Nederlandsche gedichten

[p. 393]

XIV Bilderdijk.
Het waarachtig goed.

Inleiding en ontleding.

Gelukkig zyn, dat is de eerste wensch van 's menschen hart, dat is het doel van al zyn poogen. Ieder gevoelt die begeerte in zich zelven, en zy maekt zoodanig deel van zyne natuer, dat hy nimmer ophouden kan zyn heil te verlangen. Daeruit volgt dat de mensch voor het geluk geschapen is, want zyn eind kan niet strydig wezen met datgene waer hy noodwendig naer streeft.

Intusschen, wie was ooit gelukkig op aerde; wie beproefde ooit die verzadiging, die niets meer te wenschen overlaet; wie bereikte ooit dat heil 't welk hy gevoelt dat voor hem bestemd is? Helaes! al weenende komt de mensch in het leven, zyne kindschheid staet bloot aen duizend gevaren; zyn rypere ouderdom slyt in zorg en kommer, en zyne grysheid bezwykt onder het gewigt der kwalen.

Neen, op aerde bestaet voor hem het waer geluk niet; dat goed waer hy om zucht, wacht hem in het ander leven. Voor de eeuwigheid geschapen, kan hy in den tyd zyn heil niet vinden; bestemd voor het hoogste goed, kan zyn hart niet verzadigd worden door de vergankelyke, de valsche

[p. 394]

goederen dezer wareld. Letter- en krygsroem, rykdom en grootheid kunnen hem wel voor eenen stond de oogen begoochelen; doch zyne ziel blyft hongeren in den overvloed, blyft verlangen in het midden der weelde.

Zie daer eene ryke stof ter overweging. Die stof bezingt Bild. in het volgend Dichtstuk. Minder afgetrokken dan de Geestenwareld, en ook een weinig minder uitgebreid, kan het er echter, van den kant der dichterlyke schoonheden en der godsdienstige strekking, meê vergeleken worden. Men vindt er wederom dat ryk en veelzydig vernuft, dat de innigste gewaerwordingen met nauwkeurigheid en klem weet uit te drukken, dat beurtelings de wysbegeerte, de geschiedenis, de natuerwetenschappen te baet neemt, om de anders ingewikkelde denkbeelden duidelyk en treffend te maken, en dat de kleinste byzonderheden door den schitter der Poëzy weet belang by te zetten.

Het Waarachtig Goed werd uitgesproken in de Maetschappy ‘Felix Meritis’ te Amsterdam, in het jaer 1812, en verscheen in des Dichters Affodillen, deel II, bl. 1, Haarlem, 1814. In de volledige uitgave is het te vinden in T. VII, bl. 142.

Geheel het Dichtstuk is de ontvouwing van deze gedachte: het waerachtig goed, of het heil, bekwaem om 's menschen hart te verzadigen, is op aerde niet, - maer te zoeken aen den overkant des grafs.

Daerdoor wordt het Gedicht als in tweeën gesplitst.

Aenhef en Voorstel. - De Dichter zingt niet voor die vreugde zoeken: dat is er in het leven niet. De mensch, zoo lang hy leeft, kan niet dan weenen, v. 1-14. - Laten sommigen zich met een hersenschimmig heil vergenoegen: met die nietigheid houdt zich de Dichter niet op. Hy zingt het waer geluk, en noodigt de droeven om naer zyn lied te luisteren, v. 15-22.

I.

De mensch voelt zich een denkbeeld van heil ingeschapen.

[p. 395]

Dat gevoel, en de hoop van het te bereiken, begeeft hem nimmer, en ondersteunt zynen moed in de zwaerste rampen. Zulks bewyst dat hy voor het geluk en, omgekeerd, dit voor hem beschikt is. - Deze waerheid wordt ontwikkeld door vergelykingen: alle dieren zyn voor een doel geschapen, en bezitten de middelen om dat doel te treffen. Zy bereiken het, en zyn voldaen, v. 23-82.

Zou dan de Mensch alleen zyne hoop zien te leur gesteld, en nimmer tot zyn doel komen? - 't Is waer, de natuer gaf hem de wapens niet waer de dieren van voorzien zyn; zy heeft hem zwak en behoeftig gelaten. - Edoch, hy kreeg de rede ten deel, en daerdoor is hy de meester aller dieren, is hy de koning van al het geschapene. - Dan ach! het geschapene, het stoffelyke, daer is zyn hart niet meê te vrede; de wareld en haer schatten walgen hem: hy hongert steeds naer iets anders, naer iets meer, v. 53-80.

Wat wil dat zeggen? Het Heelal antwoordt: men luistere naer die stem. Zy zegt ons dat ieder schepsel geschikt werd voor het lot dat hem beschoren is. Dit toegepast op den mensch. - Hy gevoelt wat hy van den kant des lichaems tot zyn welzyn behoeft: dat gevoel is onwederstaenbaer; en de natuer, die zich nimmer vergist, gaf hem wat daertoe noodig is, v. 81-106. En nader ontwikkeld, v. 107-118.

Doch een ander gevoel vergewist den mensch dat zyn hart, om gelukkig te zyn, iets volmaekters eischt. - Ook dat gevoel is onwederstaenbaer en die wensch billyk. - Alleen, waer is dat volmaekter heil te zoeken? v. 119-128.

Hangt dit heil aen aerdsch genoegen? Neen...; want dan vond het nooit iemand. - Goud of vermogen, of eer of pracht kunnen den mensch niet gelukkig maken. - Dit dichterlyk ontvouwd en door eene heerlyke vergelyking opgeluisterd. - Even zoo min, weelde of zinvermaek. Die daer 't geluk in zoeken, vinden het niet, v. 129-l54.

Eilaes! wy zoeken het allen, en worden te leur gesteld, omdat wy ons vergrypen, v. 155-164.

Maer ligt het heil misschien in het verloochenen van zich zelven, in 't verzaken van allen hartewensch? - Neen, onze

[p. 396]

honger naer heil laet zich door geene verzaking stillen, v. 165-180.

In geleerdheid dan,... in kennis? Ook niet. Wat weet de mensch, om in het weten zyn heil te vinden? Onwetendheid is zyn deel: de wetenschap behoort God alleen. Dit alles uitgebreid, en op het dichterlykst voorgesteld, v. 181-234.

Besluit van al die mistastingen: wy vergapen ons aen beuzelaryen, en daerom missen wy het waerachtig goed, v. 235-266.

II.

Waer zullen wy dan vinden, waer ons hart naer reikhalst? - Boven in het hemelsch vaderland, en daer reizen wy naer toe over de zee des levens, v. 267-274.

Die zee heeft haer stranden, doch deze zyn voor ons oog verborgen. - Wy zien de schipbreuk (de dood), niet de haven waer de schipbreukeling (de gestorven) aenlandt. - Van daer de schrik der dood, en dat wy zoo sterk aen het verbryzeld schip (het leven of 't lichaem) vasthouden, v. 275-290.

Daertegen verzet zich de Dichter, en vermaent den mensch dat hy niet schrikken moet alsof hy zelf verging, daer het slechts zyn lichaem is dat wegvalt en verslonden wordt, niet de ziel die onvergankelyk is. - Dit dichterlyk ontvouwd, v. 291-326.

Deze waerheid wordt bewezen door het zelfgevoel dat de mensch heeft van zyne onsterfelykheid, en door de getuigenis aller volkeren, die als uit éénen mond belyden, dat de dood niet dan 't lichaem sloopt, en dat de geest het overleeft, v. 327-361.

Die leer is zoo oud als het menschdom zelf. Zy is het voorwerp der gewyde zangen van den Indiaenschen volksstam, den oudsten van allen. Dit bewezen door een proeve van Indiaensche poëzy, v. 362-406.

Het is uit die leer van de onsterfelykheid der ziel, dat de Brachman zyne sterkte put om de gruwzaemste lichaemsfolteringen blymoedig door te staen, v. 407-422.

[p. 397]

't Is waer, het heidensch bygeloof heeft die waerheid verduisterd; doch te midden der verdichtselen die de mensch er heeft bygevoegd, vindt men dat het heelal haer erkent en belydt. Deze eenstemmigheid wegens een leerstuk dat de getuigenis der zinnen wederspreekt, toont dat die leer van God komt, en door hem in 's menschen hart is ingeplant, v, 423-454.

Het Gedicht is gevolgd van een' Nazang, waerin de Dichter het besluit trekt uit het onderwerp dat hy heeft bezongen.

Daer de hoop op blyder dagen ons het smartelykste leed helpt verduren, zegt hy, zich rigtende tot den sterveling, waerom zoudt gy dan weenen, gy die voor het eeuwige geluk geschapen zyt, v. 455-460.

Wat stormwind er ook loeie, hy kan slechts onze reis door de zee van het aerdsche leven bespoeden, v. 461-482.

Ween dus niet, ô sterveling! God heeft ons bestemd tot het zalig Geestenryk. Een hemelsche Geest wacht een ieder onzer aen de kust om ons naer de eeuwige rustplaets te dragen, v. 483-498.

Gezegend zy derhalve de dag van 't verscheiden, de dag des levens uit de dood, v. 499-502.

Het waarachtig goed.

Van hier, wie vreugde zoekt! mijn zang ontspringt aan 't hart.^1.

1. - Beginnen is moeijelyk, zegt het spreekwoord; maer voor Bild. niet. Zyn aenhef, die tevens het onderwerp van het Dichtstuk laet raden, is plegtig en grootsch. 's Dichters zang ryst uit het hart, maer daer kan geene vreugd uit opwellen, gelyk hy aenstonds zal bewyzen door twee beeldtenissen, die het gezegde verklaren en bevestigen in eene allertreffendste allegorie. - Van hier, voor hy zy of hy blyve verre van hier, is een tusschenwerpsel gelyk staende met het fr. loin d'ici en het lat. procul esto. - Wie, voor alwie of hy die. - Vreugde. De toonlooze e, eertyds zeer dikwerf gebruikt by de vrouwelyke naemw., maer heden veelal weggelaten, mag niet te min nog gebruikt worden, en is het hier omdat het vers ze vereischte. - Mijn zang enz.: derhalve kan men zich aen geene vreugdetoonen verwachten, als in het volgend vers gezegd wordt. - Het werkw. ontspringen, even als het fr. jaillir, is hier niet alleen dichterlyk, maer tevens zeer gepast by het hart beschouwd als eene bron, waer de dichterlyke zang uit opwelt gelyk het water uit de springbron.

[p. 398]

 

Die altijd bomende aâr van onuitputbre smart,^2.

 

Die slinger, levenslang door de onrust aangedreven,^3.

2. - Bornen, in geene hedendaegsche woordenboeken meer voorkomende, doch daerom niet minder wettig, beteekent opwellen, van het oude born, thans bron, door de metathesis der r, maer met zynen oorspronkelyken vorm nog overgebleven in bornput, bornwater. - Aâr staet voor ader dat, even als het fr. veine, metonymisch gezegd wordt van de berg- en rotsspleten waer het water doorzypelt en allengskens tot eene bron wordt. Veelal zegt men bronader, in het fr. source; doch hier is het denkbeeld analytisch uitgedrukt. - De inkorting van bare tot bre in de byv. naemw. uitgaende op baer is alledaegsch. - Men bemerke hier de antithesis dier ader, die altyd bornt en nimmer uitgeput is, en de nauwkeurigheid der toepassing op het hart, dat onophoudelyk bloed uitgolpt, en te regt de levensbron genoemd wordt. - Op het einde van dit vers zou mogen een komma punt staen, want de volgende gelykenis is ontleend aen eene andere soort van denkbeelden, en derhalve geene voortzetting van denzelfden volzin, maer het begin eener nieuwe periode, die sluit met v. 7.

3. - Die slinger. Even nauwkeurig toegepast op het hart, doch, gelyk ik zegde, uit een ander gezigtspunt beschouwd. Namelyk de hartklop, of de polsslag van het hart uitgaende, wordt zeer wel vergeleken met den slinger van een uerwerk, die den tyd meet en verdeelt, en tevens het uerwerk in gang houdt. Als hy ophoudt, staen al de raderen stil. Zoo is 't ook met het hart, dat zich door eene gelyke beweging verraedt, den levenstyd door zyn kloppen schynt af te deelen, en door zyn stilstaen de dood bewyst. - Het bywoord levenslang wordt ook als byv. naemw. gebruikt, b.v. eene levenslange gevangenis. - Aangedreven. Versta, die... aengedreven wordt. Die slinger des levens wordt, in 's Dichters zin, altyd aengedreven of in gang gehouden door de onrust die de mensch beproeft en waerdoor hy derhalve tot geene vrolyke stemming gebragt kan worden. Het woord onrust is hier des te beter gekozen, dewyl datgene wat in het uerwerk den slinger aendryft en zyne beweging regelt, insgelyks den naem draegt van onrust, namelyk, dat gedurig over en weêr wankend tongetje, waer de slinger aen onderworpen is. Zoo zingt Antonides: Gelyk deze onrust al de raderen om doet dryven.

[p. 399]

 

Om elk ondeelbaar stip te merken van een leven,^4.

5

Tot niets dan aaklig zwart, dan jammerklank bestemd,^5.

4. - Stip beteekent punt, en wordt zoo wel van tyd gezegd als van plaets. Het epitheton ondeelbaar, dat is, zoo klein dat het niet meer verdeeld kan worden, past er volkomen op. - Te merken. Versta, door een merkteeken aen te duiden. Het fr. marquer zegt juist hetzelfde. - Van een leven, is hier dooreen tusschenkomend werkw. gescheiden van stip waer die bepaling van afhangt; doch zulke wending mag ook in proza plaets hebben, wanneer het tusschenschuifsel kort is, of dat er van de bepaling iets meer te zeggen valt, als hier: van een leven, tot niets enz.

5. - Versta: dat tot niets anders bestemd is dan tot aaklig zwart enz. - Aaklig staet voor akelig, schrikkelyk. Zie de aent. op v. 198 der Geestenwareld. - Zwart is hier een onzydig zelfst. naemw. en metonymisch gezegd van de wederwaerdigheden of onheilen, waer iedere stond of stip van 's menschen leven door gekenmerkt wordt. Dat treurige zwart, tegenovergesteld aen het vrolyke wit, kan dus geene vreugdezangen verwekken; maer enkel jammerklank, droefheidskreten, waer de mensch toe bestemd is in dit leven.

[p. 400]

 

Heeft pijn ten springveêr, die met ijzren nepen klemt,^6.

 

Den boezem samenschroeft, en d'adem vormt tot zuchten.^7.

6. - De allegorie gaet voort, en het onderwerp van heeft is de slinger van v. 3. Die slinger wordt in het uerwerk aengezet door de springveder, in het fr. ressort. Maer de springveêr die den slinger van 't hart aenzet, is de pyn. De vreugd dus niet, neen de pyn is het die het hart in stand houdt, die belet dat het zou bezwyken, en dus altyd in staet stelt om door de onrust bewogen te worden. En die pyn, die springveêr van het hart, is niet gering: neen het is eene pyn die met yzeren nepen klemt, (in 't fr. serrer, by treurige aendoeningen van het hart byzonder eigen), terwyl de vreugd het hart uitzet en doet zwellen. Hier is het dan de pyn die, als eene springveêr, het hart taenypt, ja en met yzeren nepen, waer het niet tegen op kan. Wat is dat beeld schoon, krachtig en dichterlyk! - Ten is te den, gelyk ter zooveel is als te der, regeerende oudtyds de voorzetsels tot en te den derden naemv. Hieruit volgt dat Bild. het woord veder mannelyk gebruikt, en inderdaed hy pleit voor dat geslacht in zyn Woordenlyst, zeggende dat het mannelyk is uit hoofde van zynen uitgang op er; maer hy erkent tevens dat het in 't gebruik vrouwelyk is.

7. - Hierdoor wordt het beeld nog versterkt, en meer voltooid, naer Bild. gewoonte van zyne kleuren kwistig te verspreiden omdat hy altyd zeker is dat hem de voorraed niet ontbreken zal. - Het woord boezem wordt veelal gebruikt in den zin van schoot, in 't lat. sinus; maer hier geldt het voor borst, en het kan er goed voor dienen. - Samenschroeven, dat is vernauwen, ineendrukken, sluiten met schroeven of vyzen, als wy gewoonlyk zeggen, maer het woord is hier byzonder krachtig en dichterlyk. - En, door dat klemmen, dat nypen, d'adem vormt tot zuchten, geheel iets anders dus dan vreugdezangen. Hiermede is de allegorie voltooid, maer wat is zy schoon, zinryk en nauwkeurig! Wel ingezien, ontdek ik er echter eene taelfout in, doch welke de waerde van het vers niet vermindert. Vormen, gelyk het hier gebruikt wordt, is een waer gallicismus, namelyk het fr. former, dat by ons niet altyd door vormen vertaeld kan worden. Zie over vormen de aenmerk. op Bild. Hoop, v. 137. By zuchten komt geen vorm te pas en maekt ware beter, al klinkt het zoo wel niet. De Franschman zegt: former des voeux, eigentlyk wenschen vormen, zonder aen de beteekenis van forme te denken; maer in onze tael mag men nimmer de grondbeteekenis van een woord uit het oog verliezen. 't Is waer, de fout is hier klein, doch Bild. begaet ze dikwerf (vglk. Hoop, v. 137, Geestenwareld, v. 118 en hierna v. 29), gelyk hy soms nog in andere gallicismen valt, en daerom verdient het opgemerkt te worden. Zie ook Tollens, Herfst, v. 42.

[p. 401]

 

Hoe! leven is ons lot, en spreekt men van genuchten!^8.

 

Wat is dat leven dan -? Ween, teder Wichtjen, ween^9.

10

By d'intreê op dien weg van loutre heilloosheên!^10.

8. - Leven, versta, het aerdsche leven, het sterfelyk leven, gelyk dit door den val van den eersten mensch geworden is, is ons lot, het lot ons toegedeeld, ons opgeleid. - Genuchten, of genoegten, vreugd. - De wending is eenigerwyze onregelmatig, het moest zyn: en men spreekt van genuchten. Doch zoo was het vers niet wel samen te stellen, en de onregelmatigheid is zoo klein dat men ze haest niet opmerkt.

9. - De Dichter antwoordt niet regtstreeks op de vraeg van 't eerste halfvers, maer beroept zich op de getuigenis van het kind dat al schreijende zyn eersten stap in het leven zet. Kan men wel een treffender en een aendoenlyker bewys uitdenken? En het is zoo waer als wel gekozen. - Wichtjen, verkleinwoord van wicht. Over de beteekenis zie onze aenmerk. op Bild. Herfst, v. 65.

10. - De woorden trede en intrede gebruiken wy veelal mannelyk; maer in Holland ontvangen zy algemeen het vrouwelyke geslacht. Het is dus moeijelyk om zeggen waerom de Dichter hier niet voluit de intreê heeft geschreven. - Dien weg, den weg des levens. - Louter beteekent eigentlyk helder, zuiver, als verklaerd is by v. 309 van Bild. Hoop, maer wordt ook, als hier, gebruikt in den zin van enkel. In 't fr. heeft het byv. naemw. pure ook die beteekenis, als in de uitdrukkingen: de pure convention, volgens enkele overeenkomst, en pure perte, met zuiver verlies of te vergeefs. - Heilloosheên, gemaekt van het byv. naemw. heilloos, en dit van heil en loos, zegt zooveel als rampen.

[p. 402]

 

Ja, tranen zijn uw deel. Bereid u, die te plengen!^11.

 

Haast zult gy ze aan uw zweet, uw hartebloed, vermengen,^12.

 

En 't pad bedrupplen, ja beplasschen waar gy streeft.^13.

 

Schrei, Wichtjen, 't is uw deel: de stervling schreit, die leeft.^14.

11. - Ja, gy moogt te regt weenen; want tranen zijn uw deel, het lot dat u beschoren is. - Bereid u derhalve van het eerste oogenblik af uwer geboorte, die te plengen. Dit laetste beteekent uitstorten, vergieten, en is by uitstek eigen by tranen.

12. - Haast of welhaast. - Uw zweet, het zweet uws aenschyns. - Het woord hartebloed is slechts eene dichterlyke samenstelling voor het bloed uws harten, even als het zweet uws aenschyns. Het hart wordt gezegd te bloeden by groote droefheid.

13. - Het voortdurend werkw. bedruppelen hangt nog af van zult gy. - Beplasschen, dat is met tranenplasschen overdekken, want het woord is byzonder eigen by tranen. Veelal schryft men plassen, zonder ch; het een en 'tander is goed. - Waar gy streeft, dat gy bewandelt. Over het werkw. streven, zie onze aanmerk. op Bild. Voorzang voor de Hoop, v. 35.

14. - De Dichter herhaelt zyne bewering van v. 11, en versterkt die door de volgende algemeene bevestiging: de mensch schreit zoo lang hy leeft; maer de Dichter gebruikt het woord sterveling dat contrast maekt met leeft. Voor het overige is het niet min nauwkeurig, want de mensch zoo lang hy leeft is een sterveling: de dood alleen maekt hem voortaen onsterfelyk.
Deze 14 eerste verzen maken eigentlyk den aenhef van het Dichtstuk uit. De Dichter heeft gezegd wat hy niet doen zal, en waerom hy dat niet doen zal. Zyn zang ontspringt aen 't hart, en daer kunnen geene vreugdetoonen uit opryzen, want dat hart gevoelt dat er voor den mensch op aerde geene vreugde bestaet, want zoo lang hy leeft zyn de tranen zyn deel, is schreijen zyn lot. Nu volgt het voorstel, propositio.

[p. 403]

15

Ja, lach', verlustig' zich, die lust heeft onder 't zwoegen!^15.

 

Verdring' hy 't zelfgevoel door ingebeeld genoegen!^16.

 

Ik zing geen hersenschim wier lichaam niet bestaat,^17.

 

Die, waar de hand haar grijpt, in ijdlen damp vergaat,^18.

 

En, 't naar haar smachtend hart onmachtig is te laven:^19.

15. - Ja. Dit bywoord maekt den overgang. 't Is waer, daer zyn er die niet schreijen, die hun leed ontveinzen en zich opdringende dat zy gelukkig zyn, zich overgeven aen de vreugd; doch zulks is eene valsche vreugd die de Dichter niet zingen kan: wat hy zingen zal, is het waerachtig goed. Ja, het zy zoo: lach' hy enz. - Die lust heeft, die zich verlustigen, die vreugd scheppen kan. - Over het werkw. zwoegen zie de aent. op Bild. Landheil, v. 105.

16. - 't Zelfgevoel zyner ellende. - Het epitheton ingebeeld maekt sterk contrast met het zelfgevoel, en het werkw. verdringen is mede byzonder gepast en zinryk, want het brengt een denkbeeld meê van moeite en pooging. Geen woord in de tael zou des Dichters gedachte beter uitdrukken.

17. - Hersenschim, namelyk het ingebeeld genoegen van het vorige vers. Schim en schaduwe zyn synonyma, in 't fr. ombre, fantôme, hier in de hersenen geboren, maer wier lichaam niet bestaat, die niets wezentlyks, niets zelfstandigs heeft.

18. - Waar enz., dat is, wanneer de hand zich uitsteekt om haer te grypen. - Vergaat of verdwynt, omdat zy geen eigentlyk bestaen heeft.

19. - Versta: en die onbekwaem is het hart dat naer die schim des genoegens smacht, te laven. - Smachtend, vurig verlangend. Over het werkw. smachten zie onze aent. op Bild. Voorzang voor de Hoop, v. 27. - Het werkw. laven beteekent eigentlyk leven geven, verkwikken, in 't lat. reficere, refocillare. Het past derhalve zoo wel by hongeren als by dorsten; maer dewyl het bezwykend hart eerder met drank dan met spys verkwikt wordt, is de beteekenis van laven in het gebruik meer bepaeld geworden tot te drinken dan tot te eten geven.

[p. 404]

20

Dat schijngoed, doel van hun, die zich aan 't stof verslaven!^20.

 

Neen, 't waar, 't waarachtig goed is 't voorwerp van mijn lied.^21.

20. - Dat schijngoed. Nog eene bystelling van ingebeeld genoegen of van hersenschim. - Van hun. Waerom niet hen? omdat hun beter klinkt. Het eerste is een vierde naemv. waermede thans al de voorzetsels gebruikt mogen worden; hun is een derde naemv. waermede de Ouden het voorzetsel van gebruikten, gelyk wy, in de samenspraek nog doen, b.v. verlos ons van den kwade. - Aan 't stof, het stoffelyke.

21. - Neen, dat is, niet het schyngoed, niet het ingebeeld goed, maer 't waar enz. - Mijn lied, zang. - Bild. in zyne Spraakleer, bl. 132-33, maekt een fyn onderscheid tusschen achtig en achtig, uitgang veler samengestelde byv. naemw. In sommige is achtig niet dan het achtervoegsel acht, in het oudhoogd. aht, oht of cht, verlengd door ig, en eene zekere gelykheid uitdrukkende, b.v. geelachtig, zwartachtig, roodachtig, dat is, naer het gele, het zwarte, het roode zwemende. Zoo ook steenachtig, regenachtig, ezelachtig, kinderachtig enz. By zulke byv. naemw. valt de klemtoon op het eerste lid der samenstelling. In andere wordt de uitgang achtig afgeleid van haven of hebben en wel eens vervangen door haftig, als deelachtig, woonachtig, manhaftig, krijgshaftig, drukkende alsdan eene vaste byblyvende hoedanigheid uit, en hebbende daerom den klemtoon op het tweede deel der samenstelling. Waarachtig is dan, volgens deze theorie, zooveel als innig en eeuwig waer. Zie ook Huydecopers Proeve, II, bl. 149*51 en F. van Lelyvelds Aanteekk. aldaer; doch vooral de Spraakleer van Brill. Het is niet te ontkennen dat de herhaling van het byv. naemw. in Bild. vers, daer byzonder veel kracht aen geeft, en hoogst gepast is by de voorstelling des onderwerps als in dit vers gedaen wordt.

[p. 405]

 

Geeft, droeven, geeft gehoor: ik terg uw smarten niet.^22.

 

 

 

Ja, 't hart gevoelt zich-zelv' een denkbeeld ingedreven^23.

 

Van heil. Daar is een goed, een doel waarvoor wy leven.^24.

25

Dees pijn, dit zelfbesef van ongenoegzaamheid,^25.

22. - Ik terg enz., ik zal uw smarten niet vermeerderen, niet verbitteren, maer integendeel uwe droefheid lenigen en u vertroosten. Met deze uitnoodiging sluit de inleiding van het Dichtstuk, en het onderwerp, nu duidelyk voorgesteld, vangt aen.

