht, Boudewyns broeder, de oudste was, en beroept eene getuigenis van Orderic Vital; maer die wordt door al de vlaemsche schryvers tegengesproken en is volstrekt niet aennemelyk. Zie, behalve Vredius, de Flandria generosa, uitg. van Paquot, bl. 10 en 15, en het Chron. Egmond. by Kluit, I, P. I, bl. 51, alsmede P. II, bl. 70.

[p. 80]

niet hertrouwen zonder toestemming van den keizer⁽¹⁾, en deze, voorzag men, zou niet gemakkelyk te bewegen zyn om een der schoonste graefschappen van Lotharingen te laten overgaen in de handen van een franschen leenman die alreeds veel te magtig was voor het ryk, als nu tweemael gebleken had. Daerenboven waren Boudewyns zoon en de Henegauwsche weduwe bloedverwanten⁽²⁾ in zulken graed dat zy, om in den echt te treden, een pauselyk verlof behoefden, hetgeen de keizer, door den invloed dien hy te Roomen had, hun kon doen

(1) Zie Du Cange, op het woord Maritagium, IV, col. 551, in fine. In sommige landen moest de leenvrouw kiezen tusschen dry persoonen haer door den leenheer voorgesteld.

(2) De eene was kleinzoon van koning Rotbert van Frankryk, de andere kleindochter van Hedwigis, Rotberts zuster. Zie de afstamming by Vinchant, Annales de Hainaut (uitgave van Brussel), II, bl. 222. Er bestond daerenboven een belettend maegschap tusschen 's graven zoon en den overleden man van Richildis. Zie Lesbroussarts aenteek. 3 op Oudegherst, I, bl 238, en De Wez, Hist. part. I, bl. 245; doch vooral eene Verhandeling van De Hesdin, in het V^de Deel der Mémoires de l'acad. de Brux. 1788, bl. 142.

[p. 81]

weigeren. Eindelyk, Richildis had van haer eerste huwelyk twee kinderen, een' zoon en eene dochter⁽¹⁾, beide erfgenamen⁽²⁾ van haer graefschap.

Al deze moeijelykheden hielden nogtans den graef van Vlaenderen niet tegen, zoo min als Richildis die voor den nieuwen echt genegen was. Volgens geheime afspraek, gingen vader en zoon de stad Bergen belegeren, alwaer de gravin kwansuis eenigen wederstand bood; doch weldra gaf zy zich over, en het huwelyk werd aenstonds voltrokken in het kasteel zelf dat haer gewoon verblyf was⁽³⁾.

Zoo had graef Boudewyn zyn opzet uitgewerkt en zynen wensch vervuld⁽⁴⁾: doch nu begon het nawee.

De keizer toonde zich ten zeerste gebelgd over hetgeen buiten zyne weet gebeurd was. Hy be-

(1) Zie Vinchant, bl. 220.

(2) De zoon niet alleen, maer, by gebreke van hem, ook diens zuster, dewyl Henegau een vrouwelyk leen was.

(3) Zie Meyer, ad ann. 1051, Oudegherst, bl. 237, en Vinchant, bl. 222.

(4) Richildis voorkinderen omhelsden beide den geestelyken staet. De zoon werd later bisschop van Châlons; de dochter nam de wyk in een klooster en stierf daer in den ouderdom van 40 jaren. Zie Le Glay, I, bl. 159. Zie mede Oudegherst, bl. 260 en de aenteekeningen van Lesbroussart.