23. - Ja. Dit herhaeld bywoord is hier weêr een overgangsmiddel, en zinspeelt op het waerachtig goed, door den Dichter genoemd in v. 21, en dat hy belooft te zingen. - Het eigen woord ware hier ingeschapen; doch ingedreven zegt even zooveel, als uitdrukkende dat het gemeende denkbeeld door den mensch zelf niet opgevat, maer hem van elders, namelyk van Gods wege, is ingedrukt, buiten zyne weet en zonder zyn toedoen.

24. - Doel is slechts bystelling van goed. Daar is dus een goed en dat goed is het doel van ons bestaen, daer zyn wy voor geschapen.

25. - Versta: die pyn, die innige gewaerwording welke den mensch doet gevoelen dat hem altyd iets ontbreekt, dat niets hem vergenoegen, verzadigen kan. - Het woord zelfbesef zal wel niet beter te vertalen zyn dan door 't lat. conscientia, dat innig kennen of weten, dat niet nauwkeurig door begrypen, bevatten of verstaen kan vervangen worden, omdat deze alle stoffelyke denkbeelden uitdrukken. Zie onze aent. op Bild. Hoop, v. 132.

[p. 406]

 

Die hoop, waarmeê zich 't hart in 't uiterst onheil vleit,^26-27.

 

Tot beter voorbewaart, en gruwzaamheên leert dragen,

 

Bewijst een vatbaarheid, voor geen der aardsche plagen^28-29.

 

Gevormd, maar tot een stand van meer dan aardsch genot.

30

Ja, 't schepsel werd geschikt voor 't hem verordend lot;^30.

26-27. - Groote waerheid, schoon en dichterlyk voorgedragen. De mensch leeft altyd van hoop; deze verlaet hem nimmer; te midden der zwaerste rampen vleit zy hem met eene betere toekomst, waer zyn hart zich toe voorbewaert, dat is, zich in gereedheid voor houdt, er zich meê troost en ondersteunt, en aldus bekwaem wordt om gruwzaamheden te verdragen, onder welke het anders bezwyken zou. - Men vindt alleen in de Woordenboeken voorbehouden, niet voorbewaren, dat nogtans even wettig en hier byzonder keurig is. Het drukt het denkbeeld uit van het fr. se réserver, zich zelven besparen voor iets anders, voor iets beters. Het woord is volkomen gegrond in de analogie.

28-29. - Het onderwerp van bewijst is die hoop. - Vatbaarheid. Het fr. zegt capacité, waer ons woord letterlyk meê gelyk staet. - Deze redenering is allenzins rigtig. De ontevredenheid die de mensch beproeft, de zucht tot heil welke hy in zyn hart gevoelt, de hem steeds byblyvende hoop dat hy gelukkiger worden zal, toont dat hy voor het onheil niet, maer voor het geluk geschapen is, en voor een hooger geluk dan hy hier op aerde genieten kan: tot eenen stand, toestand, staet van meer dan aardsch genot. Indien hy voor geen grooter goed bestemd was dan hetgeen de aerde opleveren kan, hy zou die vatbaerheid niet hebben; want alsdan ware zy iets overbodigs, iets onnuttigs, en het strydt met Gods oneindige goedheid en wysheid, dat hy ons een onwederstaenbaren trek in het hart zou gelegd hebben tot iets dat wy nimmer bereiken kunnen. Zoo redeneert de Dichter, en hy gaet zyn gezegde bewyzen. - Zyn woord gevormd is hier niet gelukkiger dan in v. 7.

30. - Versta 't schepsel in eenen algemeenen zin, alsof er stond: alle schepselen werden geschikt. - De beide werkw. zyn byzonder nauwkeurig: schikken is het fr. disposer, en verordenen is synoniem van bestemmen, met het bykomend denkbeeld van orde, van wysheid, als waer alle de werken Gods door gekenmerkt zyn. Dezelfde zinspeling vindt men ook in schikken, en geheel het vers mag gelden voor een vastgaend axioma: namelyk de Schepper gaf aen ieder schepsel alles wat het noodig had voor het einde waer het toe bestemd is.

[p. 407]

 

Het lot, voor 't schepsel en zijn aart en vatbaarheden,^31.

 

Geen ijsheer zwerft in 't Noord met ongedekte leden,^32.

 

Maar treedt in 't bont gedoscht van de ondoordringbre vacht,^33.

31. - Versta: en wederkeerig dat einde werd geschikt of berekend volgens den aert of de natuer en de vatbaerheden van ieder schepsel. Dit tweede axioma is niet minder waer dan het eerste. Wy verklaren hier lot door einde, in den zin van 't fr. destinée, gelyk ons woord lot hier dient opgevat te worden. De zoo kort en zoo stellig uitgedrukte waerheid wordt nu bewezen door toepassing op de onderscheidene dierensoorten.

32. - In 't Noord, waer de ysheer t'huis behoort, waer hy geschikt is om in 't wild te leven: daerom staet er zwerft. - Het byv. naemw. naekt zou min keurig dan ongedekt zyn, want dit staet eerder tegenover gekleed dan tegenover gedekt.

33. - Treedt. Het rendier ja loopt, maer de ysheer treedt, althans de vlugheid kenmerkt hem niet. - Het woord bont is van aert een byv. naemw., beteekenende tweekleurig of gevlekt. Zie onze aent. op Bild. Hoop, v. 3. Gewoonlyk wordt het toegepast op allerlei pelswerk, dat veelal uit verschillende kleuren samengesteld, en derhalve bont is. Van daer is het woord, zelfstandiger wyze en met het onzydig geslacht, overgegaen op de vacht der wilde dieren, waer juist het pelswerk van gemaekt wordt. Zie Bild. Fingal, II, bl. 57-58. - Het deelwoord gedoscht (zie de aent. op Bild. Voorzang voor de Hoop, v. 58), is hier zeer nauwkeurig toegepast op de dikke, ruige vacht van den ysheer, door onzen Dichter te regt ondoordringbaer genoemd, en vacht, eigentlyk gezegd van den schapenpels, is niet min wel gekozen om den langharigen pels van den ysheer aen te duiden.

[p. 408]

 

Geen róofdier, door natuur geschapen tot de jacht,^34.

35

Mist klaauwen of gebit tot grijpen en verslinden. -^35.

 

Geen vogel, wien zijn vlerk niet opheft door de winden;^36.

 

Geen visch, die niet door 't nat met vin en zwabber roeit,^37.

 

Beweegbre waterspaan! uit vlies en been gegroeid. -^38.

34. - Het woord natuur, gepersonnificeerd, wordt veelal zonder lidwoord gebruikt, maer dan ook meest geschreven met eene hoofdletter, als hier in v. 40.

35. - Het werkw. missen staet hier gelyk met het lat. carere, niet hebben, of gebrek hebben aen. - Gebit is een collectivum, gebruikt voor de tanden te samen genomen.

36. - Geen vogel is er, wien enz. - Vlerk, voor vlerken, enkelv. in plaets van 't meerv. per synecdochen.- Op-, naer omhoog heft door de winden, door de lucht, namelyk de aengezette lucht, die men wind noemt, en gunstiger is voor het vliegen des vogels dan de stille of onbewogen lucht.

37. - Geen visch is er, die enz. - 't Nat, het water.- De vinnen van een visch, by Kiliaen ook vimmen en vlimmen geschreven, zyn de slagwieken waer hy meê zwemt, of wat de Franschen nageoires en ailerons heeten. - Door zwabber verstaet men eigentlyk een scheepsdweil, zynde een bos of bussel van flarden of lappen aen een stok vastgemaekt. Hier wordt het woord tropisch toegepast op den steert van den visch, die door het water zwabbert, dezelfde beweging makende als de scheepsdweil. Het volgende vers dient tot verklaring van het woord.

38. - Waterspaan, of roeispaan, riem, in 't fr. rame. Men verbeelde zich eenen boot door een enkelen riem bewogen. In dit geval doet de riem juist hetzelfde werk dat de visch met zynen steert verrigt. - Beweegbaar mag de Dichter die waterspaan noemen, want zy is het by uitstek, en daerom zelfs is hier het epitheton niet overbodig. - Vlies, fr. membrane, en been, namelyk kraekbeen, in 't fr. cartilage.

[p. 409]

 

Wat loeien kudde en stal? Wat vergt het woudgebroedsel^39.

40

Al brullend, van Natuur, dan 't onbekrompen voedsel^40.

 

En 't geen de paardrift eischt? - Wat strooit het moedig paard^41.

39. - Wat, of waerom, in welken zin de Latynen ook dikwerf quid gebruiken. - Kudde en stal, dat is, klein en groot vee, waervan het eerste veelal in het open veld geleid, het tweede in den stal bewaerd wordt. - Loeien, verklaerd by v. 134 der Geestenwareld, is hier op het klein vee toegepast, omdat dit ook loeit op zyne manier. - Wat vergt, wat vraegt of eischt al mede het woudgebroedsel? Versta door dit laetste de wilde dieren die in het woud geboren worden en dat bewoonen. Broedsel, gebroedsel of gebroed, een waer collectivum, wordt eigentlyk gezegd van vogelen en slangen; maer door de dichters ook gebruikt voor alle slag van ongediert, gelyk in het fr. het woord engeance. - De rede wisselt hier af, en wordt, van stellig of bevestigend, ondervragend. Zulks behoort tot de kunst, want het breekt de eentoonigheid, en houdt de aendacht gespannen.

40. - Al brullend: want het is alzoo dat de wouddieren hunnen eisch te kennen geven. - Dan, wat anders dan, enz. - Het byv. naemw. bekrompen staet gelyk met eng, nauw, in 't fr. resserré, maer van dingen gezegd waer dat denkbeeld niet by past, beteekent het karig, met gierige hand uitgedeeld. Onbekrompen is er het tegenovergestelde van, en beteekent dus met milde hand geschonken, of overvloedig. Vglk. de aent. op v. 477 der Geestenwareld.

41. - De beide behoeften der dieren zyn aldus duidelyk genoeg en tevens met veel kieschheid aengetoond; maer de Dichter verklaert en ontwikkelt de dubbele waerheid nog door een treffend beeld of tafereel. - Het hier gebruikte epitheton past volkomen by het paard, dat by uitstek moedig genoemd wordt.

[p. 410]

 

De lacht met spattend schuim en schudt de bonzende aard^42.

 

Met hiel- en hoefslag? - 't Is om lijftocht; om 't genoegen^43.

42. - Lucht is het voorwerp van strooijen. Men kan het verstaen van de lucht zyner longen; doch beter is het hier opgevat van de buitenlucht en het werkw. strooijen eigentlyk in 't fr. répandre, verklaerd door bestrooijen, in 't fr. parsemer. - Spattend, dat is, uiteenspattend, gelyk het paerdenschuim doet. - Beide woorden, schudden en bonzen, zyn klanknabootsend. Schudden komt hier overeen met het lat. concutio of quatio, zoo als by Virgilius, Aen. VIII, 596: quatit ungula campum. - Het woord bons, insgelyks van den klank gemaekt, beteekent slag, stoot. Bonzen, dat er van voortkomt, brengt dus zyne beteekenis meê. Het wordt bedryvend gebruikt en dan meestal overdragtelyk, b.v. de oproerige onderdanen hebben den koning van zynen troon gebonsd. Maer hier staet het onzydig, en drukt het gerucht uit van iets dat gestooten wordt. Tollens gebruikt het even zoo in zyn Nova-Zembla;

En alles bonst, en dreunt, en klotst en scheurt er van.

43. - Met hiel- en hoefslag. Versta: met den slag van zyne hielen en hoeven. Dit laetste beteekent eigentlyk zooveel als het lat. ungula, en wordt gezegd van het hoornachtige gedeelte van den voet eens paerds. Van daer hoefyzer. - Lijftocht is zooveel als leeftogt, levensmiddelen, want lyf werd oudtyds gebruikt voor leven: men zeide, na sinen live. Lijftocht is dus datgene waerdoor 't leven getogen of gerekt wordt, of onderhouden en voortgezet. Veelal gebruikt men het woord thans in de beteekenis van vruchtgebruik, fr. usufruit.

[p. 411]

 

Der teelzucht. - 't Veld schiet uit, en zonder akkerploegen;^44.

45

Zijn brieschen roept een gade uit bijgelegen oord,^45.

 

Die aanrent op zijn stem: zijn wenschen zijn verhoord,^46.

 

Zijn vatbaarheên vervuld. Bevredigd ligt hy neder,^47.

44. - Schiet uit, met de lente namelyk. - Zonder akkerploegen, dat is, van zelf, lat. sponte, zonder dat de akkerman het veld moete omploegen. Zulks moet hy doen ja voor zyn eigen voedsel, hetwelk hy met zweet en arbeid aen den grond moet ontwoekeren. Maer wat tot het voedsel der dieren noodig is, het gras namelyk, dat brengt de natuer alleen in overvloed voort.

45. - Brieschen is aen het paerd eigen. - Gade, in 't lat. by Kiliaen socia, compar, wordt, vooral in verkleinden vorm, gaeiken of gadeken, van vogels gezegd; maer in den verheven styl ook van de menschen, en het is hier zeker niet ongepast in de dichtspraek. Van daer egade, verklaerd by v. 226 der Geestenwareld. - Oord of plaets, te regt bijgelegen genoemd, want in afgelegen plaets zou zy het brieschen niet hooren. Kiliaen vertaelt het woord oord door locus.

46. - Over het werkw. rennen zie de aent. op Bild. Herfst, v. 2. Het voorvoegsel aan drukt niet, als toe, de rigting uit, maer staet hier gelyk met by. - Verhoord. Veelal zegt men vervuld; maer hier zinspeelt verhoord op Natuur van v. 40, en is derhalve zeer wel gekozen, beter zelfs en dichterlyker dan vervuld.

47. - Zijn vatbaarheên zyn vervuld. Hier is vervuld het eigen woord by vatbaarheden, waer verhoord volstrekt niet by deugen zou. - Bevredigd, vergenoegd, voldaen, ligt hy neder. Wie? niet het moedig paerd van v. 41, want dat is onzydig; maer de hengst die door het paerd en door alles wat volgt aengeduid wordt: met andere woorden de Dichter gebruikt het geslacht niet van het gebruikte woord, maer van het bedoelde wezen. Zoo zegt men ook.: De min (Cupido) lachte, toen hy zynen pul geschoten had.

[p. 412]

 

En vraagt geen andren staat, geen vin, geen vogelveder,^48.

 

Waarmeê hy 't grondloos diep of 't luchtgewelf doorstreeft.^49.

50

Geen goed beseft zijn hart, dan wat natuur hem geeft. -^50.

 

Geen honger, of 't heelal is machtig tot verzaden.^51.

 

En de uitspraak der natuur heeft schepslen nooit verraden!^52.

 

Maar wy...! is dan voor ons die teedre moeder wreed?^53.

48. - Geen andren staat, dan die hem verordend is. - Hy vraegt geen vin enz.

49. - 't Grondloos diep, den afgrond der zee. - Luchtgewelf, in 't fr. la voute du ciel. - Het werkw. doorstreven geldt hier beide voor doorzwemmen en doorvliegen: te regt, want het heeft de algemeene en onbepaelde beteekenis van voortgaen.

50. - Versta: het heeft geen begrip, geen gevoel van een ander goed dan van dat wat enz.

51. - Geen honger. Versta: is er voor dat dier; want het woord dient in den eersten naemv. opgevat te worden. - Tot verzaden, om dien honger te stillen.

52. - De uitspraak of de stem der Natuur, gelyk die spreekt in de dieren. - Verraden of bedrogen.

53. - Maar wy... Een treffend en schoon voorbeeld van de figuer die men aposiopesis, reticentia of achterhouding noemt. De Franschen roemen op de plaets van Racine in zyne Athalie (Acte V, sc. 5) alwaer hy zegt:

Je devrais sur l'autel où ta main sacrifie,
Te... Mais du prix qu'on m'offre il faut me contenter.

En Geoffroy merkt daeromtrent op: Il était impossible d'imiter d'une manière plus heureuse et plus naturelle le quos ego de Virgile. Slechte praet. Men mag verwonderd zyn, dat Racine niet gevoeld heeft dat op een nietig en zinloos eenlettergrepigwoord als dit Te, de stem geen rust vindt, en dat de afgerigtste tooneelist het niet uitspreken kan en er by stil staen, zonder de ooren te kwetsen.

Je devrais... Mals des flots il faut calmer l'orage,

zegt De Lille, in zyne vertaling der Aeneis, en dat is zoo schoon als 't oorspronkelyke. Maer daer zyn honderd plaetsen in Racine, waer de Dichter met zyne gedachten geen weg kon, waer hy zyne tael niet meester was, of deze zich in geen vers liet bedwingen. Zulk gebrek ontmoet men by Bild. niet; by hem komt het er altyd uit, en altyd even gemakkelyk: de tael plooit zich naer zynen zin, ondergaet gewillig het juk der maet, en vertoont zich immer los en zwierig in zyne verzen. - De figuer, die hier aengewend is, houdt de woorden achter die de zinsnede moesten voltooijen, maer zy moet ze laten raden. - De geheele gedachte is: maer wy, wy roepen te vergeefs om vervulling onzer wenschen, om verzadiging van ons hart, en de natuer weigert zich aen dat verlangen: Is dan voor ons alleen die teedre moeder wreed? Welke tegenstelling tusschen dat onderstelde wreed en het denkbeeld van moeder, nog versterkt door het bygevoegd epitheton teder!

[p. 413]

 

Ons schonk zy de arendsklaauw noch 't warmend pantherkleed,^54.

55

Noch 't bliksemend gebit des evers. Lucht en stormen,^55.

54. - De Dichter gaet voort in zyne klagt: de Natuer misdeelde ons, menschen; zy liet ons zwak en ongewapend. - Klaauw is hier zoo wel als in Noordnederland van het mannelyk geslacht; doch Bild. pleit in zyne Geslachtlyst voor het vrouwelyk. - Het simplex warmen is zoo wel bedryvend als het meer gebruikte samengestelde verwarmen.

55. - Men gevoelt de kracht en de gepastheid van het epitheton bliksemend beter dan men 't met woorden verklaren kan; maer waer vindt Bild. zulke uitdrukkingen, die men te vergeefs by andere dichters zoekt? Het is by de Ouden, welke hy levenslang gelezen en beoefend heeft, en van wier schoonheden hy doorvoed is. Ovidius, van het everzwyn sprekende (Metamorph. VIII, 289), zegt: Fulmen ab ore venit. By Martialis (Epigramm. L. XI, 69), roept de jagthond Lydia uit: Fulmineo spumantis apri sum dente perempta. - Lucht en stormen. Beide zinspelen eenigerwyze op het gezegde in het vorige vers waer het den arend geldt die in het element waer hy in leeft niets te vreezen heeft, zoo min als het pantherdier van de hevigste stormwinden.

[p. 414]

 

Ja, elke Hoofdstof, zijn ons vijand. Aas der wormen,^56.

 

Beheerschen wy 't bezielde; en, koning van 't Heelal,^57.

 

Verkwijnen we in behoefte, en jamm'ren zonder tal!^58.

 

Wat wederstrevigheên! - Maar neen, voor 't dierlijk wapen^59.

60

Werd, stervling, u 't verfetand, als eedier, ingeschapen.^60.

56. - Ja, de lucht niet alleen, maer elke Hoofdstof, al de andere elementen zijn ons vijand. Versta: zyn ons tot vyand of vyandig, in vele omstandigheden. - Aas der wormen, als wy zyn, enz.

57. - 't Bezielde, alles wat leeft, geheel het dierenryk. - 't Heelal, geheel de stoffelyke wereld.

58. - Beide antithesen in deze dry verzen voorkomende, zyn even treffend en waer. De mensch beheerscht de bezielde wareld, en echter is hy het aes der nietige wormen; hy is de koning van het heelal, van gansch de stoffelyke wareld, en niettemin ten prooi aen allerlei behoeften en ontelbare rampen. - Het woord beheerschen, dat is tot heer zyn van, is hier in zyne eigen en volle beteekenis aengewend, en verkwijnen, zooveel als al kwynende vergaen tot stervens toe, is niet min gepast, niet min zinryk.

59. - Wat wederstrevigheên! Wat tegenstrydigheden, in den schyn ten minste. Wat voor welke is gemeen. - Maar neen, die wederstrevigheden bestaen niet. - Voor, dat is in de plaets van het dierlijk wapen, de wapens waer de dieren van voorzien zyn, ieder volgens zyne noodwendigheden en bestemming. Het woord wapen staet in eenen algemeenen zin en daerom in 't enkelv.

60. - Als edeler zynde dan het stoffelyk wapen der dieren, en dus meer overeenkomstig met uwen eigen adel en grootheid. - Ingeschapen, van Gods wege verleend.

[p. 415]

 

Dat weertuig biedt geweld, biedt lucht en stormen trots,^61.

 

En schenkt u klaauw en tand, en praal- en winterdosch^62.

 

By 's aardrijks scepterstaf. Gedwee aan uw bevelen,^63.

61. - Versta: het verstand is zyn wapen, waermeê hy zich tegen alles verweren kan. - Het woord weertuig staet gelyk met het fr. arme défensive, behalve dat het woord wapen in de samenstelling vervangen is door tuig dat eene min bepaelde beteekenis heeft. Alle wapen is een tuig, maer alle tuig is geen wapen. - Trots is het voorwerp van bieden; de dry andere naemw. zyn bepalingen en staen in den derden naemv. Trots bieden is eene stoute uitdrukking, by Bild. waerschynlyk alleen te vinden, maer toch analogisch en daerom wettig. Men zegt hulp bieden voor helpen, en zoo ook trots bieden voor trotsen of trotseeren dat hier gelyk staet met het fr. braver, moedig tegengaen. Vglk. de aent. op Bild. Geestenwareld, v. 664.

62. - Anders gezegd: het verstand vervangt by u alles wat aen de dieren geschonken is, hunne klauwen en tanden, zoo wel als de bonte vachten die ze dekken, en welke gy, na de monsters neêrgeveld te hebben, hun afstroopt, om er uwe praelkleederen en winterdosch van te maken, om u te tooijen of tegen de koude te dekken. - Dosch en trots maken een zwak rym; doch zoo zyn er meer, door het gebruik toegelaten, als los en bosch, zingt en klinkt, arm en scherm, marmer en beschermer, enz. Vglk. onze aenmerk. op Bild. Voorzang voor de Hoop, v. 67.

63. - Versta: by of naest het koningschap of de heerschappy over geheel het aerdryk. - Het woord scepterstaf is eene tautologische uitdrukking, want scepter en staf zyn een en 't zelfde. Zie de aent. op v. 478 der Geestenwareld. Zulks heeft ook plaets in troonzetel, kaneelpyp, everzwyn en anderen, waer het uitheemsch bestaendeel epithetisch gebruikt wordt, om den zin van het inlandsche te bepalen. Vglk. hieronder de aent. op v. 138. Staf verwekt een meer algemeen denkbeeld, maer dit wordt bepaeld door het voorgevoegde scepter, en beteekent aldus bevelstaf. - Gedwee of gehoorzaem als zy zyn, enz. Over het byv. naemw. gedwee, zie de aent. op Bild. Hoop, v. 84.

[p. 416]

 

Gaan lucht- en waterstroom getemd in uw gareelen,^64.

65

Met heel het dierendom, dat in uwe oppermacht^65.

64. - Daer staet niet loopen, streven, ylen enz., neen gaen, het eenvoudigste denkbeeld van beweging uitdrukkende. -. Lucht- en waterstroom. Versta: luchtstroom en waterstroom, want beide zyn vloeistoffen en ontvangen dus even wel het werkw. stroomen. - Getemd, dat is tam gemaekt, onderdanig gemaekt, gelyk men met de wilde dieren doet. - Over het woord gareel, zie by Bild. Landheil, v. 27. - Die denkbeelden zyn hier dichterlyk toegepast op de kunst der scheepvaert, waerdoor de mensch zich weet te doen gehoorzamen van de winden en de zee, beide van aert even wild en onstuimig. Hy temt den luchtstroom en spant hem in 't gareel by middel der zeilen, dwingende hem aldus het schip voort te trekken of te dryven over de watergolven, wier stroom hy insgelyks door het roer meester is. Datzelfde denkbeeld drukt Bild. even dichterlyk uit in zyne Ziekte der Geleerden, IV, v. 482, vlgg.

Leer 't woedende Element beploegen met den steven!
Span water, lucht en wind, als rossen in 't gareel!
En brei uw' scepter uit naar 't verste warelddeel!

en in zyn fraei stuk, getiteld: De Mensch, (geplaetst in T. VIII, bl. 246 der volledige uitgave), al waer hy zegt:

Winden spant men in gareelen,

Dampen dwingt men in zijn band⁽¹⁾,

Tot zijn dienaars en gespelen,

Leidt en ment ze met de hand.

(1) In de stoomtuigen namelyk.

65. - Met, dat is, te samen met, heel of geheel het dierendom. Het achtervoegsel dom geeft hier eene collectieve beteekenis aen het zelfst. naemw. Zie over soortgelyke samenstellingen de aent. op v. 70 en 510 der Geestenwareld.

[p. 417]

 

Zijn aart verlochent, en zich neêrbuigt voor uw kracht,^66.

 

't Is alles uw, wat is. - Dan ach! 't geen handen vatten.^67-68.

 

Wat is dat, ô mijn ziel? - Een wareld biedt heur schatten

 

Gehoorzaam aan haar heer, en stort ze willig uit;^69.

66. - Zijn aart verlochent, zyne aengeboren wildheid aflegt; maer verlochenen of, gelyk de meesten schryven, verloochenen, is veel krachtiger en dichterlyker. - En zich neêrbuigt, zich ten ondere geeft. Dezelfde gedachte zingt Bild., doch immer op verschillende toonen, in het pasgemelde Dichtstuk:

Weinig was het, fiere rossen,

Woeste stieren, fel en wreed,

Onder 't zware jok te prangen,

En te maaien van hun zweet.

En verder:

Durf! de Boschleeuw slaat zijne oogen,

Duikend, neder voor uw blik;

En uw stem ontzet den arend,

Slaat de Boschhyeen met schrik.

Als gevolgtrekking uit al het voorgaende voegt de Dichter te regt by: 't is alles enz.

67-68. - Uw. Met dezen onverbogen vorm mogen de bezittelyke voornaemw. ook in proza gebruikt worden achter de werkw. zyn, worden en blyven, b.v. die wooning is myn, dat goed blyft uw, door erfregt worden die bosschen zyn. Men mag echter ook in de gegeven voorbeelden het voornaemw. verbuigen met het bepalend lidwoord voorop, de myne, het uwe, de zyne. - Dan ach! doch ach! Over dit gebruik van het voegwoord dan, zie onze aenmerk. op Bild. Landheil, v. 98. Deze uitroeping zoo natuerlyk en tevens zoo hartroerend, maekt den overgang. Ja, ik erken het, de mensch is meester over alle dieren; hy voert den scepterstaf over geheel het aerdryk; alles wat geschapen is, hoort hem toe; maer wat is dat alles? wat zyn, ô mijn ziel! al de stoffelyke dingen? - Een, geheel eene wareld, biedt heur schatten, alles wat zy kostbaerst heeft.

69. - Het voorzetsel aan wordt gezegd van biedt zoo wel als van gehoorzaam. - Willig staet voor gewilliglyk, dat is met bereidwilligheid, ongedwongen, en uitstorten brengt het denkbeeld meê van overvloed.

[p. 418]

70

Maar hy, hy vordert meer dan wat zy in zich sluit. -^70.

 

Wat prikkel dan, wat gier, in onze borst besloten,^71.

 

Ontrust, verknaagt, verslindt, ô mijn natuurgenooten,^72.

 

In 't hoogst des overvloeds dat nooit te vreden hart,^73.

 

Dat hongert by de weelde, en nooit verzadigd werd?^74.

75

Wat afgrond, die steeds gaapt, met immerholle kaken,^75.

70. - Hy, die heer, de mensch. - Wat zyn dus de schatten der aerde voor een hart dat meer vraegt dan 't geen de aerde in zich besluit, dan 't geen zy geven kan?

71. - Prikkel, te zwak zynde, wordt versterkt door: wat gier enz. Zinspeling op de fabel van Tityus die, door Apollo en Diana ten afgrond gedoemd, aldaer gefolterd wordt door eenen Gier die hem gedurig de lever en de ingewanden verscheurt en afvreet. Zie Virgilius, Aen. VI, 505. Het verdichtsel van Prometheus op den Caucasus aen eene rots vastgeklonken, komt nagenoeg met dat van Tityus overeen.

72. - De klimming in deze werkw. is keurig, en de volgende uitroeping is boven alles schoon en in het hart grypend. Zy breekt de zinsnede af en treft daerdoor nog meer, dewyl zy uit het hart des Dichters van zelf ontspringt. - Natuurgenoot zegt zooveel als medemensch, deelachtig aen dezelfde natuer en derhalve ook aen hetzelfde lot.

73. - In 't hoogst des overvloeds, in den hoogsten, veel dichterlyker en verhevener dan in den grootsten overvloed. - Om den vorm van een waer byv. naemw. te hebben, moest te vreden aeneen geschreven zyn, als verklaerd is op v. 5 van Bild. Landheil.

74. - Hongert, veel schooner en krachtiger dan honger heeft. - Nooit enz., dat derhalve blykt onverzadiglyk te zyn, namelyk door stoffelyke dingen als reeds gezegd is en hierna nog zal worden.

75. - Met immerholle kaken, met altyd dezelfde gretigheid.

[p. 419]

 

Wat Scylla, die steeds zwelgt om steeds weêr uit te braken,^76.

 

Wat vraatzucht, walgingvol voor 't geen zy steeds verslindt,^77.

 

Bewoont den hollen balg van 't nietig menschenkind?^78.

76. - Scylla was by de Ouden eene gevaerlyke klip, in de zeeëngte tusschen Italië en Sicilië. Schuins over Scylla, op de Siciliaensche kust, lag Charybdis, geduchte draeikolk, die de schepen inzwolg om ze vervolgens weêr uit te braken gelyk Ovidius zingt (Metam. XIII, 731):

Vorat haec raptas revomitque carinas.

en ze dan tegen de rotsen van Scylla laten aen stukken te slaen. Wat Bild. dus van Scylla zegt, is eigentlyk op Charybdis toepasselyk. Maer beide zyn van de Ouden zelf verward geworden. Zoo spreekt Tibullus van de Scylla vorax, de vratige Scylla, en de verwisseling bewyst hier 's Dichters geleerdheid. Zie de Aeneis, III, 420. Men verwyte ook niet aen Bild. dat hy christelyke waerheden met de heidensche fabelleer vermengt, zulks is het geval niet: het zyn slechts zinspelingen op de oude fabelvonden, welke hy zich weet ten nutte te maken om meer klem aen zyne denkbeelden te geven.

77. - Vraat is een zelfst. naemw. Men zegt: hy heeft den vraet, anders, den gierhonger, in 't fr. la boulimie, dat is, een alverslindenden en onverzaedbaren honger. Over de samenstelling vraatzucht zie onze aenmerk. op Bild. Landheil, v. 57. - Walgingvol, dat is vol van walg, van afkeer.

78. - Het woord balg zal wel hier voor de eerste mael uit eene dichterlyke pen gevloeid zyn. Het beteekent eigentlyk eene afgestroopte dierenhuid, eenen lederen zak (alleen nog gebruikelyk in blaesbalg), en by toepassing den buik.Van daer ook het oude balghen, thans belgen, vergrammen, of letterlyk opzwellen. Hier komt het niet alleen te pas, in volmaekte verhouding staende met de denkbeelden der dry voorgaende verzen; maer het heeft daerenboven eene kracht die niet één ander woord zou uitdrukken, en verliest tevens zyne laegheid door het dichterlyke der gansche gedachte. - Menschenkind. Dit hier zoo krachtig, zoo zinryk woord is ontleend aen de bybeltael filii hominum, in 't fr. enfants des hommes. Het naemw. kind, thans veelal van bepaelder gebruik, beteekent eigentlyk teelt.

[p. 420]

 

Wat kwijnt het, wat begeert, wat wil, wat eischt het meerder?^79.

80

Wat mort het tegen 't lot, natuur, en haar Regeerder?^80.

 

 

 

Men vraag niet! neen, men sla een vorschend oog in 't rond.^81.

 

Geen wichlaar vindt hier plaats, geen valsche priestermond^82.

79. - Het denkbeeld klimt telkens by ieder der vier aengewende werkw. - Het eerste wat is een bywoord, lat. quid voor quare; maer in het overige van 't vers is wat telkens voornaemw. en in vierden naemv. als voorwerp.

80. - Wat nogmaels voor waerom. - Morren is, even als het fr. murmurer, van den klank gemaekt. - Natuur enz. Versta: tegen de natuur en tegen haar Regeerder, of God, den schepper en bestierder der natuer.

81. - Men vraag niet, namelyk, naer de reden van die wonderlyke gesteldheid des menschen! - De herhaling der ontkenning geeft klem aen de rede. - Men sla alleenelyk een vorschend, een aendachtig, een onderzoekend oog in 't rond. Het werkw. vorschen staet niet by Kiliaen en schynt wel op onzen bodem niet gewassen te zyn. Wy hebben het ontleend aen het hoogd. forschen, waer het dezelfde beteekenis heeft, en afgeleid is van het oudhoogd. forsca, in 't lat. quaestio, vraeg.

82. - Het heidensch bygeloof kan ons dat geheim van den mensch niet verklaren, namelyk die ontevredenheid, die zucht naer een goed dat hy niet bezit, dien walg van het aerdsche, dien hy onwederstaenbaer gevoelt; maer de verlichte rede en de opmerking kunnen dat. - De wichelaars, in 't lat. augures, haruspices, voorspelden oudtyds de toekomst of verklaerden de verborgenheden, inzonderheid uit het beschouwen van de vlugt der vogelen, van de ingewanden der offerdieren, van den sterrenhemel, enz. Het woord wichelen, voorzeggen, beteekent oorspronkelyk het brieschen der paerden, waer de oude Germanen voorspellingen uit afleidden, of wichelden. Wikken, waer wichelen het frequent. van is, wordt in denzelfden zin gebruikt. - Priestermond is het tweede onderwerp van: vindt hier plaats.

[p. 421]

 

Die logenvonden dicht in onverstaanbre zangen,^83.

 

Door duizlig by geloof met blind ontzag ontfangen.^84.

85

't Heelal verheft zijn stem, en kondigt waarheên aan.^85.

 

Men hoor' haar, en ons hart, ô steryling, is voldaan!^86.

83. - Logenvonden, leugens, uitvindsels. - Dichten beteekent eigentlyk opstellen, maken, lat. condere, componere, en ook schryven met de pen of voordragen met den mond. - Onverstaanbre zangen, gelyk het Orakel van Delphi, dat gewoonlyk raedselachtige antwoorden gaf, soms ook in dichtmaet.

84. - Het epitheton duizelig staet gelyk met het fr. vertigineux. Men gebruikt in denzelfden zin zwymelachtig. Het is volkomen toepasselyk aen het heidensch bygeloof, dat duizelde over alle waerheden, omdat het nergens de eerste oorzaek van kende. - Met blind ontzag enz., met onberedeneerden eerbied aengenomen. - Neen, wichelaers noch orakelspreuken kunnen ons hier van dienst zyn, om het vraegstuk op te lossen. Maer 't Heelal enz.

85. - Zijn stem, namelyk door de schepselen die ons de wysheid Gods verkondigen. - Waarheden. Versta, opregte waerheden of de echte waerheid. Namelyk het Heelal leert ons door de schepselen hoe doel en middelen altyd in evenredigheid staen.

86. - Haar, die stem. - Ons hart, dat nooit tevreden hart van v. 73, zal bevredigd zyn.

[p. 422]

 

Ja, 't schepsel werd geschikt voor 't noodlot hem beschoren.^87.

 

Het dierlijke is voor de aard, en tot vergaan, geboren.^88.

 

Het lichaam werd gevormd in 't heerelijkst verband.^89.

90

Bestaan, en voedsel, hangt aan 't werkend ingewand:^90.

87. - Ja, het is reeds gezegd in v. 30; de Dichter herhaelt het en bevestigt het op nieuw, en ontwikkelt nog eens dezelfde gedachte, maer met andere woorden en met verschillende beelden. Bild. mag gerust meermaels op zyn onderwerp terugkomen; hy zal het telkens met nieuwe kleuren in een nieuwen dag stellen. - Het woord noodlot heeft hier juist dezelfde beteekenis als het woord lot in v. 30 en 31, met het bykomend denkbeeld van onvermydelyk lot, als zynde eene beschikking der goddelyke Voorzienigheid. Aen den heidenschen zin van 't lat. fatum is hier niet te denken. - Het bedryvend werkw. bescheren, dat zooveel zegt als beschikken, bestemmen, verordenen, by Kiliaen destinare, praefinire en ook concedere, toegeven, wordt thans zeldzaem gebruikt; maer zyn verleden deelwoord is in zwang gebleven.

88. - Versta: het dier in 't algemeen, en daeronder datgene begrepen wat de mensch met het dier gemeen heeft, namelyk zyn dierlyk, zyn stoffelyk lichaem, heeft geene andere bestemming dan zyn tydelyk bestaen hier op aerde, en vergaet geheel en al.

89. - In 't heerelijkst verband, in den schoonsten samenhang zoo wel voor zyne verschillende bestanddeelen, als voor alles wat van buiten is en waer het meê in betrekking staet. Anders gezegd: het lichaem van menschen en dieren is een goddelyk meesterstuk: alles wat tot zyn tydelyk bestaen noodig is, bevindt er zich in de uiterste volmaektheid. Dit wordt ontwikkeld in de vyf volgende verzen.

90. - Versta voedsel in den zin van voeding, fr. nutrition. - Aan 't werkend ingewand, versta: aen de werkzaemheid der ingewanden, en dit laetste genomen in den algemeenen zin van inwendige deelen of organen des lichaems. - Men zegt even wel hangen aen of afhangen van, gelyk reeds gezegd is by v. 96 der Geestenwareld.

[p. 423]

 

Dit, richt Natuur naar 't aas; naar dit, gebit, en spieren,^91.

 

En klaauw, en wapentuig, en breingestel der dieren.^92.

 

Gevoed zijn, onderhoud, vernieuwing van 't geslacht,^93.

 

Zie daar, tot welk een doel het dier werd voortgebracht!^94.

95

Iets meerder, waar te veel. - Des stervlings kranke poging^95.

91. - Dit, namelyk de inwendige deelen des lichaems. - Richt, schikt. - Het aas, naer het voedsel dat voor het lichaem, het zy nu van dier of van mensch, bestemd is. - Naar dit, naer dat aes, richt natuer gebit en spieren. Dit laetste is wat men in 't fr. muscles noemt.

92. - Dit geheel vers is nog voorwerp van richt, dat voortwerkt. Wat Bild. hier zegt is zoo wetenschappelyk nauwkeurig, als dichterlyk uitgedrukt. Het brein of hersengestel der onderscheiden dieren is verschillig in elk, volgens elks byzondere bestemming. - Brein hier voor hersenen zie de aent. op Bild. Hoop, v. 89.

93. - Onderhoud, versta: van het leven, dat zoo wel door de lucht, door de beweging, door de rust enz., als door het voedsel onderhouden wordt. - Vernieuwing enz., namelyk door de voortteeling.

94. - Tot welk doel zou genoeg zyn, maer de Dichter voegt er nog een by om zyn vers te voltooijen, en men mag er dat een ook in proza bijvoegen, als toegelaten zynde door het algemeen gebruik.

95. - Waar, dat is, ware te veel, dewyl het dier, in zynen algemeenen zin gebruikt (het dierlyke deel des menschen meêbegrepen), door de bovengenoemde dingen, het einde waervoorhet geschapen is ten volle bereikt. Iets meer ware overbodig, en derhalve strydig met de oneindige wysheid Gods, alle wiens werken noodwendig volmaekt zyn, zonder dat er iets kan aen ontbreken of overbodig zyn. Het anders zeggen, is louter godslastering. - Wat is het epitheton krank schoon, tegenovergesteld aen de alles vermogende hand Gods! En wat is dat woord poging schoon, dat van aert het denkbeeld van moeite en arbeid meêbrengt, tegenovergesteld aen het scheppend woord van God, die door zynen enkelen wil miljoenen warelden daerstellen kan!

[p. 424]

 

Verfaalt of schiet voorby het wit van zijn beooging:^96.

 

Gy niet, Almachte Geest, die 't groot heelal bezielt!^97.

 

Gy, trouwe Dienares die aan Zijn zetel knielt!^98.

 

Uw hand ontvliegt geen pijl, die, van den boog gedreven,^99.

96. - Verfalen heeft dezelfde beteekenis als het simplex falen, (zie de aent. op v. 333 der Geestenwareld), maer versterkt door het voorvoegsel; het is dus volkomen, geheel en al falen of missen, gelyk men dezelfde versterking vindt in verdwalen. - Het wit, versta het doelwit, van zijn beooging, of dat hy beoogt, waer hy met het oog op ziet. Met andere woorden: de mensch kan zich bedriegen in het streven naer het doel dat hy beoogt; hy kan het mistreffen of er voorby schieten.

97. - Versta: Gy kunt niet missen, Gy kunt niet te kort of te ver schieten. - Het byv. naemw. almachte staet voor almagtige, zie de aent. by Bild. Hoop, v. 214. Almachte Geest schynt my onberispelyk.

98. - Gy ook niet, trouwe enz., versta de Natuer, die slechts de dienares van God is en zyne bevelen ontvangt of, in dichtspraek, die aen Gods zetel knielt. De gedachte is dan: de werken Gods en die der natuer zyn volmaekt. Dit wordt verklaerd in de volgende allegorie, getrokken uit het doelwit, dat is het einde, dat de natuer of God zich voorstelt, en den pijl die dat doelwit treffen moet, of de middelen om 't voorgesteld einde te bereiken.

99. - Uw hand, die der natuer. Hand staet in den derden naemv. - Deze dichterlyke uitbreiding verdient byzondere aendacht: al de wisselvalligheden die de pyl ondergaen kan, worden nauwkeurig aengeduid. Zy is ook volkomen gepast: het belang des dichtstuks vereischte dat op de evenredigheid van doel en middel aengedrongen wierde. Het behoort tot de geheimen der kunst om te weten welke denkbeelden slechts ter loops, en welke andere met byzondere aenhouding moeten voorgesteld worden. - Gedreven, door u geschoten zynde.

[p. 425]

100

Zijn doelwit niet bereikt, zijn doel ter zij' zal streven,^100.

 

In 't wild de neevlen klieft, of, zonder oogmerk treft.^101.

 

Geen dwarlend windgeblaas dat stormend zich verheft,^102.

 

Geen speelziek wuft geval dat lust schept in verstoren,^103.

 

Verdringt hem uit zijn vlucht naar zijdelingsche sporen,^104.

105

Verstrooit hem door het zwerk, of, keert zijn staalspits af.^105.

100. - Niet bereikt, met te kort te schieten, of ter zij' streven, met zydelings af te wyken.

101. - Die in 't wild enz., dat is, zonder rigting door de lucht snelt, of, een doel treft, dat gy niet voorzien, waer gy uw oogmerk niet op gevestigd hadt.

102. - Dwarlend, in 't fr. tournoyant. Zie onze aent. op Tollens, Herfst, v. 17. - Dat stormend enz., dat opstaet als een storm en geheele landstreken kan verwoesten.

103. - Geval is het fr. hasard. De Dichter noemt het speelziek, dat is, grillig als het kind, en wuft, dat is, onbestendig, wispelturig, ligt te bewegen. Zoo zegt men het wuft gemeen, de onstandvastige menigte. Het woord komt waerschynlyk van wuiven, over en weêr slingeren. - Dat lust enz., gelyk het kind dat zyn eigen speelgoed aen stukken smyt of er de bestanddeelen van verstoort en verwart.

104. - Hem, den pyl door uwe hand geschoten. - Uit zijn vlugt, uit de rigting welke gy hem gegeven hebt en die hy in zyne vlugt houden moet. - Naar zijdelingsche en derhalve van het doel afwykende sporen of rigtingen, wegen.

105. - Versta: jaegt hem, zonder rigting en in 't wild, door de lucht, door den dampkring, of verydelt zyne vlugt met eindelyk zyn punt af te keeren, en hem te beletten zyn doel te treffen. - Het woord zwerk is verklaerd bij v. 69 der Geestenwareld.

[p. 426]

 

Neen, noodzaak is uw wet, en, wijsheid, die haar gaf!^106.

 

 

 

Ja, Noodzaak is uw wet, door Wijsheid voorgeschreven. -^107.

 

Geen ijdle trek of drift vergiftigt ons het leven.^108.

 

Het lijf eischt nooddruft, en gij schenkt het. De overvloed^109.

110

Vergast wat ademt, op uw' velddisch. 't Wordt gevoed,^110.

106. - Neen, alles wat de natuer doet, dat doet zy noodzakelyk. De noodzaek is hare wet, en, eeuwige, goddelyke wysheid, die de wet der noodzakelykheid aen de natuer gaf of voorschreef. - Geven is het eigen woord, als blykt uit wetgever.

107. - De Dichter herhaelt zyne bewering, niet alleen om de waerheid door die herhaling te bevestigen, maer omdat hy ze wil toepassen op den mensch.

108. - Drift is slechts het versterkt synoniem van trek. De Dichter spreekt hier niet van kwade, ongeregelde driften door 's menschen bedorvenheid verwekt of ontstoken; maer van die geneigdheden welke ons van de natuer, en dus van Gods wege, in 't hart zyn gelegd. Deze kunnen ons niet gegeven zyn om onvoldaen te blyven, en alzoo ons leven te vergiftigen. Dit wordt verklaerd door het volgend voorbeeld.

109. - Nooddruft zegt meer dan voedsel. Het beteekent hier alles wat tot den onderhoud van 't leven volstrekt noodig is. Zie de aent. op Bild. Weldadigheid, v. 28. - Schenken zegt meer dan geven; het is vrywillig, uit genegenheid geven, vergunnen. - Wat het woord het betreft, dit, alhoewel terugziende op nooddruft, dat in Holland vrouwelyk, by ons mannelyk is, is in het onzydig geslacht gebruikt, gelyk het in de gewoone spraek dikwyls voorkomt.

110. - Vergasten is onthalen, aen zyne tafel ontvangen, gelyk men eertyds de vreemdelingen deed, wanneer er geene gasthuizen, dat is herbergen of lat. hospitia, voorhanden waren. - Wat ademt, alles wat leeft. - Uwen velddisch, uwe spystafel immer voorzien in het open veld, byzonderlyk voor de dieren, op welke hier gezinspeeld wordt. - 't, namelyk het lyf of het lichaem.

[p. 427]

 

't Vernieuwt zich, en 't herleeft. - De honger hol van kaken^111.

 

En prikkelende dorst, die de ingewanden blaken,^112.

 

Wat zijn zy dan uw stem? - Gy roept ons: woedt verzaad!^113.

 

Gy zijt het, die in 't hart van 't minnend wulpje slaat,^114.

115

Dat naar de weêrhelft hijgt, die in zijn arm moet klemmen.^115.

111. - 't Vernieuwt zich, door de voortteeling, en 't herleeft, namelyk in zyne teelt, in zyne spruiten. In dit vers heerscht eene kieschheid die men niet genoeg bewonderen kan. - Het byvoegsel hol van kaken maekt beeld.

112. - Het lidwoord by dorst is eenvoudig uitgelaten, omdat het er van zelf by verstaen wordt. - Blaken, dat is ontsteken, in brand zetten; want dit werkw. is zoowel bedryvend als onzydig. Streng genomen is blaken alleen toepasselyk op den dorst. Men zegt brandenden dorst en razenden honger. De dorst wordt gelescht, de honger gestild; doch dieper en physiologisch ingezien, mag men zeggen dat de honger de maeg en de ingewanden ontsteekt, en zoo is de spreuk van onzen Dichter te wettigen, des te meer, dewyl honger en dorst hier samenkomen, en de dorst zelfs in de laetste plaets.

113. - Wat zijn zy anders dan uw stem? De vraeg wordt gerigt tot de Natuer. - Gy roept ons, namelyk door den honger en den dorst, door den eet- en drinklust. - Verzaad of verzadigd.

114. - Die in 't hart slaat, of die dat hart doet slaen. - Wulpje, verkleinwoord van wulp, is verklaerd in de aenmerk. op v. 25 van de Hoop van Bild.

115. - Het betaemde aen de groote kieschheid van onzen Dichter dat, als hy de stem der natuer uit het crescite et multiplicamini (groeit en vermenigvuldigt u) der heilige Schrift verklaerde, hy liefst op de redelooze schepselen daelde, gelyk hy het meer dan eens in dit dichtstuk gedaen heeft. En inderdaed, de mensch naer het beeld en gelykenis Gods geschapen, en in zynen echtestaet de vereeniging van Christus met de heilige Kerk door de menschwording beteekenende (Ephes. V, 32), behoort zyne vruchtbaerheid uit een hooger standpunt te beschouwen, als zynde hy van des Allerhoogsten wege belast om het geslacht der kinderen Gods, voor den hemel en voor de gelukzaligheid bestemd, voort te zetten en te vereeuwigen. Dit alles stond Bild. voor den geest by het opstellen van dit meesterstuk.

[p. 428]

 

Begeerte, en zucht tot heil, zijn ware orakelstemmen!^116.

 

Zy noodigen - ô neen, zy zweepen ons naar 't doel;^117.

 

En 't ons verordend goed verklaart zich in 't gevoel.^118.

 

 

 

Hou moed dan, sterveling, indien u de aard verdrieten,^119-20.

120

Haar lust u walgen kan, of koud laat by 't genieten,

116. - Zucht, dat is, sterke begeerte. - Orakel- of Gods- stemmen.

117. - ô Neen, noodigen is niet genoeg gezegd, zy zweepen enz. Met andere woorden: die begeerte, die zucht zyn onwederstaenbaer.

118. - Versta: het goed dat voor ons geschikt of dat ons bestemd is, maekt zich bekend door het gevoel. Anders gezegd: het gevoel zelf van die onwederstaenbare zucht tot heil, is een bewys dat het heil ons bestemd is.

119-20. - Dit is de gevolgtrekking uit alles wat voorgaet. - Hou voor houd in de gebiedende wyze is alledaegsch. - Indien enz. Versta: indien de aerdsche lusten (want het enkelv. staet synecdochisch voor 't meerv.) u enz. - Het hulpwoord kan is bloot eene verlenging, door de versmaet veroorzaekt. - Koud, ongevoelig, onvoldaen, by 't genieten, te midden van haer genot.

[p. 429]

 

Uw boezem immer zwoegt, en naar volmaakter zucht,^121.

 

ô Geef hem, geef uw' wensch, hy is rechtmatig, lucht!^122.

 

Ja, dwing u-zelven niet, in dwaasheên lust te rapen:^123.

 

Indien ze uw hart versmaadt, het is voor meer geschapen!^124.

121. -Versta wederom: indien uw boezem; want het voegwoord werkt voort in de zinsnede. - Immer of altyd, voortdurend, zwoegt. Zie by v. 105 van Bild. Landheil. - Naar volmaakter, versta, naer iets dat volmaekter is dan alles wat de aerde opleveren kan.

122. - De wending is Zeer levendig. Dat herhalen van geef, en die uitdrukking van het voornaemw., gevolgd van het naemw. zelf, is zeer kunstig. - Het woord regtmatig is van duitsche afkomst, even als het veel gebruikte doelmatig (zweckmässig), behalve dat het eerste aennemelyk is, maer het tweede niet. Het is, zegt Bild. in de aent. op zyne Zedelyke Gispingen, bl. 100 ‘een heerlijk kantiaansch woord, thands zeer in den smaak. Men leere my slechts, wat doel en maat met elkander gemeen hebben. Matig is naar de maat; rechtmatig is, naar de rechtmaat of meetstaf; maar een doelmaat verklaar ik niet te kennen. By de Hoogduitschers, geen taal meer hebbende die zy verstaan kunnen, gaan zulke woordenmaaksels door; maar geen Hollander duldt ze in zijne altijd en in alles beteekenisvolle moedertaal.’ In zyne Brieven, II, bl. 258, valt hy er nog heviger tegen uit, en het is zeker dat het woord geene aenbeveling verdient. - Lucht geven is uiten, maer sterker; het is zooveel als vrymoedig te kennen geven. Versta dus: houd dien wensch niet in, smoor dat verlangen niet, geef er u vry aen over, want die wensch is billyk, of, als de Franschen zeggen, légitime.

123. - Ja. Nieuwe bevestiging. - In dwaasheên, in aerdsche vermakelykheden, niets dan dwaesheid in haer zelve. - Lust scheppen en lust rapen zyn synonyma even zoo eigen in onze spraek als lust nemen.

124. - In proza zou men zeggen: indien uw hart ze, die dwaesheden, versmaadt. - Het is enz. Versta: het is een teeken, of het is omdat uw hart voor iets anders en voor iets meerders dan die dwaesheden geschapen is.

[p. 430]

125

Iets grooters wacht u. - Ja, geen ijdle zwijmeldronk^125.

 

Des bekers, dien de lust tot uw betoovring schonk,^126.

 

Bedwelme u! Proef heur wijn, en leer zijn vreugde smaken;^127.