[p. 82]

proefde eerst den echt door het geestelyk gezag te doen breken, als aengegaen zynde zonder toelating der Kerk, en verzocht den bisschop van Kameryk hem onwettig te verklaren, waer inderdaed grond voor was. Het vonnis ging werkelyk uit, en wanneer de bisschop zag dat de getrouwden er zich niet aen onderwierpen, deed hy hen in den ban, tot straf van hunne wederspannigheid. Dit alles geschiedde op aendrang van keizer Hendrik, zoo nogtans dat de kerkvoogd regt noch pligt te buiten ging, als de graef van Vlaenderen zelf erkende. Evenwel, de zaek werd bygelegd: paus Leo IX, die de eigen oom van Richildis was⁽¹⁾, niet inziende dan het gemeene belang der Christenheid, en willende de ergernis stuiten welke uit het huwelyk anders volgen mogt, hief de beletsels op en gaf ontslag van het vonnis dat tegen de echtelieden geveld was, waerdoor deze met de Kerk verzoend werden en hunne vereeniging de wettigheid verwierf die er aen ontbroken had⁽²⁾.

(1) Zie Lesbroussarts aenteek. 4, op Oudegherst, bl. 238.

(2) Zie Meyer, ad ann. 1052, Oudegherst, loc. cit. en Le Glay, bl. 161.

[p. 83]

Doch nu maekte de keizer gereedschap om er met de wapens tusschen te komen. Hy zou dat waerschynlyk al vroeger gedaen hebben, had hy de handen zoo vol niet gehad in Italië, alwaer hy tegen den afgezetten hertog Godevaert van Lotharingen juist hetzelfde feit vervolgde dat hy hier op Vlaenderen wreken wilde⁽¹⁾. Graef Boudewyn had dus den tyd om de voorbaen te nemen. Terwyl zyn tweede zoon Robrecht de zeeuwsche eilanden ging verdedigen tegen de Hollanders die er zich meester wilden van maken, trok hy zelf met een leger naer het land van Luik⁽²⁾, alwaer hy Thuin⁽³⁾ innam

(1) Godevaert III, uit het huis van Ardennen, had in 1051 de wyk genomen naer Italië (Zie ons III^de Deel, bl. 586, en Lambertus Schafnaburgensis, ad ann. 1051, by Pistorius, I, bl. 319). Daer was hy heimelyk getrouwd met Beatrix, weduwe van Bonifacius markgraef van Toscanen en, door zyn huwelyk, een der magtigste vorsten des ryks geworden, in staet om de Italianen van den keizer af te trekken. Zie Lamb. Schafnab. ad ann. 1053.

(2) Luik hield het met den keizer, die daerenboven langs Luikerland in Lotharingen verwacht werd.

(3) Thuin, in de elfde eeuw eene sterke vesting, gelegen bezuiden Charleroi, tusschen Sambre en Maes, welk land alsdan aen den bisschop van Luik toebehoorde.

[p. 84]

en verwoestte. Meteen viel zyn oudere zoon, de gemael van Richildis, op Hooy⁽¹⁾, 't welk hy insgelyks neêrblaekte.

Dit alles was gedaen om den keizer buiten te houden, althans zynen togt te verhinderen; doch 't belette niet dat deze, zoo haest hy uit Italië weg kon, een magtig leger herwaerts leidde en, in 1054, op Vlaenderen afkwam. De graef had in tyds Luik en Henegau geruimd, en zich achter de Schelde zoo goed hy kon, versterkt⁽²⁾; maer Jan van Bethune, voogd van Kameryk en op dat oogenblik Boudewyns gezworen vyand⁽³⁾, ging de keizerlyken te gemoet om hun in Vlaenderen den weg te wyzen. Een paer mylen boven Valencyn beproefden zy eene brug over de Schelde te leggen, wat echter niet gelukte, dewyl de graef aen den anderen kant met krygsmagt op zyne hoede was⁽⁴⁾; doch 't gelukte te Kameryk, langs waer zy dan ook in het land rukten en aenstonds, volgens de barbaersche ge-

(1) In 't Fransch Huy, tusschen Luik en Namen.

(2) Zie Le Glay, I, bl. 164.

(3) Zie de reden waerom in het Chronicon Balderici, III, cap. 59, 60, by Le Glay, bl. 333-34.

(4) Zie het Chron. Balderici, cap. 61.

[p. 85]

woonte van den tyd, links en regts begonnen verwoesting te stichten⁽¹⁾.

Die baldadigheden, waer hy overigens het voorbeeld in Luikerland van gegeven had, kon de graef niet beletten; maer hy vreesde dat de keizer verder zou indringen en zyne wapens voeren tot in het hart van westelyk Vlaenderen, waer hy oneindig meer kwaed kon doen, dewyl er grootere welvaert en derhalve veel te vernielen was. Om hem daer uit te houden, deed Boudewyn in aller yl eene gracht⁽²⁾ delven, aenvang nemende tusschen Arques en St. Omer op de rivier de Aa⁽³⁾, en zich uitstrekkende tot by Aire⁽⁴⁾ alwaer zy aen de Lei raekte⁽⁵⁾. Dit werk, dat in dry dagen tyds begon-

(1) Zie het Chron. Balderici, cap. 62.

(2) Zy draegt in de geschiedenis den naem van Nieuwe-Gracht, Fossa nova, alsmede dien van Fossa Bolona, om haer te onderscheiden van de Otto-gracht te Gent.

(3) De Aa, in 't Latyn Agnio, neemt boven Teruanen haren oorsprong, en stort by Grevelingen in de Noordzee.

(4) Aen dezen kant van Teruanen.

(5) Zoo zegt het Oudegherst (bl. 233) die aen de gracht dry mylen lengte geeft; maer Iperius maekt ze nog veel langer, en wil dat zy zich uitstrekte tot aen het huidige Bassée, in 't Zuidwesten van Ryssel. Zie zyne getuigenis by Kluit, II, P. I, bl. 104-105. Vergelyk De Bylandt, bl. 126.

[p. 86]

nen en voltooid werd⁽¹⁾, diende tot verschansing⁽²⁾ voor het belangrykste deel des lands, en beschermde dat werkelyk tegen de invallen en de plondertogten van het keizerlyk leger⁽³⁾.

Hendriks leger zat voor 't oogenblik tusschen Douai en Atrecht⁽⁴⁾. Van daer trok het voort naer Ryssel, dat toen ter tyd nog zeer gering was, niet bestaende dan uit een sterk kasteel⁽⁵⁾ met eenig

(1) In die omstandigheid komen al de schryvers overeen.

(2) De gracht was inderdaed aen den Vlaemschen, kant verschanst, namelyk door de aerde die er uitgekomen was.

(3) Daer alleen was het goed voor, niet om een leger af te weren; maer dit volgde de steden en de rivieren, en liep slechts in de rondte het land af waer het geen beletsels ontmoette.

(4) Zie het Chron. Balderici, cap. 62 en 64, en Le Glays aenteekeningen, bl. 538-39.

(5) Het kasteel van Buk, het voormalig verblyf der Vlaemsche Forestiers. Zie Le Glays aenteek. op het Chron. Balderici, bl. 539.

[p. 87]

grondgebied en waerschynlyk een handvol huizen. Het slot wilde Hendrik veroveren, toen een van Boudewyns leenmannen, de graef van Lens⁽¹⁾, slag kwam leveren, maer ongelukkiglyk de nederlaeg kreeg en er 't leven by inschoot⁽²⁾, zoo nogtans dat door dit gevecht de vyand eenigzins van zynen weg werd afgeleid en Ryssel spaerde. Doch nu voer hy naer Doornik. In deze stad bevond zich mede eene sterkte, waer het landvolk van wyd en zyd was naertoe gevlugt, zoodat er veel handen waren om de plaets te verdedigen, maer geen levensmiddelen in evenredigheid: ook ging zy over, gedwongen door den hongersnood eerder dan verwonnen door de wapenen. Het ergste van al was dat een groot getal Vlamingen, waeronder niet weinige edellieden, de keizerlyken in de handen vielen en, tot loon van al hunnen arbeid, nu het bitter lot van krygsgevangenen te proeven hadden⁽³⁾.