125. - Verklaring van het voorgaende halfvers. - Ja. Nieuwe bevestiging. - Dronk staet voor teug, en zwijmelen is in slaep vallen, eigentlyk hersenschimmige zwijmsels zien (in 't fr. des hallucinations), als by het insluimeren plaets heeft. Falsa imaginari instar dormientium, zegt Kiliaen. Een zwymeldronk is dan een dronk die doet zwymelen.

126. - De beker der wellusten is een hoogst dichterlyk beeld, op alle levenslusten toepasselyk. De Schepper, of zyne dienares, de Natuer, heeft aen alle voldoening van 's menschen noodwendigheden zekeren lust gepaerd, opdat hy zich zelven niet zou verwaerloozen. Die lust dient tot lokaes of, gelyk de Dichter zegt, tot betoovering, dat is om te verlokken, in welken zin het werkw. betooveren, veelal gebruikt wordt. Maer die lust, dat lokaes kan tot overdaed leiden en dus schadelyk zyn. Daerom voegt de Dichter er by:

127. - Bedwelme u! Versta: laet u door dien zwymeldronk niet bedwelmen. Gedoog niet dat hy u buiten u zelven brenge, het hoofd doe draeijen, u verwarre; want dat is de beteekenis van bedwelmen. Zie de aent. op v. 566 der Geestenwareld. - Proeven is niet drinken, maer slechts de lippen aen den beker steken. - Heur wijn, den wyn der wellust. - Zijn vreugde. De Dichter zinspeelt op het vinum laetificat cor hominis van Ps. 103, 15. Alles wat de Dichter hier zegt is volkomen waer, doch moet in eenen christelyken zin opgevat worden. Het geldt hier geene zedekundige verhandeling, waerin alles nauwkeurig wordt onderscheiden en bepaeld; het is poëzy, die zulke bepalingen niet toelaet, en slechts met de waerheid in geenen stryd mag wezen. Dat is zy hier niet: alle lusten en wellusten zyn goed in haer zelve, mits zy door de regte rede bestierd blyven, en genoten worden volgens de voorwaerden van God gesteld en door zyne wet voorgeschreven.

[p. 431]

 

Maar - vraag uw eigen hart: Wat kan gelukkig maken?^128.

 

 

 

Gelukkig? - Zoo 't geluk aan aardsch genoegen hing,^129.

130

Wie vond het? Noem me een' mensch die 't ooit ten deelontfing.^130.

 

Waar is hy? - Goud, of macht, of eer, of prachtvertooning^131.

 

Verblindt geen' stervling meer, hy zij dan slaaf of koning,^132.

 

Het niets is voor 't genot min nietig dan 't te veel. -^133.

128. - Versta: vraeg niet aen uwe zinnen, gestreeld door den wyn der lusten; maer vraeg aen uw hart wat het in bezit kan stellen van het geluk, waer het onwederstaenbaer naer verlangt en reikhalst.

129. - Gelukkig? Dat enkel woord, een ware nagalm van het hart zelf, vernieuwt de aendacht en dient tot overgang.

130. - Versta: noem my iemand, eenen enkelen mensch, die zyn geluk zoekende in het aerdsch genoegen, in de uiterlyke dingen, in de vermaken dezer wareld, ooit bekend heeft dat hy het daer gevonden had.

131. - Waar is hy? Dat herhaelde vragen, dat aendringen op hetzelfde denkbeeld, bereidt een treffend antwoord. - De herhaling van het voegwoord of het polysyndeton, geeft klem aen de rede, en is eene geliefde figuer by de dichters.

132. - Verblindt, bedriegt. - Daer staet meer, alsof de Dichter zeide: de ondervinding heeft nu eeuwen lang geleerd, dat het geluk, zoo min voor grooten als voor kleinen, daerin bestaet noch bestaen kan.

133. - Zinspreuk even zoo bondig als waer: want het te veel verwekt walg en sluit het genot uit, terwyl het niets ten minste den lust niet wegneemt, en in den lust is nog eenig genoegen te scheppen.

[p. 432]

 

De scepterstaf bezwaart de handen, als 't houweel. -^134.

135

Het hoofd gevoelt een kroon waarin de zorgen broeien;^135-36.

 

Geen schittring van gesteent' waarvan de kronen gloeien. -

 

Wat is u, schuchtre duif, uw veedren halskarkant,^137.

 

Ofschoon hy van pyroop en vuurkarbonkels brandt,^138.

134. - De scepterstaf, als is hy van goud, weegt toch zwaer in de handen des konings, zoo wel als het houweel in de handen der arbeiders: ja, en honderdmael zwaerder in den zedelyken zin, gelyk het in de twee volgende verzen hoogst dichterlyk verklaerd wordt. Over het woord houweel, zie de aent. op Bild. Weldadigheid, v. 9.

135-36. - Ei! wat is dat schoon, en wat is dat waer! Inderdaed, wat gevoelt de koning van de kroon die hy op het hoofd draegt? Niet voorzeker den ydelen schitter van het gesteente dat de kroon versiert en haer als 't ware gloeijen doet: neen, maer wel de zorgen die de kroon medebrengt. - Dat woord broeijen is byzonder dichterlyk en wel gekozen om de menigvuldigheid dier zorgen uit te drukken. De kroon is als het broeinest van zorgen, waer de eene uit de andere voortkomen en zich vermeerderen zonder eind. Het lat. zegt cura, het fr. souci.
En nu wordt de waerheid nog opgehelderd door eene vergelyking uit de natuer genomen, en tot een beeld gemaekt, zoo schoon dat ik er de weêrga niet van ken.

137. - Het voornaemw. u staet in den derden naemv. Wat is voor u, waertoe dient hy u, wat is hy u waerd. - Het epitheton schuchter beteekent schuw, vreesachtig, en past vooral op de weerlooze duif, die by de Latynen ook timida en pavida heet. - Halskarkant is zooveel als halsband, doch oneindig dichterlyker. - Vederen staet hier als byv. naemw. gelyk men zegt een pluimen hoed enz.

138. - Het woord pyroop komt van het gr. πῡρ, dat vuer beteekent, en karbonkel van het lat. carbunculus, kool. Beide edelgesteenten ontleenen hunnen naem aen den vurigen glans dien zy afgeven, waerom de Dichter ookfiguerlyk zeggen mag dat de halskarkant er van brandt. - Het samengestelde vuurkarbonkels is eene soort van tautologie, behalve dat het denkbeeld van vuur reeds in pijroop is uitgedrukt; maer de twee woorden zyn van vreemde afkomst en mogen dus door een byvoegsel verklaerd worden. Vglk. de aent. boven by v. 63. Wat de Franschen pyrope heeten, is by ons granaet; maer dit laetste heeft in onze tael zooveel verschillende beteekenissen, dat het vreemde pijroop nog best moest schynen.

[p. 433]

 

En hyacinten mengt met purper en saffieren?^139.

140

Wat is hy meer dan 't graauw van veldgans of plevieren?^140.

 

Of is 't een wapen voor des haviks scherpen klaauw,^141.

 

Die neêrstuift op zijn prooi uit 's hemels neevlig blaauw?^142.

139. - Versta: en hoewel hy het blauw van den hyacintsteen vereenigt en door elkander mengt met het purper, en met het ligter blauw van den saffier. Hoe ryk is dit alles, en hoe verraedt het niet alleen den wonderen dichtgeest, maer tevens de veelvoudige kennissen van Bild.!

140. - Wat is hy meer voor u, hoe veel is die schitterende halskarkant der duif dienstiger dan het grauw gepluimte der gemeene veldgans of der plevieren? Men schryft ook pluvier op zyn fransch. Het woord veldgans staet tegenover wilde gans; en laet de plevier niet altyd grauw zyn, gelyk de Dichter hem, per licentiam, voorstelt, zyne pluimen, in vergelyking van die welke den hals sommiger duiven sieren, mogen grauw genoemd worden. Maer kan men wel eene schooner 6en treffender vergelyking vinden om de nietigheid, de ydelheid van den uiterlyken prael te bewyzen?

141. - Versta: of is 't misschien een weertuig tegen enz. - De havik is een soort van valk, by ons ook klamper of klampvogel genoemd, de byzondere vyand der duiven.

142. - Dat werkw. stuiven, dat eigentlyk niets anders beteekent dan het vliegen van het stof, wordt, in samenstelling op velerlei schielyke beweging tropisch toegepast. Zoo zegt men van plunderende soldaten dat zy binnenstuiven, van eene woedende menigte dat zy opstuift, van het vlugtend gemeen, dat het wegstuift, enz. De Dichter kon hier neêrstort gebruikt hebben, maer van een' vogel gezegd, blykt het dat neêrstuiven eigener is.

[p. 434]

 

Neen, weg met zulk een droom! Voldoening der gemoederen^143-44.

 

Hangt aan geen flikkerpraal van uiterlijke goederen;

145

Men zoekt ze als middel. - Maar het doelwit van uw tocht,^145-46.

 

ô Pyrrhus? 't geen uw hart langs zulk een omweg zocht,

143-44. - Met zulk een droom, zulke ydele en ongegronde onderstelling. - Voldoening der gemoederen, die voldoening waer het hart naer haekt enz. Dit is weêr de gevolgtrekking van hetgeen voorgaet, en wel uit de dichterlyke vergelyking der duif. - Het woord flikkerpraal is zeer wel gekozen om de nietigheid der aerdsche goederen aen te duiden die slechts eenen ydelen flikker afgeven, maer geene innige waerde hebben. Men praelt er meê ja, doch zulk een flikkerprael kan het gemoed niet voldoen.

145-46. - Ze, die uiterlyke goederen. - Middel om gelukkig te worden, niet als einde of als het geluk zelf. - Dit apopthegma is allenzins waer. - ô Pyrrhus? Het mogt een uitroepingsteeken zyn liever dan een ondervragingsteeken. - Treffender voorbeeld kon zeker Bild. niet bybrengen om zyne gezegden te staven. Maer hoe schoon en hoe kunstig valt het hier in de rede, en hoe wordt de lezer verrast wanneer hy den naem van Pyrrhus ziet, die op eens zooveel herinneringen in hem moet opwekken! Zie de geschiedenis van Pyrrhus, medegedeeld door Plutarchus, in zyne Levens der beroemde Mannen (Leven van Pyrrhus), en de bedenkingen, welke Pascal daeromtrent maekt in zyne Pensées, uitgave van 1829, bl. 107, en die Bild. scheen in het oog te hebben toen hy dit stuk neêrschreef. - Langs zulk een omweg: te regt, voorwaer, want Pyrrhus wilde er twee werelddeelen voor afloopen. Men ziet dat dit zinspeelt op de antwoorden die de koning aen Cineas gaf.

[p. 435]

 

Wat is dat? - Rust misschien? - Ach, kost ge die genieten,^147.

 

Geen dierbaar menschenbloed zou door uw handen vlieten. -^148.

 

Of nooddruft? spel? of weelde? of wat de zinnen vleit? -^149.

150

Die weemlen om uw throon, met rozen overspreid. -^150.

147. - Versta: wat is dat doelwit? Is het misschien rust? Zinspeling op 's konings laetste antwoord aen Cineas. - Kost ge. Zoo spreken wy nog dagelyks, maer wy meenen kost niet meer te mogen schryven, omdat kunnen, volgens de grammatici, in den eersten betrekkelyk verledenen tyd heeft ik kon of ik konde. Dat het niettemin wettig is, blykt uit het algemeen gebruik, en dat het Bild. behaegde ziet men in zyne schriften waer het dikwerf in voorkomt. Hy heeft het ja opzettelyk verdedigd in zyne Spraakleer, bl. 152, en in zyne Verhandeling, bl. 88.

148. - Vlieten of vloeijen. Het werkw. (zie de aent. op v. 311 der Geestenwareld) is van zachter beteekenis dan stroomen, welk laetste hier nogtans ook te pas zou komen.

149. - Nooddruft, levensbehoefte, namelyk zulke dingen welke gy behoeft en in uw land niet vinden kunt. Het woord is gebruikt in denzelfden zin als in v. 109. - Of is het spel, vermakelykheden, tydverdryf? - Of weelde, overvloed, het volop van alles wat gy verlangen kunt. - Of wat, of al zulke dingen welke de zinnen vleijen?

150. - Het meerv. wemelen slaet niet op zinnen, maer op alles wat in het vorige vers genoemd is, datgene in 't algemeen dat de zinnen vleit. Nu, dat alles, al die dingen wemelen om uw throon. Het frequent. werkw. wemelen is verklaerd by v. 308 van de Hoop van Bild. - Met rozen enz. Versta: uw throon die met rozen overspreid, bedekt, bezaeid is. Wy gebruiken het woord roos met de scherplange, maer de Hollanders met de zachtlange o. Vondel schreef nog roozen, wat wel de oudste spelling zal zyn.

[p. 436]

 

Wat dan? - Helaas, u-zelv'. - Gy voelt in 't ledig harte^151.

 

Behoefte naar een goed -; en dit gevoel baart smarte;^152.

 

Doch, vruchtloos omgedwaald, of wapens opgevat!^153.

 

Dat goed is voor u-zelv' een onbekende schat.^154.

 

 

155

Wy zoeken 't allen. Ja; maar wat de geest zich voorstelt^155.

 

Is ijdle hersenschim, die 't zuchtend hart te loor stelt.^156.

 

De vorst beklaagt zijn kroon; de held, zijn lauwerblaân;^157.

151. - Wat dan zoekt gy? De vraeg is gewettigd, want in het vorige vers bevestigt de Dichter dat al de opgenoemde dingen om 's konings troon wemelen, weshalve hy daer overvloed aen heeft, en echter zoekt hy nog. - In 't ledig harte, in uw hart dat, te midden diens overvloeds, toch immer ledig blyft.

152. - Naar een goed, naer een ander goed dat in den gemeenden overvloed niet te vinden is. - Baart smarte, omdat gy het gemeende goed nergens aentreft.

153. - Schoone en eigenaertige wending, in de plaets van: het is vruchteloos, te vergeefs dat gy ronddoolt of de wapens opvat, om dat doelwit te treffen.

154. - Geen wonder dus dat gy hem niet vindt, want gy weet niet eens wat hy is, en dus ook niet waer hy gevonden kan worden.

155. - 'T, dat goed. - Maar wat enz., waer de geest dat goed in onderstelt, waer hy meent dat het in bestaet.

156. - Die het zuchtend, verlangend hart te loor stelt, bedriegt en misleidt, want het vindt er het gezochte goed niet in. De uitdrukking te loor stellen is afkomstig van de valkenjagt. Zie de aent. op Bild. Voorzang voor de Hoop, v. 87. - Te rymen op voorstelt is moeijelyk, maer voor Bild. niet die al spelende, zou men zeggen, de grootste moeijelykheden weet te overwinnen.

157. - Het werkw. beklagen is op eene buitengewoone wyze aengewend. Bedryvend beteekent het medelyden over iemand toonen, b.v. iedereen beklaegt hem. In den zin van eenig bezwaer omtrent iets hebben, gelyk het hier gebruikt is, heeft het veelal den wederkeerigen vorm, en men zegt: de vorst beklaegt zich over zyne kroon. Het is niettemin zeker dat Bild. gezegde onberispelyk is, en zyne gedachte zoo krachtig als duidelyk uitgedrukt.

[p. 437]

 

De rijkaart stikt in 't goud, en 't kan hem niet verzaân:^158.

 

't Gestreelde zintuig slijt, verstompt zich voor 't genoegen^159-60.

160

Der lust; en 't zoetst vermaak laat steeds naar meerder zwoegen:

 

De ziel blijft ledig, en de nooddruft, onvervuld.^161.

 

Een honger schreeuwt in 't hart, die geen verzaken duldt:^162.

158. - De rijkaart. Men zegt gierigaert, en derhalve is rijkaart analogisch. - Het werkw. stikken heeft eene byzondere kracht: het beteekent van de noodige lucht tot ademhaling beroofd worden. Hier is de rykaert dusdanig overstelpt van het goud, dat hy geenen adem meer halen kan; en nogtans is hy er niet van verzadigd en het maekt hem niet gelukkig. Zoo is het ook met den wellusteling; want de voornaemste driften worden hier nog eens opgenoemd: de heerschzucht, de roemzucht, de geldzucht, de zinzucht.

159-60. - Verstompt zich, wordt stomp, ongevoelig, gelyk het stael dat zyn punt of zyn scherp verliest en stomp wordt, in 't fr. s'émousser. - Naar meerder zwoegen, dat is, verlangen, reikhalzen naer grooter vermaek. Alles is weder zoo kiesch als dichterlyk uitgedrukt. Het woord zwoegen is verklaerd op v. 105 van Bild. Landheil.

161. - De ziel van den wellusteling, zoo wel als van den vorst, van den krygsheld en van den rykaert, in 't volop van het goed dat zy gezocht hadden. - Ledig heeft hier byzonder veel kracht. - Het woord nooddruft heeft hier zyne eigentlyke beteekenis van dringende behoefte. Zie de aent. op Bild. Weldadigheid, v. 28.

162. - Schreeuwt niet in de zinnen, maer in 't hart, in de ziel. Het werkw. schreeuwen is hier boven alle vergelyking schoon en dichterlyk. - Die enz., dien men niet verloochenen of ontveinzen kan; want zyn prikkel enz.

[p. 438]

 

Zijn prikkel sluimert niet. - Welaan; langs andre wegen^163.

 

Ten hemel van de rust, en de onrust uitgestegen!^164.

 

 

165

Wie zijt gy, die zoo stug in 't onaanzienlijk kleed,^165.

163. - Het woord prikkel staet gelyk met het fr. aiguillon. En wat is dat niet sluimeren, voor onophoudelyk prikkelen, weêr schoon en dichterlyk!

164. - Uitgestegen. Deze wending vervangt het gewoone laten wy dit of dat doen enz. Zie onze verklaring by Bild. Hoop, v. 130. Het is hier dus alsof er stond: laten wy langs andere wegen ten hemel der rust. Daer behoort niet eens een werkw. by, zoo min als in de gezegden naer omhoog, naer buiten, ter hulp, alwaer het passend werkw. van zelf by verstaen wordt. Maer hier komt het passend werkw. in het tweede halfvers by: en de onrust uitgestegen, en laten wy uitstygen uit de onrust, om naer den hemel der rust op te stygen. Alles blyft even schoon en nauwkeurig. Dewyl het nu bewezen is dat het geluk door de eer, de rykdommen, noch door de zinnelyke vermaken bereikt kan worden, en dat de mensch de zucht, den honger naer heil die in zyn hart schreeuwt niet kan verzaken of doen zwygen, laet ons langs andere wegen naer dien hemel van rust en heil streven, en uit de onrust trachten te geraken die ons leven verbittert. De Dichter gaet onderzoeken of de gemeende rust misschien te vinden is in de dusgenaemde wysbegeerte der Stoïcynen, en dat doet hy door eene treffende hypotyposis.

165. - Men ziet den Stoïcyn optreden, vol van zich zelven, en hoort hem vervolgens zyne heidensche dwaelleer voordragen. - Stug, dat is, styf, ongebogen, statig. Wy zeggen, nagenoeg in denzelfden zin, steeg. - Onaanzienlijk staet gelyk met het lat. inaspectabilis, hetgeen men niet aenzien kan. Het staet hier voor slordig, vuil, afkeerwekkend. Te regt, de Stoïcynen versmaedden allen opsmuk.

[p. 439]

 

Maar, trotscher dan de vorst in 't glansrijk purper treedt?^166.

 

't Gefronste voorhoofd, in zijn' rimplenplooi verscholen,^167.

 

Verkondigt statige ernst, en wijsheid, diep verholen.^168.

 

Gy mooglijk vondt dien schat waarnaar ons 't harte trekt,^169.

170

Gy, Wijsgeer, die 't ontmomt en heel de ziel ontdekt.^170.

166. - Hiermede is zyne valsche wysheid wel gekenmerkt: men ziet den hoogmoed, de verwaandheid door de scheuren van zyn verlodderden tabbaert.

167. - 'T, versta, uw gefronste voorhoofd. Men zegt: het voorhoofd fronsen, dat is, rimpelen daerin trekken. - Wat volgt, dient slechts tot verklaring, en schildert op nieuw 's wysgeers gemaekte ingetogenheid. Hierby dient opgemerkt dat een rimpel eigentlyk eene onregelmatige, eene onbehoorlyke plooi beteekent, zoo dat het woord rimpelenplooi goed samengesteld is.

168. - Het plegtig werkw. verkondigen drukt de ydelheid van den wysgeer nauwkeurig uit. Hy trekt juist daerom zyn voorhoofd in rimpels, om ernstig te schynen en zyne wysheid te verkondigen of uit te kramen. - Statige, deftige, edele ernst, als van een man van hoogen rang. Ernst is by ons mannelyk en was dat, nagenoeg tot op heden toe, by de Hollanders. Zie de aent. op Bild. Voorzang voor de Hoop, v. 27. - En wijsheid, diep verholen. Versta: diep verholen of verborgen wysheid, namelyk voor de menschen in 't algemeen, doch voor u niet.

169. - Ons kan gehouden worden voor het voorwerp van trekt; doch in den geest des Schryvers schynt het eerder een derde naemv., als in: het hoofd doet my zeer, in stede van myn hoofd doet zeer.

170. - Versta: gy die, in uwe hoedanigheid van wysgeer, het menschelyk hart ontmaskert, open legt en van binnen beschouwt, alles ziende wat daerin omgaet.

[p. 440]

 

Waar,is hy? - Zelfbedwang, vernoegdheid, lustverzaken;^171.

 

Zie daar uw groote les om ons geluk te maken. -^172.

 

Beheersching van zich-zelv', verloochning van den trek! -^173.

 

Neen, 'k vraag u brood, mijn vriend; geen heulsap in 't gebrek.^174.

175

Vervulling eischt mijn hart by 't pijnlijk hongerknagen;^175.

 

Geen ongevoeligheid, om 't zonder smart te dragen;^176.

 

Geen sluimring, die, 't besef bedwelmend van dit leed,^177.

171. - Hy, die schat. - Zelfbedwang, bedwinging van zich zelven. - Vernoegdheid. Het woord is even zoo gebruikelyk als vergenoegdheid, de staet van hem die nimmer naer iets anders verlangt en met alles tevreden is. - Lustverzaken of verzaking aller lusten.

172. - Versta: Zie daer uw voornaemste, ja uw eenigste les om ons in bezit te stellen van het geluk waer ons hart, naer trekt.

173. - Van den trek, van alle onze begeerten en genegenheden. - Geheel dit vers is de herhaling of liever de nadere ontwikkeling van het gezegde in v. 171. Het omvat geheel het stelsel der Stoïcynen, wier stokregel was sustine et abstine, houd vast en houd u af, doch zulks wordt door den Dichter verworpen.

174. - Neen, uw groote les kan hier niet gelden. - Ik vraag enz. Deze bondige, maer krachtige wederlegging van het stoïcynsch beginsel wordt ontwikkeld in de volgende verzen.

175. - Vervulling of verzadiging.

176. - Dit verklaert de leenspreuk van v. 174. Ik vraeg verzadiging voor mynen honger, maer geene ongevoeligheid, als welke het heulsap voortbrengt, om dat hongerknagen zonder smart te lyden.

177. - Sluimering, gelyk datzelfde heulsap veroorzaekt. - Van dit leed, dat pyrlyk hongerknagen. - Bedwelmen is verklaerd op v. 127.

[p. 441]

 

De nooddruft, my bestemd, in ijdlen droom vergeet.^178.

 

Die nooddruft, is geen waan. Zy is ons aangeboren,^179.

180

En wee hem, die haar kreet, natuur ten spijt, mochtsmooren!^180.

 

 

 

Maar ligt dan 't ware goed in die voldoening niet^181.

 

Die 't zintuig, die 't genot van 't stoflijk lichaam biedt,^182.

 

Verheffen we ons! - De trek, de zucht, ons ingedreven,^183.

 

Stijgt hooger dan de zorg voor dit vergangbaar leven.^184.

178. - Bestemd, om mynen honger te sussen. In ijdlen droom, door uw heulsap bewerkt.

179. - Hier is het woord nooddruft weêr gebruikt als in v. 161. - Geen waan of valsche inbeelding. - Neen, zy is enz.

180. - Haar kreet, namelyk dier nooddruft. - Ten spijt, of tot spyt, in 't fr. en dépit de. - Mocht, dat is, in staet ware te smooren . - Wee hem, want hy zou ophouden mensch te zyn.

181. - De Dichter gaet over tot een ander betoog, namelyk dat het geluk even zoo min in de wetenschap ligt, als het bewezen is niet te bestaen in de zinnelyke vermaken of in het verzaken van alle natuerlyke genegenheden. - De wending, in dit vers gebruikt, laet zich verklaren door by voeging van dewyl, of een soortgelyk voegwoord: dewyl dan het ware goed in die voldoening niet ligt.

182. - Het zintuig, de zinnen. - Het werkw. wordt achter zintuig by verstaen, en daerom achter lichaam in 't enkelv. gebruikt.

183. - Laten wy ons verheffen, en met onze bespiegelingen tot hoogere dingen opklimmen. - De zucht tot heil, welke ons ingedreven of aengeboren is.

184. - Versta: verheft zich boven de zorg der lichamelyke noodwendigheden. Dit is eene nieuwe onderstelling.

[p. 442]

185

Ze omvat het wijd heelal in wezen en verband,^185.

 

't Is kennis. Oefnen wy het leeringgraag verstand,^186.

 

Dat voorrecht dat den mensch tot koning vormt der dieren!^187.

 

De weg naar 't waar geluk is, weetlust bot te vieren;^188.

 

Het weten, zaligheid. 't Is heerlijk, met het oog^189.

190.

Door 't kleed waarmeê Natuur haar werken overtoog^190-91.

185. - Die zucht, uit wier voldoening 's menschen heil moet ontstaen, omvat het heelal in zyne essentie en in de betrekkingen zyner onderscheidene deelen.

186. - De Dichter redeneert hier, tot v. 193 toe, in den zin der stoïcynsche wysbegeerte, wier meeningen hy voordraegt, om ze vervolgens te wederleggen. - Leeringgraag zegt zooveel als begeerig, gretig naer leering of kennis; maer de samenstelling is niet volkomen regelmatig, want graag vordert naer of tot.

187. - Want aen den mensch alleen is dat voorregt geschonken om te leeren en zyne kennissen te vermeerderen.

188. - De weg enz., het middel om gelukkig te zyn, is, aen de weetlust den vollen toom te geven. - De spreekwyze bot vieren is aen de zeevaert ontleend. Vieren beteekent slaken, los laten; van daer den zondag vieren, omdat men alsdan zich van den arbeid onthoudt, zich niet inspant, maer rust. Bot is spruitsel, en by uitbreiding lengsel. Zoo zegt men: het touw heeft geen bot genoeg, is te strak; geef of vier het touw bot, leng het uit, geef er meer scheut aen. In den overdragtelyken zin zegt dus bot vieren zooveel als toegeven, den vryen teugel geven.

189. - Het weten is zaligheid, om in eens alles te zeggen. - Heerlijk, edel, schoon. - Bemerk vooraf, met hoe veel kunst, in de volgende verzen, de twee voorname vakken der natuerwetenschappen, op waerneming gegrond, de geologie of aerdkunde en de sterrekunde, beroepen worden.

190-91. - Overtoog, overdekte. - Te dringen, de geheimen der Natuer te ontdekken, te zien hoe zy werkt, en hare phenomenen enz. af te spieden. - Het ingewand enz. Verklaring van het vorige vers, inzonderheid toepasselyk op geologische waernemingen. - Over wroeten zie onze aent. op Bild. Voorzang voor de Hoop, v. 14.

[p. 443]

 

Te dringen; - 't ingewand des aardrijks door te wroeten,

 

En, zonnen, op heur baan in 't evenwicht, te groeten.^192.

 

Zie daar uw grootheid, mensch; zoek daar uw heilgenot! -^193.

 

Helaas! waar wetenschap bestaanbaar met uw lot! -^194.

195

Maar, onding in 't Heelal, in duisterheên omwikkeld,^195.

 

Wat poogt gy? 't Is om niet, zoo u de weetlust prikkelt.^196.

192. - Versta: en na te gaen hoe zonnen (dat zyn de vaste sterren) hare baen doorloopen, in evenwigt blyvende; dat is zonder van hare baen af te wyken, zonder uit haer spoor en elkander in den weg te loopen.

193. - De Dichter spreekt en besluit in den zin der stoïcynsche wysbegeerte; maer hy wederlegt dit aenstonds.

194. - Helaas! Deze uitroeping is hier byzonder krachtig en zinryk. Het is alsof de Dichter zeide: ja die dingen zyn groot genoeg om my te doen verstaen dat de mensch zyn geluk kan zoeken in ze te leeren kennen, lagen die slechts in zyn bereik, ware de wetenschap bestaanbaar met uw lot, dat is, indien mensch zyn en weten konden samen staen; indien het menschelyk lot de wetenschap niet uitsloot.

195. - Onding, als gy zyt. Onding zegt nagenoeg zooveel als nietigheid, in 't fr. un rien of liever nog, op deze plaets, un atome. Over de samenstelling van het woord onding zie de aenmerk. op Bild. Hoop, v. 53. - Omwikkeld. Omwonden, als gy zyt, in of met allerlei duisterheden.

196. - Het wat is weêr het lat. quid voor quare. Waerom spant gy alle uwe poogingen in? - Om niet, te vergeefs, vruchteloos, het blyft zonder uitkomst, zoo enz. - Prikkelt, aenzet, opwekt. Het fr. zegt aiguillonner.

[p. 444]

 

Egyptens godenbeeld (den kevertor) gelijk,^197.

 

Die, wriemlend langs den grond, uit vuil en walglijk slijk^198.

197. - Versta: gelyk, als gy zyt, aen den kevertor, die by de Egyptenaers de beeldtenis was der Godheid. - Het woord tor is eigentlyk een geslachtsnaem van vele schildvleugelige insekten, fr. coléoptères, zoodat het byvoegsel kever, dat men gemeenelyk van kauwen (knabbelen) afleidt, zooveel zegt als de knager of de by uitstek kauwende tor. Het insekt, door Bild. gemeend, is bepaeldelyk de dusgenaemde schalbyter, in 't lat. scarabaeus, die werkelyk van de Egyptenaers voor eene Godheid erkend werd. Appianus van Alexandrië, om zyne natie wegens de vereering, welke zy aen zoo slecht en zoo verachtelyk een ondier bewees, te verschoonen, beweert dat de schalbyter de werken der zon (volgens de egyptische fabelleer) nabootst, met zich zelven te herteelen in een klompje van ossendrek dat hy rondwentelende vormt en daerna onder de aerde verbergt, tot dat het zaed hetwelk er in besloten ligt, leven kryge en zyns gelyke voortbrenge. Hier kan men de gedachte van Bild. uit opmaken. Maer welke stoute vergelyking van den egyptischen klompjesmaker met den mensch die, op zyne beurt en op zyne wyze warelden vormt, dat is stelsels of systemen maekt over de schepping van het Heelal, over ruimte en tyd enz., stelsels, wil de Dichter zeggen, die even zoo ydel en zoo dwaes zyn als de wareldbollen van den kevertor! En trouwens, als men, ik zeg niet alleen de leer der heidensche oudheid over het ontstaen der wereld, maer ook die onzer hedendaegsche alweters nagaet, zal men erkennen dat Bild. niet te veel zegt, want het krioelt er van ongerymdheden.

198. - Wriemelen, of, gelyk men het in de woordenboeken veelal geschreven vindt, wremelen, het frequent. van wemelen met versterkte voorlettergreep, beteekent dat krabbelend wroeten, hetwelk aen vele insekten eigen is. - Uit vuil enz., of, als gezegd is, uit ossendrek.

[p. 445]

 

Zich wareldkloten rolt van loutre nietigheden,^199.

200

Door dwazen, op hun kniên belachlijk aangebeden;^200.

 

Zoo vormt ge u stelsels, van de wording van 't Heelal,^201.

 

Van wezen, ruimte, en tijd, en noodzaak, en geval.^202.

 

Wat zoudt ge ô blinde, 't licht, wat zoudt ge 't zijn verklaren,^203.

 

Die nooit dan ijdlen schijn, nooit waarheid mocht ontwaren!^204.

199. - Zich staet in den derden naemv. - De zin is: die zich wareldbollen rolt, wier bestanddeelen zuiver nietigheden zyn.

200. - Door dwazen, door bygeloovige, onverstandige heidenen. - Het deelw. aangebeden kan verstaen worden van nietigheden, of beter van den kevertor, waer v. 198 meê aenvangt.

201. - Zoo. Dit slaet op het gelijk van v. 197. - Stelsels of systemen om uit te leggen hoe het heelal tot stand gekomen, geworden is.

202. - Van wezen, lat. essentia, der dingen. - Van ruimte enz., allen vraegstukken, waer de oude en nieuwere wysgeeren verschillig over gedacht hebben, en waer veel belachelyks van gezegd is.

203. - Wat zoudt ge, ô blinde. Hoe zoudt gy, die blind zyt, enz. - Het zijn is de eerste vraeg der overnatuerkunst of metaphysiek. Bild. schynt hier weder een weinig naer Kant over te hellen; doch het is alleen in het belang van zyn dichtstuk, namelyk om de zwakheid van het menschelyk verstand te doen uitkomen..

204. - Het werkw. ontwaren, by de Ouden niet voorkomende, beteekent met de oogen zien of met de oogen ontdekken. - De zin is derhalve: gy die nooit hebt kunnen zien dan den ijdlen schijn, het uiterlyke der dingen, maer nimmer hun innig wezen, hunne ware essentia, die onder het zintuig niet valt.

[p. 446]

205

Die, ingekerkerd in deze engte, niets bespeurt^205.

 

Dan 't scheraerschijnsel dat uw kerkerwanden kleurt!^206.

 

Wien, door een ijzren muur, van waarheid afgesloten,^207.

 

Het zintuig (als een mist, die, om ons uitgegoten,^208.

 

De ziel benevelt en met ijdlen damp misleidt)^209.

210

Den toegang afweert, waar het zuchtend hart om schreit!^210.

 

Of - kunt ge in dees uw kring naar vrijen adem hijgen,^211.

205. - Gy, die, ingekerkerd, als gy zyt, in deze engte, het zy des lichaems, het zy der stoffelyke wereld, niets bespeurt, ziet, merkt.

206. - De samenstelling schemerschijnsel is allenzins wettig, zooveel zeggende als een schemerend geschijn. Vglk. onze aent. op Bild. Hoop, v. 22 en Geestenwareld, v. 84. - Dat enz., dat eenige kleur geeft aen de wanden van uwen kerker. - Ons woord wand staet gelyk met het fr. parois.

207. - Wien staet in den derden naemv. - De natuerlyke zin laet zich opmaken uit het begin dezer dry verzen: wien... het zintuig... den toegang afweert of verbiedt daerheen waer enz. - Door een' ijzren muur, en derhalve niet alleen ondoordringbaer, maer tevens ondoorbreekbaer, van waarheid, van de ware essentie der dingen afgesloten, als gy zyt.

208. - Even als een mist enz.

209. - Met ijdlen damp, uiterlyke schynbaerheden. - Misleidt, bedriegt.

210. - Toegang is het lat. accessus. - Afweert, verhindert, belet. - Schreit, namelyk van verlangen. - Het gezegde in deze dry verzen slaet vooral op de wetenschappen in v. 190-193 vermeld, als waerin de mensch zyne grootheid en zyn heilgenot te zoeken hebbe. Wat, wil de Dichter zeggen, wat durft gy spreken van zonnen, op heur baan in 't evenwicht te groeten, gy die als een gevangen in dit lichaem gekerkerd zyt, en wiens zwakke zintuigen niet toelaten dat gy u zoudt verheffen tot die dingen waer uw hart om schreit?

211. - Kunt ge misschien, in dees uw' kring, in dien engen kring waer uwe stoffelykheid u in besloten houdt, vrye lucht scheppen?

[p. 447]

 

En wieken uitslaan? of, den etherstroom bestijgen^212.

 

Waar, om dees aardbol heen, het hel gestarnte drijft,^213.

 

En, andre kringen dan verbeelding waant, beschrijft;^214.

215

Kometen, kuif en staart met zonneglansen sieren,^215.

212. - Uitslaan om u hooger te voeren? - Of kunt ge door uwe wetenschap naer den hemel klimmen, u verheffen boven onzen dampkring of atmospheer, waer de fynste lucht of de ether stroomt? Zie onze aent. op v. 347 der Geestenwareld.

213. - Gestarnte is een collectief, en beteekent de sterren in 't gemeen of een groep van sterren. Zoo is het ook met geboomte, gebergte, gedierte, gebeente, gevogelte enz. - Hel beteekent doordringend, zuiver van geluid, ook schitterend door groote maet van licht. - Drijven is onzydig gebruikt.

214. - Beschrijft of afteekent, in 't fr. tracer. - Dan enz., dan gy u inbeeldt of voorstelt, andere kringen dan de menschelyke wetenschap meent berekend te hebben. - Aen het begin van de twee volgende verzen moet men kunt ge van v. 211 by verstaen. Men merke dan ook met welke verhevenheid van gedachten, met welken rykdom van beelden en met welke kennis van zaken de Dichter spreekt van de ontzettende verschynselen des hemels.

215. - Versta: kunt gy achterhalen op welke wyze de kometen, inzonderheid hare kuif en hare staert, met zonne glansen gesierd worden? - Men onderscheidt gemeenelyk in de komeet: 1^o hare kern of haer hoofd, waerdoor zy de gedaente eener ster heeft, en ook dien naem ontvangt; 2^o een verlicht iets, boven om de ster van den kant der zon, dat Bild. hier zoo kunstig en zoo dichterlyk hare kuif noemt, in 't fr. huppe of toupet (over de eigentlyke beteekenis van het woord kuif zie onze aent. op Tollens, Herfst, v. 46); en 3^o haren eigentlyk gezegden steert, die meestal aen den overkant der zon zich vertoont. Ieder weet overigens wat al verschillende en ondereen strydende stelsels de oude en nieuwere sterrekundigen over de kometen verzonnen hebben, en hoe weinig men er tot op den huidigen dag met zekerheid van kent.

[p. 448]

 

En door 't oneindig ruim der wareldstelsels zwieren,^216-18.

 

Die, saamverbonden, en vereenigd, in hun vaart

 

Één hooger zon omslaan, onzichtbaar voor onze aard'? -

 

Waar is uw oog, ô mensch, om door dat diep te boren?^219.

220

Waar, om 't onmerkbre dier in 't stofjen na te sporen^220.

216-18. - Zwieren, gelyk een vogel in de lucht. Het werkw. zinspeelt op de wieken van v. 212. - De Dichter spreekt van wareldstelsels: namelyk iedere vaste ster is eene zon op haer eigen, en waerschynlyk het middelpunt van een planeten-stelsel gelyk aen dat waer onze aerde deel van maekt. Men onderscheidt vyftien klassen van vaste sterren, verdeeld volgens hare schynbare grootte: zes dier klassen zyn slechts zigtbaer voor het oog van den mensch; de negen andere ontdekt men by middel van den telescoop: maer dan blyft de vraeg of men met dat hulpmiddel het honderste deel van den sterren-hemel kan naspeuren. De zin dezer dry verzen is: kunt ge, met uwe wetenschap, daer omhoog de oneindige ruimte des hemels doorloopen, en zien hoe die verschillende wareldstelsels, in onderling verband en slechts een enkel geheel uitmakende, om ééne hoogere, voor ons onzigtbare zon, het middelpunt van Gods Heelal, rondzwaeijen? Zulks is inderdaed de onderstelling der huidige wetenschap, in haer zelve hoogst waerschynlyk; want de eenheid heerscht in alle de werken des Scheppers. Maer wat is dat woord omslaan van v. 218 toch wel gekozen, en wat dichterlyk tafereel weet Bild. van dat alles op te hangen! Het is de toon van Job, 38, 33: Numquid nosti ordinem coeli et pones rationem ejus in terra? en 36, 26: Ecce, Deus magnus vincens scientiam nostram.

219. - Door dat diep, door het diep namelyk van de oneindigheid des hemels? - Maer dezelfde onmagt die den mensch belet het oneindig groote te leeren kennen, staet hem tevens in den weg voor de kennis van het oneindig kleine, waer in de volgende verzen spraek van is.

220. - Versta er nog eens by: waar is uw oog, om het onmerkbre, het onzigtbaer dier enz. Het geldt hier de dusgenaemde infusie-diertjes, in 't fr. infusoires of animalcules microscopiques. - Het woord stofje zal hier wel niets anders zyn dan hetgeen men in 't fr. atome noemt.

[p. 449]

 

Waarin 't de lucht doorzweeft? met d'adem in ons bloed^221.

 

Vermengd wordt? met ons vleesch en ingewand gevoed?^222.

 

Ja, in een droppel slijms, een vochtdrop onzer klieren,^223-24.

 

Zoo ruim een wareld vindt, als een van 's aardrijks dieren? -

225

Ja, schud het zintuig af en zijn bedrieglijkheên;^225.

221. - Miljoenen diertjes vervullen de lucht die wy inademen, hetzy vermengd met het stof dat in den dampkring zweeft, of zelf niet dan stof schynende, ofschoon zy werkelyk leven.

222. - Gevoed. Versta er nog eens wordt by. - Dit geldt hier in 't byzonder de in 't fr. dusgenaemde entozoaires, die in het lichaem der dieren leven, zich ontwikkelende en miljoenen anderen voortbrengende in de ingewanden, waer zy hun voedsel vinden.

223-24. - Slijms staet in genitivo partitivo. - Het menschelyk licjiaem is inderdaed vol van zulke diertjes, en deze zyn zoo onberekenbaer klein, dat het minste dropje van het vocht dat de klieren uit het bloed afzonderen, voor hen zoo groot eene wareld is als de aerdbol voor de dieren welke hem bewoonen. En ziedaer wederom de jongste ontdekkingen der wetenschap aengeduid in de volmaekste en dichterlykste verzen. Men vergelyke hiermede de verrukkende plaets uit de Geestenwareld, v. 283-294, en men bewondere het weêrgaloos vernuft van Bild., die telkens waer het pas geeft dezelfde voorwerpen weet te beschryven, zonder zich ooit te herhalen.

225. - Zijn bedrieglijkheên, de bedriegelykheden, fr. les illusions, van het zintuig, in 't algemeen genomen voor al uwe zintuigen. - Dit voltooit des Dichters betoog. Het is alsof hy zeide: te vergeefs wilt gy u boven uwe zintuigen verheffen, en door de enkele kracht van uw verstand die kennis bereiken die u gelukkig moet maken. Laet zien: schud dat zintuig af enz.

[p. 450]

 

Ontweldig u den schijn van 't nietig groot en kleen;^226.

 

Vaag ruimte en afstand, als een spinrag, van voor de oogen^227-28.

 

Des vorschers in uw borst; verhef uw denkvermogen;

 

Wat is 't? - Iets weten? - Gy, die slechts u-zelv' gevoelt,^229.

230

Geen denkbeeld zuivren kunt dat door uw hersens woelt,^230.

226. - Den schijn staet in den derden naemv. - 't Groot en kleen, welke beide in zich zelven noch groot noch klein zyn, maer slechts eene betrekkelyke waerde hebben, met wier bepaling de zinnen zich ophouden. God alleen is groot, en wat wy groot of klein heeten, is gelykelyk nietigheid.

227-28. - Ruimte en afstand, in 't fr. l'espace et la distance. - De zin is: neem de beletsels weg; zet ruimte en afstand op zyde, die, als een spinrag, de oogen van uw verstand, van dien vorscher, dien onderzoeker die in uwe borst, in uw binnenst woont, verduisteren. Vaeg die van voor de oogen, enz. - Spinrag zegt zooveel als spinneweb: rag en web beteekenen weefsel; maer het eerste wordt niet gebruikt dan in deze samenstelling. - Verhef boven de zinnen, boven alles wat stoffelyk is.

229. - Namelyk, ondersteld of toegegeven zynde dat gy u boven de zinnen verheffen, en uw denkvermogen vry kunt maken van alle belemmeringen, wat is het dan nog? meent gy dan iets te zullen of te kunnen weten? Ei neen! Gy zult nimmer iets weten, opregtelyk, waerlyk, volkomentlyk weten. - Gy die enz., die enkelyk het gevoel hebt van u zelven, van uwe personaliteit.

230. - Versta: maer die u geen zuiver begrip kunt maken, geene duidelyke rekenschap geven van uwe eigen denkbeelden die verwardelyk door uwe hersens woelen.

[p. 451]

 

Maar hemel, aard, u-zelv' en de ongeschapen Waarheid,^231-32.

 

In eenen droessem mengt, beroofd van licht en klaarheid!

 

Neen: hy-alleen, hy weet, die uit zich-zelv'-alleen^233-34.

 

't Heelal ten spiegel schiep van zyn volkomenheên.

231-32. - Versta: Maar die de schepselen en hunnen Schepper tot een mengelmoes maekt, door geene menschelyke wysbegeerte te ontwarren. Dit onvermogen van het menschelyk verstand is inzonderheid toe te passen op de heidensche wysgeeren, niet verlicht door de openbaring, en mede op de hedendaegsche wyzen die het licht der openbaring verwerpen. De vorderingen, sedert twintig eeuwen door de wetenschap gedaen, beletten hen nog niet van in de dolzinnigste ongerymdheden te vallen.

233-34. - Neen ziet terug op het gevraegde in v. 229. - God schiep de wereld niet uit eene vooraf bestaende stof; hy trok ze uit het niet, of liever door de enkele almogendheid van zynen wil, gaf hy het daerzyn aen alles. Zoo heeft men uit zich zelv' te verstaen. Hem alleen dus behoort de wetenschap toe, die hemel en aerde, en al wat er in is, voortbragt om tot spiegel te dienen van zyne oneindige volmaektheden. Schooner, verhevener en dichterlyker tael is er nimmer gesproken. Het laetste woord volkomenheden vervangt het meer gebruikelyke volmaektheden, en is volstrekt eensluidend.
Dit treffend epiphonema verwekt in den Dichter eene nieuwe reeks van gedachten. Ja het Geheel-al is de spiegel van Gods volmaektheden, en die God daerin zien en erkennen kon, mocht zich gelukkig heeten; maer helaes! wat zyn wy om in dat afspiegelend licht Gods waerheid te ontdekken? De groote hoop legt al slapende de baen des levens af, of houdt zich op met beuzelingen, en geeft geen acht op de wonderen der schepping noch op de waerheid die door haer spreekt, maer wier stem zy niet hooren kan. Het klein getal zoekt de wetenschap en wil de waerheid kennen; doch laetdunkend op zyn verstand en den leiddraed der goddelyke openbaring missende of verwerpende, verdoolt het in zyne bespiegelingen en valt in den afgrond van een volslagen scepticismus. Dit was het lot der heidensche wyzen, en 't is het lot der hedendaegsche ongeloovigen.

[p. 452]

235

Wat zijn we, ô sterveling? Als argelooze knapen,^235.

 

By 't blaakren in de zon, van onmacht ingeslapen,^236.

 

Of, spelende op het veld, daar de een met schor geluid^237.

 

Den krekel napiept, die vast omhupt door het kruid,^238.

 

En de ander kooitjens vlecht om 't schuchtre dier te vangen,^239.

235. - Als staet tegenover het zoo van v. 241. - Knapen zyn jongelingen die de eerste kinderjaren afgelegd, maer den rypen ouderdom nog niet bereikt hebben. - Argeloos is zonder arg, lat. sine dolo, sine malitia. - De vergelyking is treffend en natuerlyk.

236. - Het werkw. blakeren is hier onzydig gebruikt voor geblaekt worden of verhit zyn, met in de zon te liggen of te loopen. Zie de aent. op Bild. Hoop, v. 92. - Van onmacht of vermoeidheid in slaep gevallen zynde.

237. - Spelende, zich verlustigende. - Daar, terwyl. Over het byv. naemw. schor, zie de aent. op Bild. Landheil, v. 43.

238. - Napiept of diens gepiep nabootst. - De krekel hier gemeend is wat de Franschen cigale noemen. - Het kruid, het veldkruid. - Omhuppen is het simplex van het meer gebruikelyke frequent. huppelen. Zie het aengemerkte op Bild. Herfst, v. 93. Het Voorvoegsel om zegt zooveel als weg en weêr, in het ronde, gelyk by omdolen, omgrabbelen. - Het bywoord vast beteekent hier gedurig, aenhoudend, of wel ondertusschen, even als in v. 275 der Hoop van Bild. Zie de aenmerk. aldaer.

239. - Op vele plaetsen zegt men kevie in stede van kooi: beide heeten in het fr. cage. - Schuchter is verklaerd by v. 137. - Vangen is nauwkeurig: de hand grypt of vat den krekel, en de kooi vangt hem of houdt hem gevangen.

[p. 453]

240

Maar oor noch aandacht heeft voor filomeelenzangen;^240.

 

Zoo sluimren we, of een schijn, een beuzling, doet ons aan,^241.

 

En waarheid spreekt vergeefs voor die haar niet verstaan:^242.

 

Haar licht is nacht; haar stem, een stormwind die in 't bruizen^243.

 

D'onvatbren 't oor vervult met niets dan ijdel zuizen.^244.

240. - Versta: maer luisterende noch acht gevende op den by uitstek weiluidenden zang der nachtegalen. - Het werkw. heeft slaet op de een van v. 237 en op de ander van v. 239.

241. - Zoo enz., zoo doen wy ook; wy slapen te midden van de wonderwerken der schepping en geven daer geen acht op. - Een schijn, eene nietigheid, een beuzling, eene kleinigheid, het lat. nugae, het fr. bagatelle, vétille. - Het werkw. aandoen komt volstrekt overeen met het fr. affecter, het lat. afficere.

242. - En waarheid of de waerheid. - Voor die enz., voor hen die ooren noch aendacht hebben voor de waerheid welke door de schepsels of door de werken Gods spreekt.

243. - Nacht voor den slapende of den onachtzame die geene oogen heeft voor het licht der waerheid. - Haar stem, de stem der waerheid sprekende door de wonderen des hemels. - Men ziet, de Dichter handelt hier te gelyk van het licht en van de stem der waerheid, maer hy gaet voort met het laetste om daerna, met v. 251, op het licht der waerheid weêr te komen. Hoe hy toch met alles zynen weg weet te vinden, en nimmer den minsten blyk van verlegenheid geeft! Achter het woord stem staet een komma om aen te duiden dat het voorafgaend is daer verstaen wordt. - Een stormwind, een woeste, hevige wind. - In 't bruizen, voor in zyne bruizing of gebruis. Over het woord bruizen zie onze aent. op Bild. Hoop, v. 269.

244. - D'onvatbren, voor den onvatbaren in den derden naemv. meerv. Het woord staet gelyk met het lat. incapax. - Met niets dan enz., met enkelyk ydel gezuis. Het werkw. zuizen is verklaerd op Bild. Hoop, v. 78.

[p. 454]

245

't Verstompte zintuig voelt heur golving in de lucht,^245.

 

Maar pijnlijk, onbestemd, als mateloos gerucht.^246.

 

De hooger toon vervliegt; een aaklig donderbrommen^247.

 

Blijft over, om den mensch door 't ingewand te grommen,^248.

 

En de edle symfonie van 't Godlijk Al verdwijnt^249.

250

In d'onverbindbren schok, die louter wanklank schijnt.^250.

245. - Zie het epitheton verstompt verklaerd op v. 159. - Voelt enz. Het hoort niet, neen het voelt slechts in de lucht de golving dier stem indruk makende op zyn trommelvlies. - Het woord golving is weêr hoogst nauwkeurig, want de stem is eigentlyk niets dan uitgedreven en in de strot gewyzigde lucht, die ons te gemoet golft en ons gehoor aendoet. Het fr. gebruikt hier ondulation, wat juist hetzelfde beteekent als golving.

246. - Maar het oor voelt die golving niet dan pijnlijk, dat is met pyn, onbestemdelyk, in 't fr. vaguement, zonder daer iets te kunnen van maken enz.

247. - De hooger toon van die stem der waerheid, sprekende door de wonderen der schepping, gaet verloren voor die onvatbaren. - Een aaklig donderbrommen, een afkeerwekkend gebrom als dat van den donder. Het epitheton is verklaerd op v. 198 der Geestenwareld.

248. - De zin is: dit is het eenigste wat van die stem overblyft, om den onachtzamen, den beuzelenden mensch door hart en borst en nieren te grommen. - Grommen is weêr een klanknabootsend woord, gelyk het fr. gronder waer 't meê overeenkomt.

249. - Verdwijnt, voor het oor dier onvatbaren. - Het Heelal is een meesterstuk van Gods handen, en mag derhalve het Goddelyk Al genoemd worden.