(1) Lens, in het Atrechtsche, ligt bewesten Douai.

(2) Zie het Chron. Balderici, cap. 64.

(3) Zie het Chron. Balderici, cap. cit. en het Chron. Sigeberti, ad ann. 1054, by Pistorius, bl. 836-37. - Doornik moet by dit beleg veel schade geleden hebben. Zie daer byzonderheden over in het werk van A.G. Chotin, Hist. de Tournai, I, bl. 148.

[p. 88]

Dit was het laetste. De zomer liep ten eind, en keizer Hendrik, voldaen met den uitslag van zynen veldtogt, leidde het leger terug naer Duitschland, alhoewel met het inzigt van het volgend jaer weêr te komen.

Vlaenderen had geleden, minder nogtans dan men van zulk een magtigen vyand had moeten verwachten. Nu kwam het er op aen den tyd wel te besteden om het land te dekken tegen nieuwe aenvallen. Daer werd dan ook yverig voor gezorgd. Ryssel werd versterkt⁽¹⁾; Audenaerde kreeg een kasteel; Gent, Brugge, Ieperen, Aire, St. Omer en andere plaetsen zagen hunne muren optrekken of vermaken⁽²⁾: kortom de graef spaerde moeite noch kosten om al de zwakke punten zyns grondgebieds in goeden staet van verwering te stellen.

Terwyl vorst en landzaten daer druk aen 't werken waren, hoorde men dat de afgezette hertog

(1) Zie Lesbroussarts aenteek. 2 op Oudegherst, bl. 251.

(2) Zie Meyer, ad ann. 1053; maer zyne tydrekening deugt niet.

[p. 89]

Godevaert van Lotharingen, vol gramschap tegen den keizer die diens gemalin naer Duitschland had weggevoerd⁽¹⁾, in deze landen weêr verschenen was, rekenende op de medewerking van den vlaemschen graef om alles het onderste boven te keeren.

Daer had Boudewyn juist geen byzonderen lust voor, ten zy als middel om de vyandlykheden waer hy zich verder aen verwachtte van Vlaenderen af te wenden. Met dit inzigt ging hy dan, gezamenderhand met den wreveligen Godevaert, Antwerpen belegeren, dat Frederik van Luxemburg⁽²⁾ goed bezet hield, als zynde een der voornaemste plaetsen van zyn hertogdom. Antwerpen inderdaed, van den eenen kant beschermd door den Scheldestroom, van den anderen door muren, staketsels en bolwerken, was in staet een langdurig beleg uit te houden. Frederik hoopte daerenboven dat de keizer hem in den steek niet zou laten; doch die hoop werd verydeld, want Hendrik had geheel dit jaer zyn volle bezigheid in Italië⁽³⁾. Niettemin verspil-

(1) Zie Lambertus Schafnab. ad ann. 1055, by Pistorius, bl. 321.

(2) Zie ons III^de Deel, bl. 586.

(3) Zie Lambert. Schafnab. ad ann. 1055.

[p. 90]

den de belegeraers tyd en arbeid, tot dat eindelyk eenige Lothryksche leenmannen de stad ter hulp kwamen en het beleg deden opbreken.

De oorlog sleepte dan voort, of liever de graef en zyne onderdanen maekten zich gereed om den keizer, die nog steeds een nieuwen veldtogt tegen Vlaenderen in het hoofd had, moedigen wederstand te bieden, toen op eens de zaken een schielyken ommekeer ondergingen, door Hendriks onverwachten dood, voorgevallen den 5 October 1056. Hy liet een' zoon na van den zelfden naem, die ja reeds tot koning erkend en keizer gekroond, doch slechts zes jaer oud was, en derhalve moeite genoeg zou hebben om het ryk te behouden, zonder dat men den kryg in Lotharingen vervolgde. Dit begreep zyne moeder Agnes van Aquitanië, zoo wel als de duitsche Grooten, weshalve er niet gedacht werd dan om vrede te maken. Paus Victor II, in wiens armen de keizer gestorven was, en, zegt men, de koning van Frankryk gebruikten daertoe hunnen invloed. Zoo kwam het weldra, op eenen ryksdag te Keulen gehouden in 1057, tot een' zoen tusschen den jongen Hendrik en graef Boudewyn van Vlaenderen. Deze laetste had waerlyk geene reden van