250. - Schijnt voor hem namelyk die het onderling verband en de samenstemming der toonen niet onderscheiden kan, en in wiens oor die toonen onverbonden, ja onverbindbare schokken zyn, louter wanklank voortbrengende. - Louter is verklaerd op v. 309 der Hoop van Bild. - Wanklank is het tegenovergestelde van welluidendheid of harmonie. - Wat hooge bespiegelingen, maer altyd in beeldspraek uitgedrukt! De Dichter spreekt hier van de edele symfonie van 't Godlijk Al. Elders, Ziekte der Geleerden, IV, 91, noemt hy het het Goddelijk lofmuzyk der hemelen. Namelyk de hemelsche lichamen zyn onderscheiden door grootte, door afstand, door snelheid en door rigting; maer uit al hunne verschillende bewegingen, aen vaste wetten onderworpen, ontstaet een harmonisch, een samenstemmend geheel, en de volmaekste orde. Pythagoras, en na hem Plato, onderstelden dat de loop dier hemelsche lichamen eene ware muzyk voortbrengt. Cicero in zyn Somnium Scipionis of Scipio's droom heeft het daer ook voor gehouden, en ik, voor my, twyfel er geen oogenblik aen.

[p. 455]

 

Zy straalt; maar schroeit ons 't oog, te zwak voor zulke stralen^251.

 

Als ze uitschiet door de kreits der ruime hemelzalen;^252.

251. - Zy straalt. Dit wyst terug op het begin van v. 243, en wordt gezegd van het licht der waerheid, schitterende door de wonderen der schepping, doch waer de zwakke mensch niet bestand voor is. - Het werkw. schroeijen is gekozen. Zie onze aent. op Bild. Herfst, v. 3. - Te zwak, dat te zwak is.

252. - Ze, de waerheid. - Uitschiet door haer licht of hare stralen. - Door de kreits, den kring. Zie de aent. op v. 648 der Geestenwareld. - Ruime, onmeetbare, hemelzalen. De Dichter zinspeelt op de spreuk van den Psalmist: coeli enarrant gloriam Dei, en hy mag zeggen dat het licht der waerheid dat uit den hemel schittert het oog van den mensch schroeit; want de mensch heeft zich door dat licht laten verbysteren en, in stede van den Schepper te erkennen uit zyne werken, heeft hy die werken zelf aengebeden. Zoo is zyn verstand aen het dwalen geraekt, overstelpt door den indruk van 't geen zyne zintuigen ontwaerden.

[p. 456]

 

En - zelfs de kracht bezwijkt in 't werkingvol verstand,^253.

 

By d'indruk, waar haar gloed de zenuw door verspant.^254.

255

Neen, zintuig noch begrip leert ons de waarheid kennen.^255.

 

Wy stellen ze ons ten doel, maar om ons blind te rennen.^256.

 

Die flaauwe schemer-zelf, waar naar zich de aanblik richt,^257-258.

 

Verdwijnt by de aandrift, in 't beneevlen van 't gezicht.

253. - De dwarsstreep op het voegwoord en volgende duidt enkelyk eene rust voor den lezer aen. - Werkingvol staet voor werkend of werkzaem, doch met versterkte beteekenis, als om een overtreffende trap uit te drukken. De samenstelling is echter niet gelukkig, zoo min als walgingvol van v. 77.

254. - D'indruk, in 't fr. l'impression. - Haar gloed. Versta: de gloed der waerheid schitterende uit de wonderheden van Gods schepping. - De zenuw. Versta: de gezigtzenuw, in 't fr. le nerf optique. - Verspant, dat is, overspant, en door die overspanning verlamt. - De zin dezer twee verzen is, dat het licht der waerheid, even als dat der zon, voor den mensch een verblindend licht is, onder welks indruk zyn verstand bezwykt, gelyk zyn oog onder den schitter des zonnelichts.

255. - Neen. Dit is de gevolgtrekking uit het te voren gezegde. - Het woord begrip heeft hier de beteekenis van rede. Het is als of de Dichter zeide: wy zyn even zoo onbekwaem om de waerheid te leeren kennen door ons verstand als door onze zinnen.

256. - Versta: wy zoeken de waerheid in onzen drift naer wetenschap, wy ylen er naer toe, maer wy loopen ons blind. Dit alles is volstrekt nauwkeurig en letterlyk waer van de heidensche of menschelyke wysheid. - Over rennen zie onze aent. op Bild. Herfst, v. 2.

257-258. - Versta: dat zwak schemerlicht zelf der menschelyke rede, dat wy in het zoeken naer de waerheid te baet kunnen nemen om ons tot rigtsnoer te dienen, wordt nitgedoofd door den drift waermede wy te werk gaen, en die ons het gezicht, dat is, het verstand, benevelt. Alles, gelyk men ziet, is en blyft beeldspraek. - Het woord aanblik zegt zooveel als het fr. regard. - Over aandrift zie de aent. op Bild. Hoop, v. 212.

[p. 457]

 

Dan streeft men roekloos voort in onbezuisden ijver;^259.

260

Gevoelt in 't brandend hart een onweêrstaanbren drijver,^260.

 

Een' spoorslag, telkens nieuw, die immer meer verhit: -^261.

 

En hollend snelt men voort naar 't ingebeelde wit;^262.

259. - Het werkw. streven is verklaerd op v. 49, en het hier als bywoord gebruikte byv. naemw. roekeloos op v. 217 van Bild. Hoop. - Het byv. naemw. onbezuisd beteekent wild, onbezonnen. De oorsprong des woords ligt in 't duister; nogtans is het waerschynlyk dat het voortkomt van het bedryvend werkw. sussen, stillen, bezadigen: zoodat het eigentlyk onbesust zou moeten wezen. Dit beweert ook Bild. in zyne Verklarende Geslachtlijst op het woord suis, waermede men het door hem aengemerkte op soes te vergelyken heeft.

260. - De zin vordert dat het men van 't voorgaend vers hier voor het werkw. herhaeld worde. - In 't brandend hart, het hart dat brandt van weetlust. - Een drijver, een aenzetter, in 't fr. incitateur, en wiens prikkel onwederstaanbaar is.

261. - Een' spoorslag, door den dryver van het vorige vers gegeven, onophoudelyk prikkelend. - Het bywoord telkens, eigentlyk iederen keer, te elken male, wordt veelal gebruikt in den zin van gestadiglyk, geduriglyk. - Die enz., die altyd meer en meer aenvuert, aenhitst, opstuwt.

262. - Over het werkw. hollen zie onze aenmerk. op Nolet, Achteruit, v. 134. - Het wit of doelwit, dat de weetlust zich voorstelt of liever inbeeldt, want bereiken zal zy 't nooit.

[p. 458]

 

Om eindlijk, daar en baan en krachten ons begeven,^263-264.

 

In 't bodemloos moeras eens afgronds heen te streven,

265

Van tastbre duisternis en holle nacht omzet,^265.

 

Waaruit geene aardsche macht de roekeloosheid redt.^266.

 

 

 

Wat dan, wat zoekt ons hart? - Waar zullen we, ô mijn vrinden,^267.

263-264. - Begeven of verlaten. - Versta: om ten laetste, wanneer wy het spoor verliezen en onze verstandelyke krachten vruchteloos uitgeput hebben, te verzinken in den afgrond van het scepticismus, dat nergens zeker van is, dat aen alles twyfelt, en den mensch in de uiterste wanhoop stort; want niets is strydiger met zyne natuer dan de twyfel of de onzekerheid.

265. - Het deelwoord omzet ziet terug op afgrond, die omzet of omringd is van tastbare duisternis, gelyk die van Egypte. - Het byv. naemw. hol, in de beteekenis van diep, is by het woord nacht eigen.

266. - Waaruit, uit welke nacht, geen aardsche of menschelyke macht de roekeloosheid of den roekeloozen, den vermetelen zoeker, redt of verlossen kan.
En zie daer de noodlottige uitkomst der heidensche of menschelyke wysheid, die met eigen krachten de waerheid wil opsporen: verre van haer doel te bereiken, verdoolt zy jammerlyk op alle hare wegen, en valt eindelyk in den nacht der diepste duisternis.
Hiermede is het betoog voltooid. Het waerachtig Goed, het geluk, waer de mensch naer haekt, is in hem noch buiten hem te vinden. Thans gaet de Dichter over tot het tweede deel van zyn onderwerp: namelyk hy gaet toonen waer dat heil, hetwelk vroeger bewezen is voor den mensch bestemd en zyn laetste einde te wezen, door hem moet gezocht worden. De volgende acht verzen maken den overgang.

267. - Ons hart, dat tot dus verre noch in noch buiten zich zelve het gezochte heil gevonden heeft. - Vrinden, in stede van vrienden, ter oorzake van het volgende rym. Deze vryheid is algemeen voor wettig erkend. De Dichter, door dien uitroep tot zyne aenhoorders gerigt, vernieuwt hunne aendacht en belangstelling.

[p. 459]

 

Het voorwerp, waar 't naar dorst, het waar genoegen, vinden?^268.

 

Voorzeker! 't is geene aard vol onvolkomenheid,^269.

270

Die 't edel goed bezit, den stervling toegeleid.^270.

 

Dat goed ligt buiten haar, behoort tot hooger sferen,^271.

 

Waar rust, waar kennis woont, geen vruchtloos heilbegeeren:^272.

 

En daar, mijn vrienden, daar, is Vaderland en ree;^273.

268. - Waar 't naar dorst, waer dat hart vuriglyk naer verlangt. - Het waar genoegen of het waerachtig Goed.

269. - Vol onvolkomenheid, die vol is van onvolmaektheid, synecdochisch voor het meerv. onvolmaektheden. In proza zou men hier beter vol met het voorzetsel van gebruiken. Zie onze aent. op Bild. Voorzang voor de Hoop, v. 59.

270. - Toegeleid voor: dat hem toegeleid of toegelegd is (zie de aenmerk. op v. 512 der Geestenwareld). - Toeleggen beteekent hier zooveel als op zyde leggen, bewaren, in 't fr. réserver.

271. - Buiten haar, buiten de aerde.

272. - Rust en kennis, het dubbel voorwerp van ons verlangen.

273. - Daar, in die hoogere sferen, namelyk in de andere wereld of in het ander leven. - Ree of reede, in 't fr. rade, is eene ligplaets voor zeeschepen, niet ver van de kust, waer zy een goeden ankergrond hebben, en tegen wind en stormen genoegzaem beschermd zyn. Het rym alleen geeft de reden waerom de Dichter hier het woord haven niet gebezigd heeft; maer ree drukt op deze plaets volstrekt hetzelfde denkbeeld uit.

[p. 460]

 

Hier, worstling zonder eind door de oeverlooze zee.^274.

 

 

275

Doch, oeverlooze zee? - ô Neen, zy heeft heur stranden.^275.

 

Omringd van klip en rots, waarop heur baren branden,^276.

274. - Hier enz. Hier in tegendeel is onophoudelyke, gedurige worsteling door eene zee die geene oevers heeft, althans niet schynt te hebben, omdat wy ze niet zien kunnen.- Door is hier gelyk aen 't fr. à travers. -Ten allen tyde is het tegenwoordig leven aen de zee, en het toekomstig leven aen de haven vergeleken geworden. Sidronius Hosschius heeft zulks tot onderwerp voor gansch een boek zyner Elegiën gekozen. Maer nooit heeft eenig dichter een schooner gebruik van die vergelyking weten te maken dan Bild. in de volgende verzen, alwaer hy de aenlanding in de haven der eeuwigheid beschryft in eene ryke en schitterende allegorie.

275. - Doch, middel van overgang. - Oeverlooze zee? Versta, is dat wel nauwkeurig gezegd, is dat wel waer? - O neen enz. Beide, oever en strand, zyn synonyma, behalve dat het laetste zich verder uitstrekt dan het eerste, en beter vertaeld wordt door het fr. plage, gelyk oever door het fr. bord of rivage. De stranden of oevers, hier gemeend, zyn de dood, maer deze kunnen wy niet zien: wy zien niet dan de worsteling die haer voorafgaet, dat is, het sterven zelf. Hiermede kan men de dry volgende verzen verklaren.

276. - Klip en rots, synecdochisch, voor klippen en rotsen. - Omringd ziet op stranden van het vorige vers. De zin is: dewyl zy omringd zyn, of, omringd zynde van klippen en rotsen. Aldus naest elkander gebruikt beteekent klippen hier zooveel als onzigtbare, overwaterde rotsen, en rotsen zooveel als zigtbare, uitstekende klippen. - Heur baren, de baren der zee. - Branden, wanneer het, als hier, van de zeebaren gezegd wordt, beteekent het schuimen en bruisen des waters tegen het rotsig strand of de verborgen klippen. De oorsprong dezer beteekenis is onzeker. Maer dewyl het schuimend zeenat, op zulke plaetsen, des nachts een phosphoriek licht afgeeft en schynt te branden, meent men, niet zonder grond, dat de leenspreuk daeruit is voortgekomen. Veelal wordt het werkw., in dezen figuerlyken zin, barnen geschreven, zynde dit de oorspronkelyke vorm van branden, hetwelk er van gemaekt is, met verplaetsing der r en inschuiving der d om der uitspraek wille.

[p. 461]

 

Verbergt die barning hen in 't geesslen van het nat^277.

 

Dat in den golfslag schuimt en tot den hemel spat! -^278.

 

Des stervlings oog ontzet, de schrik doorwoelt zijne aderen,^279.

280

Daar hy het slopen ziet der kielen die hier naderen,^280.

277. - De constructie hangt af van het vorige vers: omringd als zy zyn, enz., zoo verbergt die barning enz. - Volgens de pas gegeven verklaring, zyn barning en het hieronder (v. 283) gebruikte branding, synonyma. - Hen ziet nog eens op stranden. - In 't geesslen enz. in het nat dat de stranden geesselt en ze aldus verbergt.

278. - Tot den hemel spat, versta, naer oomhoog spat, als wilde het tot aen de wolken klimmen. - Over spatten zie onze aenmerk. op Bild. Hoop, v. 21. - Welk eene treffende beeldtenis! En zoo is 's levens einde omringd van ysselyke omstandigheden, en van de onstuimigheid des doodstryds, die hier door de barning der zeegolven zoo dichterlyk geschetst wordt.

279. - Ontzet, dat is, wordt ontsteld; want ontzetten is zoo wel onzydig als bedryvend werkw., en gelyk eene menigte van bedryvende werkw. zonder voorwerp gebruikt. - Doorwoelt, versta, loopt hem door de aderen, maer woelen is sterker van beteekenis, want het brengt een denkbeeld meê van hevigheid en ongeregeldheid. Vglk. hiervoren, v. 230.

280. - Daar enz., terwyl of wanneer hy getuigen is van het sterven, hier door de schipbreuk dichterlyk verbeeld. - Slopen (zie onze aenmerk. op v. 160 der Geestenwareld), hier onzydig gebruikt, zegt het zooveel als het lat. solvi, destrui, zich uitéén doen, vergaen. - Men geeft den naem van kiel aen den bodembalk van een schip, of diens eerste beginsel; maer het woord wordt synecdochisch, namelyk pars pro toto, geduriglyk gebruikt voor het schip zelf, dat hier het zinnebeeld is van het lichaem. - Het bywoord hier wordt gezegd van de stranden van v. 275.

[p. 462]

 

En 't uitgeschud gewaad der reizenden, den vloed^281-82.

 

Ten prooi gelaten, die ontembaar bruischt en woedt.

 

Hy ziet zijn vrienden niet, die door die branding boorden,^283.

 

Thands juichende in het heil dier ons onzichtbare oorden,^284.

281-82. - 't Uitgeschud gewaad is het tweede voorwerp van ziet, hierby verstaen. Het is het lichamelyke overschot van den mensch, wiens onsterfelyke ziel als 't ware omkleed is door het lichaem. Het gewaed der reizenden zegt de Dichter zeer gepast, want de Christen beschouwt zich als reiziger zoo lang hy op aerde is, en voert, in de tael der kerk, den schoonen naem van viator of reiziger. Zoo heet, in dezelfde tael, het aerdsche leven via, de reis, en het ander leven patria, het vaderland. - Men ziet dat Bild. het woord prooi mannelyk gebruikt. En inderdaed hy pleit voor dat geslacht in zyn Woordenlijst, alhoewel het veelal by de andere schryvers vrouwelyk gebruikt wordt. - Den vloed, in den derden naemv. De vloed, hier gemeend, is de zee des levens, door de vrienden des overledenen steeds bevaren, en waer zyn stoffelyk overblyfsel, na de schipbreuk, nog te zien is. - Ontembaar, bywoord, zegt zooveel als ontemmelyk, waer geen temmen of stillen aen is.

283. - Hy, de sterveling van v. 279. - Zijn vrienden, de schipbreukelingen, of de zielen der afgestorvenen. - Die enz., die den doodstryd doorgestreden hebben, en thans in het eeuwig leven aengeland zyn. - Branding is hier hetzelfde als barning in v. 277, en boorden heeft dezelfde beteekenis als in v. 219.

284. - Thans juichende, die vrienden die thans juichende zyn of zich verblyden. Over het werkw. juichen zie de aent. op Bild. Herfst, v. 9. - In het heil enz., in het geluk van dat vaderland, voor ons nog altyd onzigtbaer.

[p. 463]

285

En treurt by 't nietig kleed, by de afgeworpen last.^285.

 

Ja, houdt met stijve hand aan kiel en kabel vast,^286.

 

Als hem 't verbrijzeld schip, hem onder 't lijf bezweken,^287.

 

Aan 't golfjen overgeeft, dat tuimlend in koomt breken^288.

 

En, hem, in d'arm geklemd, als toebetrouwde vracht^289.

290

Naar 't voorwerp overbrengt, waar heel zijn ziel naar tracht.^290.

285. - En hy treurt daerentegen by het dood lichaem, dat de ziel als een onnutten last heeft afgeworpen. - Het woord last, als men ziet, is by Bild. vrouwelyk; te onregt: zie de aenmerk. op Bild. Voorzang voor de Hoop, v. 27.

286. - Ja, hy, die zyne togtgenooten heeft zien schipbreuk lyden en vergaen, wanneer hy zelf de oevers van 's levens zee genaekt, in stede van de aengelande vrienden te willen navolgen, gebruikt al zyne kracht en alle hulpmiddelen om het lichamelyk leven te redden, even alsof de dood die het lichaem sloopt, niet het eigen middel was dat hem in de haven der zaligheid moet doen aenlanden. - Vasthouden is wederom onzydig gebruikt.

287. - Verbrijzeld zegt meer dan gebroken; want het komt van het verouderde brijzen, tot een frequent. gemaekt en versterkt in verbryzelen, en dat haest zoo veel zegt als vermorzelen. - Bezweken, of bezwykende, dat onder hem wegvalt. - Het eerste hem van dit vers is het voorwerp van overgeeft des volgenden regels. Het tweede hem is een derde naemw. als bepaling van bezwyken.

288. - Tuimelend, of al tuimelende. Tuimelen is verklaerd op Bild. Herfst, v. 19. - Breken, om den schipbreukeling als 't ware te onderscheppen.

289. - Hem, den schipbreukeling. - Als enz., als eene vracht die aen de goede zorg van het golfje toevertrouwd is.

290. - Anders gezegd: dat hem naer het voorwerp van al zyn verlangen, van al zyne hoop overvoert.
Geheel de allegorie is een waer meesterstuk; maer de vier laetste verzen, waer de Dichter op eens den idyllen-toon aenneemt, maken eene zoo treffende als liefelyke beeldtenis.

[p. 464]

 

Ja, deze onzalige aard, dit jammervolle leven,^291.

 

Paalt aan een andren kring, een standplaats, maar verheven,^292.

 

En ons verordend als het eind waartoe wy zijn.^293.

 

Ons Vaderland is dáár, by waarheids zonneschijn,^294.

295

Door nacht noch nevelen verduisterd of betoogen,^295.

291. - De gedachte, in de twee voorgaende verzen begonnen, wordt hier ontwikkeld. - Het byv. naemw. onzalig is zeer krachtig; het beteekent in den hoogsten graed ongelukkig.

292. - Paalt of grenst. - Kring, omtrek, land. - Eene standplaats, dat is eene plaets waer men stand kan houden. Het woord zinspeelt op de zee die nergens standplaets biedt. - Maar verheven, dat is, maer eene verheven standplaets. - De gedachte luidt: het tydelyk leven paelt aen het eeuwig leven; de standplaets der aerde grenst aen de verhevener standplaets der eeuwigheid of des hemels: de dood maekt den overgang.

293. - En ja die verheven standplaets is ons verordend, bestemd, voorbeschikt, als zynde het eind waartoe wy bestaen. Het is zoo, de mensch is voorbeschikt tot het eeuwig leven; de gelukzaligheid is het einde voor hetwelk hy geschapen is. De Dichter mag dan wel zeggen in een der schoonste verzen van zyn meesterstuk: ons Vaderland enz.

294. - Bestaet er wel een gepaster of krachtiger woord om den oneindigen luister van het eeuwig licht, van het licht der eeuwige waerheid te kennen te geven dan deze schitterende leenspreuk waarheids zonneschijn? - Over den tweeden naemv. waarheids zie het aengeteekende op v. 60 der Hoop van Bild.

295. - Die zon van waerheid of die zonneschyn der waerheid zal door geenen nacht verduisterd, door geene nevelen betoogen, dat is, betrokken, bedekt of verborgen worden. Zie v. 190.

[p. 465]

 

Waar 't licht de ziel doorstroomt en geen onmachtige oogen!^296.

 

ô Beiden we op dien stond met wellust, met geduld,^297.

 

Die in dat beter oord ons aller hart vervult.^298.

 

 

 

Dan, aaklig is uw beeld, verslindende oeverbaren!^299.

300

Dat slopen van de hulk waarin wy overvaren!...^300.

296. - Versta: waar het licht des hemels of het eeuwig licht de lichamelyke en zwakke oogen niet zal aendoen, maer de ziel zelf doorstroomen en met zynen luister vervullen.

297. - Men zegt beiden en wachten naar of op iets. - Aenmerkelyk is het dat Bild. hier het woord stond in 't mannelyk gebruikt. Het is enkel vergissing van hem die niet altyd zyne eigen regels indachtig blyft. Zie onze aent. op. v. 437 der Geestenwareld. - Geduld zegt geheel wat anders dan wellust: laten wy dus verstaen alsof de Dichter zeide: met wellust, althans met geduld.

298. - Dat beter oord of dat vaderland - ons aller hart of het hart van ons allen - vervult of vervullen zal. - Die stond, hier gemeend, is ja de stond der dood die ons den toegang tot dat beter oord moet openen. Maer op dien stond met wellust of zelfs met geduld te beiden, is dat niet te veel gevergd van de menschelyke natuer? Kan men zonder schrik en afgryzen de dood wel verwachten? Hierop antwoordt de Dichter in het volgende.

299. - Dan, doch. - Akelig is verklaerd op v. 198 der Geestenwareld. - Verslindende oeverbaren. Dichterlyk en nauwkeurig: het zyn zoo zeer niet de baren der volle zee, maer veeleer en vooral de baren naby de oevers die verslindend mogen genoemd worden; want de meeste schipbreuken vallen voor op de kust. Vglk. het aengeteekende op v. 278.

300. - Dat slopen. Versta: akelig is dat slopen of dat gesloopt worden. Over het werkw. slopen zie hierboven by v. 280. - Het woord hulk, dat in de meeste met het nederd. verwante talen voorkomt, beteekent eigentlyk een lastschip met platten bodem, doch by de Dichters is het, even als kiel (zie by v. 280), een synoniem van schip. De hulk, de kiel en het schip zyn hier altyd, in den allegorieken zin, het lichaem, waer de mensch of liever zyne ziel in overvoert naer de eeuwigheid.

[p. 466]

 

Wat ademt, deinst te rug, wanneer het u genaakt.^301.

 

U zoeken, is zich-zelv', is heel zijn hart verzaakt. -^302.

 

Verdwaasde sterveling! wat vreest gy voor u-zelven?^303.

 

Het zy u lucht, of vloed, of ether, om moog welven,^304.

305

De lamm'renvacht u dekke, of 't spinrag van den worm,^305.

301. - Wat ademt enz. Versta: alles wat leven heeft, keert zich af, gaet achteruit, wanneer het nadert tot u, akelig beeld der dood, die men in de verslindende oeverbaren ziet spooken. Hoe schilderachtig wederom! men ziet dat terugdeinzen.

302. - U. Versta, de dood, zigtbaer in haer akelig beeld. - Is enz. Met andere woorden: om u te zoeken, moet men zichzelven en al de gevoelens van zyn hart verzaken; (deze wending is zoo eigenaerdig als fraei, en in de samenleving van alledaegsch gebruik,) zoo denkt er de mensch over, ja, maer de Dichter bestraft hem.

303. - Het werkw. verdwazen, in onzydigen zin, beteekent dwaes worden of dwazer worden. Hier geldt het deelwoord voor dwaes of liever onbezonnen. - Wat of waerom vreest gy enz.? Daer hebt gy geen reden voor; want gy sterft niet: uw lichaem alleen sterft, en derhalve wat scheelt het u waer of hoe gy sterft?

304. - Het zy dat uw lichaem omringd worde van lucht met op het land te sterven, of van den vloed, dat is, van het water met op zee om te komen, of van den ether met op eenen hoogen berg te sneven.

305. - Het zy dat de lammerenvacht end. - 't Spinrag van den worm. Versta de wol of de zyde. Zie v. 33 en het aengeteekende op v. 227.

[p. 467]

 

Wat is u 't nietig kleed, zijn dichtheid, of zijn vorm?^306.

 

Wat zijn u plant en dier, in 't zwervend bloed ontfangen,^307.

 

Die, in dees lichaams schijn, u voor dit oog omhangen! -^308.

 

Behoort het leven dan aan 't lichaam? - Werp zijn kaf^309-310.

310

(En breid uw wezen uit), als u onwaardig, af! -

306. - Wat is u enz. Dezelfde wending komt voor in v. 137. - Het nietig kleed des lichaems. - Wat is u zijne dichtheid, zyne fynte, de geslotenheid van zynen draed, of zijn vorm? Men ziet, de Dichter dringt aen op het misverstand van den mensch die geen onderscheid maekt tusschen zyne zelfheid en het toevallige waermeê die zelfheid vereenigd is: in andere woorden, tusschen zyne ziel en zyn lichaem. - De zin der dry laetste verzen is dus: In alle stonden zyt en blyft gy dezelfde: uw uiterlyk, uw kleed verschilt wel, doch wat is u dat kleed, fyn of grof, wat is u zyn vorm? het dekt u niet, maer slechts uw lichaem, en uw lichaem zyt gy niet? vrees derhalve niet voor u zelven, wanneer uw lichaem vergaet op land, op zee of op bergen: gy blyft altyd behouden. Alleen uw uiterlyk kleed ontvalt u, en wat is u dat?

307. - 't Zwervend, het rondloopend bloed. - Plant en dier, die stoffelyke dingen waer gy u meê voedt, welke dus in uw bloed ontvangen worden en deel maken van uw lichaem. Vglk. v. 116-124 en v. 401-406 van de Geestenwareld.