[p. 91]

tegen te stribbelen; want alles liep ten zynen voordeele af. Hy kreeg niet slechts, tot erfelyk leen van het ryk, het slot van Gent met het daertoe behoorend grondgebied, namelyk het land van Waes, dat van Overschelde en de Vier Ambachten; maer behield ook de Zeeuwsche eilanden bewester-Schelde gelegen⁽¹⁾ en het land van Aelst, dat voortaen den naem van graafschap zal voeren, en door de nakomelingen van Wigman te leen gehouden werd van Vlaenderen. Boudewyns zoon had even min te klagen: zyn huwelyk werd gewettigd, hy erkend tot graef van Henegau, en daerby stond hem de keizer nog al de regten af welke het ryk bezat in de stad en het grondgebied van Doornik⁽²⁾, dat is te zeggen dat de gemael van Richildis zich aldaer als heer en landvorst mogt gedragen, gelyk hy er werkelyk weldra in die hoedanigheid de hulde der inwoonders ging ontvangen⁽³⁾.

(1) Zie Wagenaar, II, bl. 175.

(2) Zie Chotin, I, bl. 150.

(3) Zie Meyer, ad ann. 1057, Iperius by Oudegherst, bl. 241, dezen laetsten, bl. 243, en het Chron. Sigeberti op het zelfde jaer, by Pistorius, bl. 837. Doornik, met het land dat er van afhing en den naem droeg van Tournesis, is altyd beschouwd geweest als eene byzondere heerlykheid, nu eens aen Vlaenderen, dan weêr aen Frankryk toebehoorende, tot dat het, in de zestiende eeuw, door Karel V aen Vlaenderen eenigzins vastgehecht werd. Eeuwen lang genoten er de bisschoppen heerlyke regten, doch welke zy met der tyd verloren hebben. Doornikerland behelsde, buiten de vlek Antoing, ruim een zestigtal dorpen. Zie Marchant. bl.169.

[p. 92]

Welk een voorspoed! Vlaenderen had alles in de weegschael gelegd; het was op 't punt geweest van door de vyandlyke legers plat getrapt, uitgeplonderd te worden, van al zyne welvaert, met zoo veel zorg en vlyt verkregen, te zien verloren gaen; en daer bekomt het in eens alle wenschelyke voordeelen: vriendschap met het hoofd des ryks, vermeerdering van het grafelyk grondgebied, van magt tegen zyne naburen, nieuwe bronnen van rykdom, nieuwe middelen van onafhankelykheid en het vooruitzigt van een duerzamen vrede!

Van dan af bleef het land hoofdzakelyk onderscheiden in twee deelen, waervan het eene den naem droeg van Vlaenderen onder de Kroon⁽¹⁾, als een leen zynde van de fransche kroon, en het ander dien van Vlaenderen onder het Ryk of keizers Vlaen-

(1) Flandre sous la couronne.

[p. 93]

deren⁽¹⁾, omdat het afhing van het duitsche ryk. Sedert kochten of kregen de graven nog eenige andere bezittingen, welke met der tyd een derde deel uitmaekten, onder den naem van allodiael Vlaenderen⁽²⁾. In de twee laetste voerden de landvorsten den titel van heer, terwyl zy alleen in het eerste graef waren⁽³⁾.

Vlaenderen onder de Kroon, of het eigentlyk gezegde graefschap⁽⁴⁾, was in twee ongelyke deelen gesplitst door de Lei⁽⁵⁾. Wat aen de noordzyde van die rivier ligt, hiet men vlaemsch Vlaenderen⁽⁶⁾,

(1) Flandre sous l'empire of Flandre impériale.

(2) Flandre allodiale. In 't Latyn Flandria proprietaria.

(3) Zie Wielant, Antiq. de Flandre, by De Smet, I, bl. xxxix.

(4) Het graefschap strekte zich uit, in 't noordwesten tot aen de zee, in 't noordoosten tot aen de Otto-Gracht, in het zuidoosten tot aen de Schelde, en in 't zuidwesten tot aen de Fossa Bolona en de Aa, welke twee Vlaenderen scheidden van het Atrechtsche.

(5) Versta, door het zuidelyk deel der Lei, boven Meenen, by welke stad Waelsch Vlaenderen paelde aen de Kasselry van Kortryk, die nog tot Vlaemsch Vlaenderen behoorde.

(6) Flandre flamingante. In 't Latyn Flandria teutonica.

[p. 94]

omdat er de nederduitsche tael overheerschend was: in tegendeel gaf men den naem van waelsch Vlaenderen⁽¹⁾ aen het land bezuiden de Lei, als zynde daer het Fransch de gemeenere volkspraek.

Vlaemsch Vlaenderen bestond uit negen kasselryen⁽²⁾ en het Vrye van Brugge⁽³⁾. De negen kasselryen waren die van Gent⁽⁴⁾, van Audenaerde⁽⁵⁾, van Kortryk⁽⁶⁾, van Ieperen⁽⁷⁾, van Belle⁽⁸⁾, van

(1) Flandre gallicante. In 't Latyn Gallo-Flandria.

(2) Castellaniae. De verdeeling in Kasselryen werd ingevoerd omstreeks het midden der 14^de eeuw, onder de regering van Lodewyk van Male. Zie De Bylandt, bl. 169.

(3) Franconatus Brugensis. Het Brugsche Vrye wordt van sommigen ook onder de Kasselryen geteld, doch eigentlyk was het dat niet. Zie De Bylandt, bl. 188.

(4) De Kasselry van Gent, ook genaemd van den Ouden-Burg, bestond uit de stad en 46 dorpen. Zie De Bylandt, bl. 170, vlgg.

(5) Deze had ook maer ééne stad en 33 dorpen. Bylandt, bl. 175.

(6) Zy besloot Kortryk, Harlebeke, Thielt, Deynze, Meenen, en 67 dorpen. Bylandt, bl. 176.

(7) Daertoe behoorden Ieperen, Rousselare en Meessen, met 33 dorpen. Bylandt, bl. 179.

(8) Bestaende uit het stedeken van dien naem met 10 dorpen. Bylandt, bl. 181.

[p. 95]

Cassel⁽¹⁾, van Burburg⁽²⁾, van Berghe⁽³⁾ en van Veurne⁽⁴⁾.

Het Vrye, waer later meer spraek zal van zyn, telde, in zynen omvang, zestien steden klein of groot⁽⁵⁾, en eene menigte dorpen.

Waelsch Vlaenderen had niet meer dan dry kasselryen: die van Ryssel, welke de grootste was⁽⁶⁾,

(1) Behelzende Cassel, Steegers (in 't Fr. Estaires), Steenvoorde, Hazebroek, en 52 dorpen. Zie De Bylandt, bl. 181.

(2) Zy omvatte, behalve de stad van dien naem, Grevelingen en 14 dorpen. Bylandt, bl. 183.

(3) Versta Sint Winox-Berghe, met Duinkerken, en 33 dorpen. Bylandt, bl. 185.

(4) Begrypende die stad en 42 dorpen. Bylandt, bl. 186.