308. - Dit oog, het zintuiglyk, het lichamelyk oog. - Omhangen, of welke het omhangsel zyn van uwe persoonlykheid, van uwe ziel, die alleen eigentlyk is en leeft, daer al het overige, al het stoffelyke enkel schyn is zonder wezentlykheid. Vglk. v. 527-531 en v. 626-631 der Geestenwareld.

309-310. - Versta: of meent gy dan, verdwaesde sterveling, dat het leven tot dat vergankelyke, dat nietige lichaem behoort. Neen, werp enz. - Het woord kaf beteekent den fynen afval van gedorscht graen; maer in Holland gebruikt men het ook voor het deksel of den band eens boeks, en in deze beteekenis schynt het hier door Bild. aengewend. - Uw wezen, beklemd in dat lichaem, ontsla u daervan en geef aen uwe wezentlykheid hare volle uitbreiding.

[p. 468]

 

Hoe! 't lam, dat gistren nog in 't groene klaver speelde,^311.

 

Het kruidtjen, dat uw hand uit dorre zaadtjens teelde,^312.

 

Hoe! de ever wiens gebit u-zelv' naar 't leven stond,^313.

 

Zijt gy, gy-zelf, ben ik, voor 't eind der avondrond'?^314.

311. - De gedachte, in dit en de dry volgende rymregels vervat, luidt: wel hoe! zou er dan geen onderscheid zyn tusschen u en het lam, dat gisteren in de weide dartelde en heden geslagt wordt; tusschen u en het kruidje dat gy gezaeid hebt en thans met uwen voet vertreedt; tusschen u en het everzwyn wiens gebit gy vreesdet en dat gy met een schot hebt ter neêr geveld: sterft gy, en sterf ik gelyk die redelooze schepselen, des morgens in 't leven en 's avonds dood, zonder dat er iets van overblyve? - Klaver, zegt Bild. in zyne Geslachtlyst, is vrouwelyk als kruid; maer hier zou hy moeten zeggen dat het om dezelfde reden onzydig is. Maer neen, klaver is en blyft vrouwelyk; en zoo onze Dichter het anders gebruikt, men duide hem zulks niet ten kwade, want het woord kan als de stof uitdrukkende het onzydig geslacht aennemen.

312. - Het epitheton dor is zinryk en het werkw. telen, dat is voortbrengen, volkomen eigen.

313. - Naar 't leven stond, u aen dorst randen en met de dood bedreigen.

314. - De avondronde wordt gedaen in het leger of in de vesting, om te zien of alle schildwachten op hunnen post zyn. Het uer waerop deze omgang geschiedt, komt hier in geene aenmerking; want het woord geldt hier slechts om den avond op het einde van den dag uit te drukken. Maer is het niet wonder, hoe Bild. zich alles weet dienstbaer te maken om zyne gedachten levendig en dichterlyk voor te dragen!

[p. 469]

315

Zoo is de zelfheid niets. Zoo zijn wy ijdle wolken,^315.

 

Uit dampen saamgegaârd van poel en waterkolken,^316.

 

En 't speeltuig van een' wind, een' oogwenk zonnengloed,^317.

 

Die ze opheft, en verbindt, en weêr te niet gaan doet.^318.

 

Zoo zijn wy stuivende asch wier deeltjens saamkrioelen,^319.

320

En 't onbestaanbaarst ding is 't eigen-zelfgevoelen.^320.

315. - Zoo, in dat geval. - De zelfheid, een woord dat men gemakkelyker beseffen dan met andere woorden verklaren kan. In 't fr. zou men zeggen le moi. - Indien wy geheel en al vergaen gelyk de redelooze schepselen, zoo is de zelfheid eene hersenschim, en 't gevoel dat wy er van hebben is dolligheid; zoo zyn wy een ydele damp of een handvol stofs als in v. 319 gezegd wordt.

316. - Versta: wolken, samengesteld uit dampen van poelen en waterkolken.

317. - En, als die dampen, het speeltuig enz. - Van een' oogwenk zonnengloed, van een kortstondigen gloed der zon. In proza zou men hier zonnengloeds schryven, in genitivo partitivo.

318. - Opheft, die de dampen uit poelen en waterkuilen ophaelt, omhoog trekt. - Verbindt, byeenblaest en tot wolken maekt. - Dit laetste wordt van den wind gezegd, het eerste van den zonnengloed, en beide is even nauwkeurig. - En weêr, versta, en op nieuw of in den volgenden oogwenk te niet doet. In proza zou men zeggen: en vervolgens weêr doet te niet gaen; maer de wending hier gebruikt is even goed en onberispelyk. Dit gezegde slaet mede op den wind die de dampen nu byeen, dan weêr uiteen blaest en doet verdwynen.

319. - Niets meer dan stuivende asch, stof in de lucht geworpen. - Saamkrioelen, dooreen en ordeloos vliegende of wemelende.

320. - 't Onbestaanbaarst ding, het ding dat minst grond heeft, dat minst bestaen kan met de vorige onderstellingen. - 't Eigen-zelfgevoelen, het gevoel zyner eigen zelfheid of personaliteit.

[p. 470]

 

Neen; vorm en leest vergaan! ja, al wat stoflijk heet!^321.

 

Ons zintuig tast ons niet in 't stoflijk lichaamkleed.^322.

 

Wy voelen dat wy zijn, door geen lichaamlijk pogen,^323.

 

't Is eigen wil, en kracht, 't is werkend zielvermogen,^324.

325

Dat d'indruk niet ontfangt van 't geen de zinnen treft,^325.

 

Of, boven 't geen het voelt, zich eindloos hoog verheft.^326.

 

 

 

Maar eischt het zelfgevoel, der menschheid aangeboren,^327.

321. - Neen, overgang en wederlegging der vorige onderstellingen. - Vorm en leest, al de toevalligheden, lat. accidentia, vergaan, sterven en gaen te niet. Vorm en leest zyn hetzelfde niet: het eerste wordt gezegd van de gedaente der lichaemsdeelen; het tweede van de gedaente des geheelen lichaems. - Ja, al enz., dat ver gaet.

322. - Versta: maer vorm en leest, en alles wat in ons stoffelyk is, en als dusdanig onder de zinnen valt, dat zyn wy niet: onze zelfheid, door ons stoffelyk lichaem omkleed, is voor de zintuigen ontastbaer. - Daer staet niet lichaamskleed, hetgeen kleed des lichaems beteekenen zou; maer zonder s geldt het eerste voor byv. naemw. als lichamelyk kleed.

323. - Dat wy zijn, dat wy bestaen; wy voelen onze zelfheid, onze persoonlykheid. - Door enz., niet gelyk wy het bestaen van stoffelyke dingen hooren, zien, tasten door de aenwending onzer zintuigen.

324. - 't Is daerentegen eigen wil enz. - Werkend zielvermogen, het vermogen der ziel in haer zelve werkzaem.

325. - 't Geen de zinnen treft, of de zintuigen aendoet.

326. - Of, aenstonds, boven enz. - Voelt, door de zinnen. - Des Dichters gedachte, klaer en nauwkeurig in haer zelve, wordt opgeluisterd door hetgeen hy zegt in zyne Geestenwareld, v. 533, vlgg.

327. - Aangeboren, die aen- of ingeboren is. - Der menschheid staet in den derden naemv.

[p. 471]

 

Betoog? vermag hy 't wel door rede of wil te smooren? -^328.

 

Neen, 't spreekt, verheft zich in zijn' boezem, slaat in 't hart^329.

330

By elk besef van wil, van wellust, en van smart.^330.

 

Wat volk, hoe woest, verlaagd, verwilderd, ja, verbeestlijkt,^331.

 

Heeft ooit by 't logst verstand zijn denkingskracht ontgeestlijkt?^332.

328. - Betoog? Moet dat aengeboren zelfgevoel betoogd of bewezen worden? De Franschen zeggen démontrer en demonstration. - Hy ziet terug, niet op menschheid, maer op mensch, dat in het afgetrokken woord menschheid begrepen wordt. - Versta: is het wel in 's menschen magt zyn zelfgevoel uit te dooven, en de overtuiging die hy er van heeft omver te werpen. - Daer staet door rede of wil. Versta: door de redeneering of door zynen kwaden, zyn bedorven wil. - Het volgend betoog van 's menschen onsterfelykheid, door de getuigenis aller volkeren, is van de hoogste verdienste.

329. - 'T, dat zelfgevoel. - Verheft zich, verheft zyne stem boven alle tegenspraek. - In 't hart, in dien zetel van 't gevoel, alwaer het by iederen slag als 't ware zyne bestendigheid verraedt, even als het leven dat in iederen slag zich laet gevoelen.

330. - Elk besef, gewaerwording, van eigen wil enz.

331. - Wat of welk volk. - Hoe woest, versta: hoe woest men het ook onderstellen mag, of hoe woest het ook wezen mogt, en dat zelfde hoe ook wordt by de volgende byvoegelyke naem- en deelwoorden mede verstaen. - Het byv. naemw. woest (zie de aenmerk. op Bild. Herfst, v. 54) geldt hier voor onbeschaefd, en de rede klimt tot op het einde van 't vers. - Verbeestlijkt beantwoord volkomen aen het fr. abruti.

332. - Ooit, hoe hoog men ook in de geschiedenis opklimme. - Het logst, traegst (zie op v. 23 der Geestenwareld) verstand dat men er kunne aen toekennen. - Ontgeestlijkt? Welke onbeschaefde volksbende, hoe dom zy ook was, heeft ooit geloofd dat hetgeen in den mensch denkt niet geestelyk is? - Men bemerke de kracht en de keurigheid der twee rymwoorden, waermede onze Dichter de tael verrykt heeft, en zoo zyn er honderden door Bild. ingevoerd, op de analogie gegrond, en daerom wettig. Men zegt ontedelen en vermoeijelyken: dus mag men ook zeggen ontgeestlyken en verbeestlyken.

[p. 472]

 

Vernietiging geloofd in d'ondergang van 't stof? -^333.

 

Het woeste Noord zag uit naar Odins hemelhof^334.

335

Met schuimend garstenvocht in 's vijands bekkeneelen,^335.

 

En dronken tafelvreugd, verpoosd met wapenspelen! -^336.

333. - Vernietiging van zich zelven. - 't Stof of het stoffelyke, het lichaem. - Dit vers dient tot verklaring van het voorgaende, en men behoort er wat volk enz. heeft ooit by te verstaen. De redeneering is logisch, want indien zulk volk gemeend had dat hetgeen in den mensch denkt ook stoffelyk was, zoo moest het noodwendig gelooven dat er na de dood niets van den mensch overbleef. Nu het tegendeel blykt uit de geschiedenis der meest barbaersche volkeren.

334. - Zag uit, dat is, verlangde, maer uitzien maekt beeld en is dus dichterlyker. - Odin was de krygsgod der oude Scandinaven. Hunne Edda leerde dat alwie met de wapens in de hand sneuvelde, door hem ten hemel geheven en ontvangen werd in zyn hof of de dusgenaemde Walhalla.

335. - Wat een heerlyk vers! Tacitus (de Mor. Germ. cap. 23), leert dat de oude Germanen zich zat dronken aen een vocht gemaekt uit gerst in water gekookt en door de gisting versterkt, of om ons van een bastaertwoord te bedienen, gealcoholiseerd. Dat zy voor drinkschalen de bekkeneelen of hersenpannen hunner gesneuvelde vyanden gebruikten, lag in den aert van woestaerts die niet leefden dan voor den oorlog.

336. - Dronken, dat is, overdadig, bezopen. - Verpoosd of afgewisseld. - Wat schildery toch van het leven der Walhalla-gezellen! Nu, by het uitzien of het verlangen naer de Walhalla, verbeeldden zich die barbaren al datgene wat daer geschiedde: daerom staet er met aen 't hoofd van v. 335, dat met het volgende maer ééne zinsnede uitmaekt.

[p. 473]

 

De dappre Kalidoon verhief zijn voorgeslacht^337-38.

 

Op wolken, die 't bestijgt ter dartle neveljacht,

 

Of, met de vuisten kneedt tot dondrende onweêrvlagen. -^339.

340

De zwoegende Afrikaan, in 's vijands band geslagen^340.

 

Of onder 't juk verplet, gelooft op 't vreemde strand^341.

337-38. - Kalidoon, of de inwoonder van oud Schotland, in 't lat. Caledonia. Men weet door Tacitus dat de Kalidoniërs by uitstek dapper waren. - Voorgeslacht, zyne-voorvaders. - 'T, dat voorgeslacht. - Dartele, wilde, wispelturige neveljacht. Namelyk de heidensche Bergschotten, door Ossiaen bezongen, geloofden dat de zielen der afgestorvenen onmiddelyk na de dood in nevelen opgestegen, en daer boven, op de winden gedragen, ter jacht voeren, of stormen verwekten, en donder en bliksem slingerden, of, als Bild. zegt, met de vuisten enz.

339. - Kneedt, samenwringt, samenprest. - Het voorwerp van kneedt zyn de wolken van het vorige vers. - Hoe stout, hoe schilderachtig, hoe dichterlyk! Wie heeft ooit voor of na Bild. op zulken toon gezongen? men vergelyke dit uitstekend tafereel met dat van Berrathon, T. II, bl. 58 der volledige uitgave. Zie mede 's mans aent. op zyn Fingal, T. II, bl. 470 en vlg. der volledige uitgave.

340. - Wy hebben de gepastheid en de kracht van het epitheton zwoegend doen opmerken by Bild. Landheil, v. 105. - In 's vijands enz., in diens boeijen gekneld of geklonken en in slaverny gevankelyk weggevoerd.

341. - Het juk van zyn barbaerschen meester. - Het deelwoord verplet is wederom goud weerd. Men ziet den zwarten slaef met zyne schouders die plat geworden zyn onder den zwaren, den ondragelyken last, hem door zyn meester opgelegd. - Op 't vreemde strand, waer goddelooze negerhandelaers hem ontscheept hebben.

[p. 474]

 

Een' rugkeer door de dood naar wieg en vaderland. -^342.

 

Wat meldde ik van den poel, den hades der Aalouden?^343.

 

De diamanten poort diezy hunn' afgrond bouwden?^344.

345

Of 't blijd Elysium, en de eindelooze vreugd^345.

342. - Een' rugkeer, eene verzekerde wederkeering, door de dood, die daer de voorwaerde of het middel van is. - Naar wieg, naer het oord zyner geboorte, naer zyn altoos geliefd vaderland, een hemel in zyne oogen.

343. - Het werkw. meldde is gesteld in den eersten betrekkelyk verledenen tyd der byvoegende wyze. Derhalve is de zin: wat zoude ik melden van enz., indien ik daer van spreken wilde? De wending is dus eene soort van praeteritio, als hieronder blykt uit v. 362. - De Dichter bedoelt hier den Styx, een der hellestroomen van de heidensche fabelleer. Statius heet hem palus piceo horrida rivo, een poel afschuwelyk door zyne pikzwarte oevers. Αιδης by de Grieken, en Orcus by de Latynen, was de naem van Pluto, ook, by uitbreiding, beteekenende het ryk van Pluto, of de Hel. By dit woord den Hades, en by de andere naemwoorden in de twee volgende verzen voortkomende, werkt het voorzetsel van altyd voort. - Der Aalouden. Dit aal is een voorvoegsel dat de beteekenis versterkt, in dat woord alleen nog gebruikelyk: in de andere schryft men al, b.v. alhier, aldaer, aleer, aldus, enz. Hieruit blykt dat aloud even goed is.

344. - De diamanten poort. By Virgilius Aen. VI, 552, heet het Porta adversa, ingens, solidoque adamante columnae. Doch waerom die diamanten poort of zuilen? omdat het diamant de hardste, de onvergankelykste stof is, en derhalve best geschikt om eeuwig te duren. - Hunnen afgrond staet in den derden naemv.

345. - Het blijde Elysium, de Elizeesche velden, alwaer de goeden hun verblyf hadden, en een volmaekt geluk genoten in onnoozele vermaken en zuivere vreugd. Zie Virgilius Aen. VI, 637, vlgg. - En, eindelyk, wat zou ik melden van de eindelooze, de eeuwigdurende vreugd?

[p. 475]

 

Der schimmen, nog in 't hart gelukkig door hun deugd?^346.

 

'k Zag zelf Egyptens waan: hunn' helmond, door den vinger^347-48.

 

Der oudste kunst geschetst; - den schrikbren Albedwinger

 

Die de afgescheiden ziel naar onder sleurt; - de waag^349.

346. - Schimmen, of der menschenzielen die daer verblyven. - Hun deugd. Dit hun ziet zoo zeer niet op schimmen dan wel op menschen die er onder verstaen worden.

347-48. - Egyptens waan, of het bygeloof der Egyptenaren. - Ik zag hunn' helmond. Waerom niet zyn helmond? Omdat het bezittelyk voornaemw. slaet, niet op Egypten maer op Egyptenaers, waer Egypte het denkbeeld van meêbrengt. Dat helmond hier staet voor den ingang der hel, spreekt van zelf. - Door den vinger enz. Namelyk het is by de Egyptenaers dat de Grieken al hunne fabelen over de hel zyn gaen halen; van de vroegste tyden af hebben de eerste de hel verbeeld, en Cerberus aen den ingang als deurwaerder geplaetst. Het is aldus waer dat die helmond door de oudste het zy nu dicht- of schilderkunst gemaeld of geschetst is; maer dat zelf zegt hy in dicht- of beeldspraek: de vinger der kunst. - Ik zag den schrikbren enz.

349. - Naar onder, naer de beneden-wereld. - Wat is dat sleuren hier zinryk en krachtig! - Het blykt my niet van welke heidensche godheid hier spraek is, waerschynlyk echter van Hermes, by de Latynen Mercurius, die belast was de zielen der afgestorvenen naer onder te voeren. Zie Virgilius Aen. IV, 243. Zie mede het geleerd maer anders zeer onchristelyk werk van Frederik Creuzer, door Guignaut vertaeld onder den titel van Religions de l'Antiquité, enz. T. I, 1^e deel, bl. 851 en vlgg. - Ik zag de waag of de weegschael, welke men op vele overblyfsels der egyptische oudheid afgebeeld vindt, en waerin het goed en het kwaed der zielen, die voor het oordeel van Osiris verschenen, opgewogen werd. Zie het aengehaeld werk van Creuzer, bl. 887, vlgg.

[p. 476]

350

Die 't vonnis uitwijst van den stervling hier om laag; -^350.

 

De strenge geessels, en de bloemen, die hem wachten^351-52.

 

Wien 't oordeel doemt of kwijt, om plichtbreuk of betrachten;

 

Het ingebalsemd lijk geschilderd op de borst^353.

350. - Versta: die, volgens dat het goed of het kwaed tegen elkander opwegen, aen den regter toont welk vonnis hy uitspreken moet over de ziel en wat zy verdient in de andere wereld.

351-52. - Dit en het volgend vers zyn met eene byzondere kunst samengesteld. De gedachte in hare volle ontwikkeling, luidt: ik zag de strenge geesselroeden welke bewaerd zyn voor dengene die, wegens pligtbreuk of pligtschending, door het oordeel van Osiris gedoemd wordt; en, aen den anderen kant, de bloemen of het loon bestemd voor hem dien Osiris kwyt of vryspreekt, omdat hy zyne pligten betracht, dat is, vervuld heeft. Men doe het Bild. eens na, om zooveel in twee verzen te zeggen, en zoo volkomen wel te zeggen. - Het woord geessel wordt by Weiland en anderen met eene enkele s geschreven; maer by de vroegere schryvers alsmede by Kiliaen en Plantyn heeft het woord de dubbele s, gelyk mede in het hoogd. - Doemt, dat is, verdoemt, veroordeelt. Het woord is verklaerd op v. 76 en 190 der Geestenwareld. - Kwijten is gemaekt van het byv. naemw. kwyt, los, vry. Zoo zegt men ook en zelfs gewoonelyk kwyt schelden, in welke spreekwyze het werkw. de beteekenis heeft van verklaren. Zoo zeide men insgelyks iemand onschuldig schelden.

353. - Aen het hoofd van dit vers moet nog eens ik zag van v. 347 by verstaen worden. - Het inbalsemen der lyken, by de Egyptenaers zoo gemeen, had zyne voornaemste reden in het geloof aen de onsterfelykheid der ziel, en zoo dient dit en al het voorgaende den Dichter tot bewys. Het lichaem, van zyne ingewanden gezuiverd, vervolgens opgevuld met speceryen en van loogzout doortrokken, werd in menigvoudige bandjens van fyne stoffen stevig ingewonden en als 't ware gebakerd. Boven op werd er, met min of meer kunst, een aengezigt op geschilderd, en al het overige, doch vooral de borst, met zinnebeeldige figuren overdekt. Dan legde men het ingezwachteld lichaem, of de mumie, in eene ryk versierde kist van Sycomorenhout, en zoo werd het regt gezet in de Necropolen of grafplaetsen, soms in de Pyramiden.

[p. 477]

 

En, kostbaar, door de pracht, met parels overkorst. -^354.

355

En gy, ô Samos roem door zuiverheid van zeden!^355.

 

Bekoorlijke Ethalis in maagdelijke leden,^356.

354. - Kostbaar geldt als bywoord. - Door de pracht, versta, door de praelzucht der ryke en vermogende bloedverwanten van den aflyvige, die daer, als het ware, eene korst van paerlen deden op stikken.

355. - Bild. hield van geene verklarende aenteekeningen, men mag zulks betreuren; want zyne gedurige zinspelingen op de oudheid, die ja 's mans diepe kennissen en belezenheid bewyzen, brengen niet zelden den lezer in verlegenheid. Deze plaets, onder anderen, is zeer moeijelyk en zonder studie niet te verklaren. De Dichter spreekt hier van Pythagoras, geboortig van Samos, een eiland in de Egeïsche Zee. Deze wysgeer had uit zyn verkeer in Egypten de leer der zielsverhuizing meêgebragt, en beweerde dat zyne ziel eerst het lichaem van Ethalis, daerna dat van Euphorbus bewoond had, en nu ten laetste in zyn eigen lichaem was overgegaen. Dit leerstelsel, hoe dwaes dan ook, onderstelde toch de onsterfelykheid der ziel. - Zuiverheid van zeden. Deze lof wordt hem inderdaed door de Ouden algemeen gegeven.

356. - Ethalis of Ethalides, zoon van Mercurius, aen wien het vergund werd, om zyne deugd, het halve jaer in het ryk der dooden, en de andere helft onder de levenden door te brengen.

[p. 478]

 

Door 't zwaard geduchte Euforb aan Xanthus rossen stroom;^357.

 

Wat waan was de uwe, of, eer, wat zinnelooze droom? -^358.

 

Wat was uw-aller waan, ô Volken? - Één gevoelen:^359.

357. - Euforb, Trojaensche held, die den eersten slag aen Patroclus toebragt, en dus door 't zwaard geducht mag heeten. - Aan Xanthus rossen stroom, die door de vlakte van Troje liep, waer derhalve de oorlogsfeiten van Euforbus zeer gekend moesten zyn. De Xanthus of de Scamander, wordt by de dichters genoemd Xanthus flavus, de gele of de rosse, omdat zyne wateren de vacht der lammeren die er uit dronken, zoo zeide men, geelachtig maekten. En nu vragen wy waer men zulke zinspelingen by onze hedendaegsche dichters ontmoet? Ieder zal echter gereedelyk erkennen dat zy aen Bild. poëzy veel schoonheid byzetten. Bekenne men dan ook dat de geleerdheid niet overbodig is, ja, en dat men zonder haer nimmer iets goeds kan voortbrengen.

358. - Wat of welke waan. - Bild. mag de leer van Pythagoras, en de gansche godsdienstleer der heidensche oudheid een waan, dat is eene ydele meening noemen; ja, en de leer der zielsverhuizing in 't byzonder, een' zinneloozen droom. Maer de grond waer de Ouden al die verdichtsels en droomeryen op gebouwd hadden, was toch het algemeen geloof aen de onsterfelykheid van datgene wat in den mensch denkt, en derhalve aen de onsterfelykheid der ziel.

359. - Weiland, in zyne Spraakkunst, § 338, keurt de woordvoeging uw-aller af, en beweert dat het u-aller moet wezen, als gelyk staende met de waan van u allen. Dit is waer, maer toch moet men de schryfwyze van Bild. wettigen, dewyl zy redelyk is en niet kan, bewezen worden met den aert der tael te stryden. Het is volkomen het vester omnium der Latynen, en alhoewel zulks met uwe aller en onze aller in 't nederd. niet gaen zou, is dit geene reden om uw-aller te verwerpen. In alle talen zyn er dingen die van het gevoel afhangen en door geene styve regels kunnen bepaeld worden. Wat ik echter my niet wel weet te verklaren, is het hyphen dat de Dichter hier tusschen uw en aller plaetst, daer hy zulks niet doet in ons aller van v. 298. - Één gevoelen. Versta, één en hetzelfde, aengeduid door de twee accenten.

[p. 479]

360

Besef van 't stofloos iets dat borst en brein doet woelen:^360.

 

Besef van de onmacht van het sterflot op u-zelv'.^361.

 

 

 

Doch wacht niet dat mijn hand u de Oudheid opendelv'^362.

 

En graven omwroet', reeds een eeuwental gesloten.^363.

360. - Bemerk het zeer eigenaertig gebruik van dat onbepaelde iets, by de Noordnederlanders in schrift en spraek vry gemeen. Zoo zegt men voor het fr. c'est une chose singulière veelal het is een zonderling iets, een merkwaerdig iets, enz. - Doet woelen, gedurig in werking, in beweging houdt. De eigentlyk gezegde gevoelens, aen het hart toegeschreven, woelen in de borst, de gedachten daerentegen, in het brein of de hersenen.

361. - De onmacht of het onvermogen van het sterflot, waer allen aen onderworpen zyn, op u-zelf, op uwe zelfheid of uwe ziel.

362. - Doch wacht niet van my. Met deze soort van praeteritio ziet de Dichter van de Oudheid af. Hy wil niet verder onderzoeken wat Grieken of Romeinen over de onsterfelykheid der ziel geloofden; maer hy heeft er reeds genoeg van gezegd om zyn doel te bereiken, namelyk om zyne stelling van v. 331-32 te bewyzen; doch daer hy zulks door opstapeling van feiten, en zonder ontwikkeling, heeft verrigt, komt hier de kunstgreep des te beter te pas. - U staet in den derden naemv. - Opendelven is al delvende open maken, blood leggen, en het woord vindt zyne verklaring in het volgend vers.

363. - Omwroeten is het onderste boven wroeten, en het werkw. is zoo zinryk als gepast. - De Dichter wil zeggen: denkt niet dat ik myne bewyzen alleen wil zoeken by de Ouden die sedert eeuwen en eeuwen van de aerde verdwenen zyn. Neen, ook de levende volkeren leggen dezelfde getuigenis af.