(5) Namelyk Brugge, Damme, Yzendyk, Oostburg, Ardenburg, Hoeke, Munkereede, Sluis, Blankenberg, Muide, Oostende, Lombartzyde, Oudenburg, Ghistele, Thourout en Eecloo. Zie Bylandt, bl. 189.
Waestene (in 't Fr. Warneton), Nieupoort, Dixmude, Poperinghe, Wervick en Biervliet, worden door verschillende schryvers tot verschillende kasselryen betrokken. Zie Bylandt, bl. 196.

(6) De kasselry van Ryssel was verdeeld in zes kwartieren. Behalve de steden Ryssel, Comines, Lannoy, La Bassée en Armentières, behelsde zy omstreeks 140 dorpen. Zie Marchantius, bl. 159.

[p. 96]

die van Douay⁽¹⁾ en die van Orchies⁽²⁾.

Al de tot dus verre aengeduide landen hield de graef te leen van de fransche kroon, en was daer hulde en manschap voor verschuldigd aen den koning van Frankryk.

Wat Ryks Vlaenderen raekt, dat dezelfde graef te leen hield van den keizer, dit bestond uit het land van Overschelde, de Vier Ambachten, het land van Waes⁽³⁾, en dat van Aelst⁽⁴⁾.

(1) Begrypende de steden Douay en Marchiennes, met 25 dorpen. Zie De Bylandt, bl. 204.

(2) Zy bestond uit de stad van dien naem en 3 dorpen. Bylandt, bl. 205.

(3) Behelzende de steden Sint-Nikolaes, Lokeren, Waesmunster, Temsche, Rupelmonde en een aental dorpen. Het land van Beveren wordt gewoonlyk onder dat van Waes begrepen. Zie De Bylandt, bl. 209, vlgg.

(4) Het land of graefschap van Aelst telde dry steden: Aelst, Ninove en Ronsse, (in 't Fr. Renaix) met 172 dorpen. Zie De Bylandt, bl. 207, vlgg.
Tot Ryks Vlaenderen behoorde ook de stad van Lessen (in 't Fr. Lessines) met 7 dorpen, en het kasteel van Flobecq met zyn grondgebied, veelal aengeduid onder den naem van Betwiste landen (Terres de débat, Terrae litigiosae), omdat zy, sedert 1280, een gedurige twistappel waren tusschen de graven van Vlaenderen en die van Henegau. Door een akkoord van 1353, hebben de laetsten ze te leen genomen en gehouden van de vlaemsche vorsten. Zie De Bylandt, bl. 214.

[p. 97]

Eindelyk Allodiael Vlaenderen, aldus genoemd omdat het een vry eigendom der graven was, voor hetwelk zy noch aen den koning noch aen den keizer iets verschuldigd waren, bestond uit de heerlykheid van Dendermonde⁽¹⁾, het land van Bornhem⁽²⁾ en de stad Geertsbergen⁽³⁾. Deze werd

(1) De heerlykheid van Dendermonde behelsde zestien dorpen, onder welke Zele het voornaemste is: voorts Hamme, Opwyck, Dender- en Schellebelle, Calkene en andere.
Dendermonde had zyne byzondere heeren van in de elfde eeuw. In de tweede helft der veertiende werd het door den koning van Frankryk afgekocht en aen Lodewyk van Male gegeven, als wy later zullen zien.

(2) Het land of de barony van Bornhem bestond uit zeven dorpen, by Lindanus opgenoemd (bl. 234). Of er Sint-Amands toe behoorde, blykt niet. Zie De Bylandt, bl. 219. Bornhem was van ouds een eigendom der Kasteleinen van Gent die 't, in 1250, aen het grafelyk huis verkochten. Zie Warnkoenig, II, bl. 85.

(3) In 't Fransch Grammont.

[p. 98]

door Boudewyns zoon, den gemael van Richildis, gesticht op eenen vryen grond van zekeren Geeraert gekocht, en mag beschouwd worden als de eerste allodiale bezitting der vlaemsche graven⁽¹⁾.

In 1056⁽²⁾ had Boudewyn zyne eenige dochter Mathilde uitgetrouwd aen hertog Willem van Normandyë, dien hy sedert hielp in zyne verovering van Engeland⁽³⁾. Thans bleef hem nog te zorgen voor zyn tweeden zoon Robrecht, tot dus verre ongehuwd. In 1063 trad deze in den echt met Geertruid weduwe van Floris I, graef van Holland of Friesland⁽⁴⁾. Het huwelyk werd gesloten te Audenaerde, alwaer, te dier gelegenheid, de graef met 's lands voornaamste leenmannen en prelaten eene

(1) Zie Warnkoenig, II, bl. 84. De oorkonde staet by Miraeus, I, bl. 291.

(2) Zie Oudegherst, I, bl. 245, en Lesbroussarts aenteek. 1.

(3) Van daer zyn bynaem van Willem den Veroveraer, Guillaume-le-Conquérant.

(4) De feiten welke tot dezen echt aenleiding gaven, staen by Wagenaar, II, bl. 176; maer dienen vergeleken te worden met de verhandeling van Kluit de rebus gestis Roberti Fresonis, voorkomende in het eerste Deel zyner Historia Critica, P. II, bl. 70, vlgg. - Uit hoofde van dit huwelyk, dat Robrecht tot voogd of ruwaert maekte van Holland, kreeg hy den bynaem van Robrecht den Vries, die hem in de geschiedenis is bygebleven. Zie Kluits aenteek. 63 op het Chronicon Egmondanum in gemeld werk, I, P. I, bl. 50.

[p. 99]

groote vergadering hield, ten einde alle twisten voor te komen, welke na zyne dood mogten opryzen. Daer was des te meer reden voor, omdat Robrecht reeds blyken van heerschzucht en krygshaftigheid gegeven had; maer alles werd in der minne geregeld. Boudewyns oudste zoon moest den vader opvolgen in het graefschap: de jongere zou de zeeuwsche eilanden erven met geheel keizers Vlaenderen en eene merkelyke som gelds, op voorwaerde dat hy belofte deed zich met die afgestane deelen te zullen vergenoegen en nimmer zyn' broeder overlast aendoen. Robrecht, die juist geen kwaed hert had, en overigens reeds goed gesteld was in Holland, beloofde en bezwoer alles⁽¹⁾, zoodanig dat de vader, nu vry van kommer voor de toekomst, zyne overige dagen in de rust mogt doorbrengen, gelyk hy deed, niet meer bedacht dan om, door de oefeningen van godvruchtigheid en door het stich-

(1) Zie Meyer, ad ann. 1063.

[p. 100]

ten van kerken, zyn eeuwig welzyn te verzekeren.

Te Ryssel, in zyne geliefkoosde stad, deed hy, ter eere van den prins der apostelen, eene trotsche kerk bouwen⁽¹⁾, met instelling tevens van een talryk kapittel van kanoniken, ryk begiftigd en bevoorregt, die ten eeuwigen dage zouden bidden voor zyne ziele zaligheid en die zyner vrouw en kinderen⁽²⁾. Voorts versterkte hy de stad met nieuwe muren, poorten en wallen, stichtte er een paleis dat dienen moest voor geregtshof, en overleed er, in eenen gelukkigen ouderdom, den 1^sten September 1067, na eene regering van een en dertig jaren⁽³⁾.

(1) Hy stichtte insgelyks de abtdy van Eename, in het oude slot van dien naam. Zie Oudegherst, bl. 252.

(2) De oorkonde staet by Miraeus, I, bl. 65. - Zie ook Oudegherst, bl. 251.

(3) Zie Meyer, ad ann. 1067, en Oudegherst, bl. 253. - Des graven gemalin Adelheid nam de wyk in het klooster van Messen, door haer gesticht, alwaer zy in 1071 overleed. Zie Oudegherst, bl. 257, en de Flandria generosa, uitg. van Paquot, bl. 14.