[p. 480]

 

Neen, 'k wek geen volken op, geen tijden, lang vervloten;^364.

365

Maar volgt my, die my hoort, naar 's aardrijks dageraad,^365.

 

Waar de oudste menschentak in zachten luchtstroom baadt,^366.

 

En nog van zeden, als van hemel, onverdorven,^367.

 

D'aalouden leer bewaart, waarin hun Stamgoôn storven.^368.

364. - Opwekken staet gelyk met het lat. resuscitare, weder in 't leven roepen, namelyk hier om getuigenis te geven van hun geloof. - Vervloten, die verloopen zyn.

365. - Naar 's aardrijks dageraad, naer de morgenlanden, naer het Oosten.

366. - De oudsten menschentak. Versta de Indianen. Inderdaed, sedert onheugelyke tyden is Indië bevolkt door een ras van menschen dat, in gedaente, in zeden en in geaertheid van alle andere onderscheiden, en altyd gebleven is wat het was vóór twintig eeuwen. Zie het vroeger aengehaelde werk van Creuzer, I, bl. 137. - In zachten luchtstroom baadt, dichterlyke wending die beteekent dat zy in eene gematigde luchtstreek leven. Dit gezegde mag men inzonderheid toepassen op het noordwestelyk gedeelte van Indië; en het is juist daer, in de vallei van Caschemire, dat geheel de indiaensche Fabelleer haren oorsprong genomen heeft. Zie Creuzer, bl. 155.

367. - Versta: wier zeden even zoo min veranderd of verdorven zyn, als hun hemel die nog altyd dezelfde is.

368. - Bewaart of behoudt. - Bild. gebruikt het woord leer immer in het mannelyke geslacht, als de wortel zynde van leeren; doch niemand volgt hem daerin na. - Stamgoden. Versta de goden van hunnen volksstam of waer zy meenen van af te stammen. - Zie voor het woord storven het aengeteekende op v. 428 der Geestenwareld.

[p. 481]

 

‘'t Is onvernietigbaar - dus luidt hun eedle zang,^369.

370

Die, niet bezweken met de slopende ondergang^370-71.

 

Van heel een Warelddeel, en Staat, en Rijksvermogen,

369. - Hun eedle zang, namelyk de zang der Indianen: daerom staet er hun. ‘De Indiaansche Bhogovotgita, zegt Bild. in eene aenteekening, legt deze woorden in den mond van Bhogovan, welke Vistno in zyne achtste menschwording is. Strekken zy meteen tot eene proeve der oude Poëzy van dit volk!’
De Bhogovotgita of, volgens de thans algemeen aengenomen schryfwyze, Bhagavat-gîta is zooveel gezegd als de goddelyke zang of de Gods-zang. Het is namelyk een sanskrietsch gedicht, bestaende uit achttien zangen, en vervattende geheel het stelsel van het indiaensche Pantheïsmus of de Algodenleer. De geleerde Humboldt noemt dit dichtstuk ‘het schoonste wysgeerig gedicht dat misschien ooit geschreven is.’ Men raedplege, over de indiaensche wysbegeerte, het werk, getiteld Philosophie de l'Histoire, vertaeld uit het hoogd. van Fred. Schlegel, I, bl. 152, vlgg. der uitgave van Leuven; en over de Bhagavat-gîta, den Nouveau Conservateur Belge, IV, bl. 230-241.
Het mag wonder schynen dat Bild. de indische wysbegeerte tot getuigen heeft geroepen van de waerheid welke hy in dit gedeelte van zyn Dichtstuk voordraegt. Maer toen hy dit schreef, was de Algodery, die sedert eenige jaren zooveel aenhangers heeft gekregen onder de wysgeeren van onzen leeftyd, nog zoo goed als onbekend; en Bild. die ze met de oogen eens dichters beschouwde, zag daer zekerlyk geen kwaed in. Zyn doel was het algemeen geloof aen de onsterfelykheid van den mensch in vollen dag te stellen; en tot dat einde kon hy een bewys trekken uit het indiaensche Pantheïsmus, dat niet voortgekomen is dan uit de verwarring of verkeerde opvatting eeniger grondwaerheden aen den mensch geopenbaerd, maer door hem verduisterd.

370-71. - Niet bezweken zynde. - De slopende, alles met zich in het verderf slepende. - En van Staat. - De indiaensche wysbegeerte is inderdaed door zooveel eeuwen heen onveranderd gebleven, ondanks de groote omwentelingen die geheel Asië beproefd heeft, en waeronder de vermogendste staten bezweken zyn. Zoo meenen wy dat deze twee verzen moeten verstaen worden. - Wat het woord ondergang betreft, Bild. weet en erkent in zyne Geslachtlyst dat het algemeen mannelyk gebruikt wordt; maer hy verwyst op gang en zegt dat dit ook vrouwelyk heeten mag, als zynde dit afgeleid van gaen, zooveel dus als ganing. Men ziet dan dat hy, volgens zyne eigene leer, hier aen den eisch van 't vers toe mogt geven.

[p. 482]

 

Den Wijsgeer blozen doet, in 't zinlijk juk gebogen.^372.

 

't Is onvernietigbaar, wat in 't Heelal bestaat.^373.

 

Onsterflijk is, wat is. Het lichaam is gewaad^374-75.

375

Van schijndamp, die 't bestaande omwikkelt voor onze oogen;

 

Een niets, dier werklijkheid als nevel omgetogen;^376.

372. - Blozen of schaemrood worden. - Men ziet, Bild. stelt de pantheïstische wysbegeerte der Indianen tegenover het jongere materialismus, waer zy werkelyk geheel en al meê in stryd is.

373. - Wat in 't Heelal bestaat, wat, in den zin dezer leer, opregt bestaet of wezen heeft, namelyk God; want alles buiten hem is droom en begoocheling of, gelyk de Bhagavat-gîta het noemt, Maya. Zie den Nouveau Conservateur Belge, IV, bl. 75-70. Hieruit zyn de dry volgende verzen te verklaren.

374-75. - Wat eigentlyk is of bestaen heeft, te weten de ziel. - Gewaad of kleedsel. - Schijndamp, damp die slechts voor het oog een schynbaer bestaen heeft. - Die het waerlyk bestaande omwikkelt, gelyk een kleed, voor onze lichamelyke oogen.

376. - Het is een niets (het lat. nihilum), dat dier werklijkheid, dat werkelyk bestaende of dier realiteit (het woord staet in den derden naemv.) omgetogen of omgetrokken is. Het deelwoord omgetogen staet in geen Woordenboeken; maer als opgetogen wettig is, dan moet omgetogen analogisch voor goed gehouden worden.

[p. 483]

 

Zy, onverliesbaar. Wat, wat heeft men dan voor 't graf?^377.

 

Niets doodt, niets sterft, wat is; niets legt zijn aanzijn af.^378.

 

Het leven vangt niet aan, vergaat, of wordt verloren.^379.

380

Geen was, geen zal heeft plaats, geen namaals of te voren:^380.

 

Het is is duurzaam en voor eeuwig. 't Lijf bezwijk',^381.

377. - Zy, namelyk de werkelykheid of het waerlyk bestaen hebbende, is onverliesbaar. - Wat of waerom. - Voor 't graf, voor de dood.

378. - Niets doodt. Versta, niets geeft de dood; want het werkw. is bedryvend en heeft tot voorwerp het volgende wat is. - Niets sterft enz. Versta, wat werkelyk bestaet, sterft niet of wordt niet gedood. - Het tweede halfvers is slechts de verklaring van het eerste. Anders gezegd: de dood is slechts een woord, maer wezentlyk bestaet zy niet, want niets heeft leven dan de ziel en deze is zonder begin als zonder einde. De onmogelykheid des overgangs van het zyn tot het niet zijn, en omgekeerd, is een der grondbeginselen der indiaensche wysbegeerte. Zie den Conservateur, IV, bl. 233. Dit geeft den zin van alles wat volgt, tot v. 383.

379. - Het leven of het werkelyk bestaen. - By de twee laetste werkw. moet niet nog eens verstaen worden. Het is als of er stond: vergaat noch wordt verloren, wat misschien ruim zoo duidelyk wezen zou.

380. - Anders gezegd: geen voorleden of geen toekomend, of, met andere woorden, geen namaals of te voren heeft plaets.

381. - Het is, het tegenwoordig bestaende. - Duurzaam in den zin van het fr. stable of durable. - En voor eeuwig, of eeuwigdurend. - Bezwijke, of moge bezwyken, moge sterven.

[p. 484]

 

Het ongeteelde blijft, en, onveranderlijk;^382.

 

Onvatbaar even zeer voor ondergaan als worden.^383.

 

Als 't afgesleten kleed dat we om het lichaam gorden,^384.

385

(Verworpen voor een nieuw), schudt dit ons waar bestaan^385.

 

Zijn stoflijk weefsel af, en doet een ander aan.^386.

 

Geen wapens treffen het, geen vuurgloed kan het zengen,^387.

382. - Het ongeteelde, namelyk de ziel die niet geteeld is; want het stoffelyk lichaem alleen wordt geteeld. - En blyft onveranderlijk.

383. - Onvatbaar zynde, of dewyl het onvatbaer is, even zeer voor ondergaan, voor te niet gaen, als voor worden of tot bestaen komen.

384. - Kleed is hier een eerste voorwerp van het werkw. afschudden der twee volgende verzen. - Gorden, met een gordelriem vast maken.

385. - Verworpen enz. Versta, en dat verworpen wordt voor een nieuw. - Zoo schudt dit ons waar bestaan (onderwerp van het werkw.) versta, het onsterfelyke, dat in ons een waer bestaen heeft.

386. - Weefsel. Tweede voorwerp van het werkw. afschudden. Het woord weefsel, van het lichaem gezegd, zinspeelt op kleed dat mede een weefsel is. - Deze vergelyking van het lichaem met een kleedsel, hangt samen met de leer der metempsychosis of zielsverhuizing. Even als de mensch zyne afgesleten kleederen uitschudt en er andere aentrekt, zoo gaet de ziel, of het ongeteelde, van het eene lichaem in het andere over. Dit zegt hier Vistno die, gelyk Bild. in zyne aenmerking meldt, reeds voor de achtste maal mensch was geworden. Zie den Conservateur, ter laetstberoepen plaets.

387. - Het, namelyk dit ons waar bestaan van v. 385, of de ziel. - Het werkw. zengen drukt de eerste en de geringste werking uit van het vuer op eene brandbare stof. Zie onze aent. op Bild. Herfst, v. 3. Naest vuurgloed, dat het denkbeeld meêbrengt van een alverslindend vuer, maekt dat zengen contrast, als nietig uitwerksel van de grootste oorzaek, uitwerksel dat, hoe klein ook, toch nog geloochend wordt.

[p. 485]

 

Geen water en geen lucht ontbinden of vermengen;^388.

 

Onkwetsbaar, en bestand voor welk geweld het zij,^389.

390

Is 't onverdelglijk, vast, van dood en sloping vrij.^390.

 

't Is aldoordringend; niet te ontvouwen; 't is ondenkbaar.^391.

 

Wat dan beklaagt ge uw lot, gy, trefloos en onkrenkbaar?^392.

 

Beschouw u-zelv', ô mensch (gy! die u sterflijk waant!)^393-94.

 

Als eeuwig wordend, of, als eindeloos vergaand.

388. - Versta er nog eens het werkw. kunnen by. - De lucht ontbindt niet slechts de dierlyke lichamen, maer zelfs het yzer naest vele andere dingen. Het water smelt vele stoffen en vermengt ze aldus met andere stoffen.

389. - Onkwetsbaar zynde, en bestand enz..- Het byv. naemw. bestand zegt zooveel als standhoudend, en wordt meest gebruikt met het voorzetsel tegen, b.v. tegen iemand bestand zijn, dat is, in staet, bekwaem om hem wederstand te bieden, om het tegen hem vol te houden. Het voorzetsel voor is hier nagenoeg eensluidend met tegen.

390. - Onverdelglijk is het fr. indestructible. - Vast, het fr. fixe. - Het woord sloping dient hier verstaen te worden in den zin van het fr. dissolution of ontbinding.

391. - Aldoordringend, door alles heen dringend. - Niet te ontvouwen, of onontvouwbaer, dewyl het eenvoudig, of niet samengesteld is. - Ondenkbaar, in 't fr. zou men zeggen inimaginable, wat men zich niet verbeelden kan.

392. - Wat of waerom. - Gy, die trefloos zyt enz.

393-94. - De dood, zegt de Bhagavat-gîta, staet altyd naest de wieg, en de wedergeboorte naest het graf. Zie over alle die vreemdklinkende stellingen en het vervolg dezer indiaensche poëzy, de ontleding der Bhagavat-gîta in den Conservateur, bl. 234, vlgg. Men bewondere intusschen hoe Bild. de mystieke tael van het sanskrietsch gedicht met zooveel gemak in zyne verzen heeft weten over te brengen.

[p. 486]

395

Vergaan is worden, en geboren worden, sterven.^395.

 

Des levens dag te zien, is 't licht des levens derven.^396.

 

Des schepsels oorsprong is met duisternis omhuld:^397.

 

Zijn midden, dag; maar dag, met tastbre mist vervuld:^398.

 

Zijn ondergang, op nieuw in diepe nacht verholen.^399.

400

Gy, klaag niet, volg uw baan, op haar is geen verdolen.^400.

 

Aanschouw dit wonder, als een wonder, met ontzag,

 

Berustende in 't geheim dat niemand doorzien mag.^402.

395. - Geboren worden is sterven.

396. - Des levens dag te zien enz. Nog eens: geboren worden tot dit aerdsche leven is sterven aen het bovenaerdsch leven.

397. - Oorsprong in den moederschoot. - Omhuld of omkleed, zie op v. 368 der Geestenwareld.

398. - Zijn midden. Versta, het midden tusschen zyne geboorte en zyne dood, anders gezegd, zyn aerdsche leven, is dag; maar een dag, die met tastbare mist vervuld is, en waer men dus den waren aert niet van onderzoeken kan.

399. - Zijn ondergang, zyn verdwynen of zyne dood, is op nieuw of andermael, en even als zyn oorsprong, in diepe nacht verholen of verborgen.

400. - Gy echter, o mensch, alhoewel gy uwen oorsprong noch uwen ondergang, noch zelfs uw aerdsche leven na kunt gaen en daer blind in blyft, klaag niet. - Uw baan, de levensbaen die gy doorloopen moet. - Op haar, op die baen, is geen verdolen, of zult gy nimmer verloren loopen.

402. - Berustende, zonder vrees of kommer, in 't geheim, hetwelk niemand onderzoeken of doorgronden kan.

[p. 487]

 

De plicht, zie daar uw doel! de hemel staat u open;^403.

 

Wat ducht gy? spoed uw' weg, en leer uw hart, te hopen!^404.

405

Verwissel stand met stand! In dit, in fijner kleed,^405.

 

Zijt ge één, en boven 't stof, het aardrijk, en het leed.’^406.

 

 

 

Dus leerde aan Indus boord, en waar de dagbodinne,^407.

403. - De plicht, of het vervullen der pligten is voorgeschreven. - Uw doel, dat gy alleen in 't oog hebt te houden en moet betrachten. - Open, dat is voor u, mits gy alleenelyk uwe pligt volbrengt.

404. - Wat ducht gy? wat hebt gy te vreezen, of waerom zoudt gy beducht zyn? - Spoed uw' weg, leg eenvoudig en moedig uwen weg af. - Het werkw. spoeden wordt soms onzydig gebruikt, doch gemeenlyk wederkeerig, zich spoeden. Hier staet het, elliptisch of niet, als bedryvend, gelyk de Latynen ook deden in de uitdrukking festinare viam, die met de onze overeenkomt en de Grieken met het werkw. σπεύδω, waer ons werkw. van voortkomt. - Te hopen, immer hoop te koesteren. Het tusschenvoegsel te mag na leeren, als hulpwoord aengewend, na verkiezen gebruikt of weggelaten worden, ook in proza.

405. - Verwissel, zonder kommer, zonder achterdocht, den eenen stand met den anderen, vooral naer de leer der zielsverhuizing; want in dit kleed, waer gy nu in schuilt, of in fijner kleed, waer gy namaels in verschynen kunt,

406. - Zijt ge één, zyt gy altyd dezelfde, en verheven boven enz.

407. - Aan Indus boord. Op den boord van den Indus, asiatischen stroom, waer Indië zynen naem aen ontleent, en die naby de vallei van Caschemire zynen oorsprong neemt. - En daer waar de dagbodinne, dat is Aurora, die den opkomenden dag boodschapt, en door al de dichters der oudheid met voorliefde bezongen is. Vglk. Bild. Herfst, v. 25 en onze aent. aldaer.

[p. 488]

 

(Aleer zy 't vlammend hoofd aan 's hemels purpren tinne^408.

 

Verheft, en 't neevlig West met zachten lonk begroet,)^409.

410

Zich spiegelt in den stroom van Ganges wareldvloed: -^410.

 

Dus sprak de Godmensch, dien ons de Indiërs verkonden,^411.

 

De ontzachbre Bhagovan, van 't stofgewaad omwonden,^412.

408. - Aleer, voor aleer of alvorens. - Wat de Latynen van Auroras gouden wagen zeggen, currus flammifer, mag onze Dichter op haer hoofd toepassen. - Tinne beteekent eigentlyk den trans of den bovenrand van een muer of gebouw. Zoo wordt in het Evangelie (Matth. IV, 5) gesproken van de tinne des tempels, in 't lat. pinnaculum templi. Maer hier is het woord gebruikt in den zin van kim, dat is, den horizont des hemels en ja, in 's Dichters zin, des westelyken hemels. Deze tinne wordt teregt purpren genoemd, gelyk ook de lat. dichters spreken van de Aurora purpurea.

409. - En het nevelig westen, nog wegschuilende in de nevels door den vlugtenden nacht achtergelaten. - Met zachten lonk, als uitgaende uit een nog half gesloten oog. - Begroet, den morgengroet geeft. - Wat een schoon en dichterlyk beeld van den dageraed!

410. - Zich, daer in de morgenlanden, reeds spiegelt of haer beeld beschouwt, in den stroom, in het stroomend water, van Ganges wareldvloed, aldus genoemd, omdat hy de grootste stroom was der oude wereld, en nagenoeg de oostelyke grens van Indië uitmaekt.

411. - De Dichter had gezegd, in v. 407, Dus leerde. Hier herneemt hy den volzin, door nagenoeg vier verzen onderbroken, en gebruikt een ander werkw. om de rede voort te zetten. - Verkonden of verkondigen, dat is, bekend maken.

412. - Ontzachbre, of ontzag wekkende Bhagovan, heden liever geschreven Bhagavan of Bhagavat, dat is het Opperwezen. - Van 't stofgewaad enz. Versta, bekleed met het stoffelyk gewaed of met een stoffelyk lichaem.

[p. 489]

 

Waarin hy 't menschlijk kroost ten achtsten maal verscheen,^413.

 

Hy, Vistno, 's stervlings heil, en met hem lotgemeen!^414.

415

Van daar des Brachmans troost, wanneer hy 's levens jaren^415.

 

In boete, onthouding, leed, en jammer heen doet varen;^416.

413. - Waarin, in welk stoffelyk gewaed. - De zin is: by zyne achtste menschwoording, als boven reeds aengemerkt werd. - Het woord maal, in den zin van keer of reize, is onzydig, b.v. ditmael; maer wordt tevens met het vrouwelyke geslacht gebruikt.

414. - Vistno, of Vischnou, die ookal den naem voert van Christna, is by de Indianen het goddelyk Woord, van Bhagavan uitgaende als de tak uit den boom, en mensch geworden al het geschapene in zich sluitende. Zie den Conservateur, bl. 232 en 236. Zie mede de Etudes sur les Hymnes du Rig-Veda van prof. Nève, bl. 115-16. Over de verschillende menschwordingen van Vischnou, kan men het werk van Creuzer nagaen, I. bl. 183, vlgg. - Des stervelings heil, de Heiland der menschen. - En, door zyne menschwoording, met hem lotgemeen.

415. - Versta: uit die leer put de Brachman zyne sterkte om in de grootste strengheid zyn leven te slyten. - Die indiaensche dweepers, ook gymnosophisten genaemd, gelooven dat met zich zelven te verzaken, in de volstrekste onthouding te leven, en in onafgebrokerf mymering te zitten, zy, na hunne dood, ontslagen zullen zyn van door andere lichamen te moeten doorgaen, en op eens zullen vereenigd worden met den Algod. Zie den Conservateur, bl. 239, en Creuzer, bl. 281, vlgg. Dit tafereel der Brachmansche boetplegingen is een wonder van beknoptheid: ieder woord treft.

416. - Boete of boetpleging. - Doet varen of doet voorbygaen, daermeê doorbrengt.

[p. 490]

 

Geen lachjen van 't genot den toegang schenkt aan 't hart,^417.

 

Geen sluimring gunt aan 't wee, maar wegdort in de smart;^418.

 

Verdienste en wellust zoekt in 's lichaams folteringen;^419.

420

Natuur heur' eisch ontzegt by 't pijnlijkst zelfbedwingen;^420.

 

Geen lieve gâ omhelst, geen dierbre huwlijksloot;

 

Maar 't leven vloek gelooft, en reikhalst naar de dood.^422.

 

 

 

ô Volken! steeds verblind, vervuld met spoorloosheden!^423.

417. - Het woord lachjen staet in den derden naemv. als bepaling van schenken, waer den toegang het voorwerp van is. - Daer staet aan 't hart in de plaets van tot het hart, dat al te wanluidend wezen zou.

418. - Geen sluimring enz. Die nooit ophoudt de pynen welke hy zich aendoet, te vernieuwen. - In de smart, in het lyden. - Het werkw. wegdorren, in geene Woordenboeken te vinden, is byzonder krachtig. Men zegt verdorren, dat is, dor worden; maer wegdorren is al dorrende ver gaen, tot niet verdorren. Dezelfde kracht zit in wegdroogen, wegsterven, enz.

419. - Verdienste en wellust, meer derhalve, ja veel meer dan genoegen.

420. - Natuur staet in den derden naemv. 421." place="foot">- Gâ, of gade, dat is, echtgenoot. - Geen dierbre huwlijksloot. Versta: geene dierbare spruit uit het huwelyk.

422. - Vloek gelooft, of daer voor houdt. Versta dat hy het leven voor geene weldaed aenziet, maer voor eene straf, eene vervloeking. - Het werkw. reikhalzen is byzonder krachtig: het zegt veel meer dan wenschen en verlangen, want het beteekent eigentlyk den bals reiken of uitrekken naer het voorwerp dat men betracht, en verbeeldt dus het uiterste verlangen.

423. - De Dichter gaet eindigen. Hy heeft de getuigenisaller natiën ingeroepen tot bevestiging der waerheid dat onze ziel onsterfelyk is, en dat ons Vaderland op aerde niet, maer aen gene zyde des grafs is te vinden. Intusschen waer zyn zy, die deze troostelyke waerheid erkennen, en op dat eeuwig vaderland hunne oogen gevestigd houden? Te regt noemt hy dus de volken verblind, en vervuld met spoorloosheden, dat is, vol van buitensporigheden, zy die leven als de redelooze dieren, en het Waerachtig Goed minachten, ja en loochenen zelfs.

[p. 491]

 

Wordt wijs, ontsluit uw oog voor 't heilig licht der reden;^424.

425

Maar werpt, met fabelwaan, geen Oudren wijsheid uit,^425.

 

Geen waarheid, die ze, omhuld, omneveld, in zich sluit!^426.

 

Geen waarheid ziet ons oog, dan met vermengde kleuren; -^427.

424. - Versta: komt weêr van uwe dwaesheid, ep leert verstaen wat die algemeene getuigenis bevestigt, en wat het licht uwer eigen reden, u van God ingestort, en dus een heilig licht, u doet zien.

425. - De zin is: verwerpt de wysheid der Ouderen niet, al is zy door het heidensch bygeloof vermengd met fabelwaen, met verdichtselen.

426. - Verwerpt geen waarheid die enz. Versta: de waerheid welke de wysheid dier Ouderen in zich sluit, ofschoon omhuld en omneveld. - Ze is onderwerp van sluit en vervangt de Ouderen wijsheid van voorgaend vers. - Die is voorwerp, waer omhuld en omneveld van gezegd wordt. - De Dichter wil zeggen; verwerpt daerom de Waerheid niet, ofschoon zy door de heidensche wysheid met verdichtselen bedekt of omneveld zy: neen men moet ze door de fabelen heen onderscheiden, haer erkennen en aenkleven.

427. - Geen waarheid enz., namelyk, wanneer ons oog door het geloof niet verlicht is, gelyk zulks het geval was by de heidensche wysgeeren. - Dan met vermengde kleuren, welke men uit dien hoofde moeijelyk onderscheiden kan.

[p. 492]

 

Niets, dan omhuld met schijn, kan onze geest bespeuren; -^428.

 

Niets, dat uw taal, ô mensch, of uitdrukt, of bevat,^429.

430

Of, 't is het goud gelijk, met slijk der aard omspat:^430.

 

Niet, als Paktool of Taag in 't hutslen van hun plasschen^431.

428. - Onze geest kan niets nagaen, niets opmerken, of hy vindt het omhuld, bedekt met schynbaerheden, welke hem gevaer doen loopen van zich te misgrypen en den schyn voor de wezentlykheid te nemen.

429. - Niets is er, dat. - Uitdrukt, of bevat, versta, te kennen geeft of woorden voor heeft. - De onvolmaektheid van den mensch vertoont zich noodwendig ook in zyne tael. Even als de geest van den mensch zich vergrypt in het beseffen der waerheid, zoo ook schiet zyne tael te kort om ze volkomentlyk uit te drukken. Dit zy dan ook toegepast op de heidensche wysbegeerte, waer Bild. een merkweerdig voorbeeld heeft van bygebragt: men zoeke er niet meer klaerheid in de woorden dan in de denkbeelden. Maer wie kan de weêrgalooze vruchtbaerheid van onzen Dichter genoegzaem bewonderen? Zie met welken rykdom van gedachten hy uitweidt in de volgende vergelyking van het goud (dat de aerde vuil en bezoedeld oplevert, en hetwelk men louteren moet om er de kostbaerheid van te ontdekken) met de tael, of versta hier liever met de getuigenis der volkeren, die men insgelyks zuiveren moet van al het onreine, al het valsche dat er aen kleeft, om er de innige weerde van op prys te stellen! Bild. verliest geenen adem; op het einde van zyn onderwerp blyft zyn toon even plegtig, zyne beelden even schitterend als in het begin; nimmer is hy uitgezongen, omdat zyne geleerdheid altyd nieuwe stof verschaft aen zyn dichterlyk genie.

430. - Het werkw. spatten, verklaerd op v. 21 der Hoop van Bild., is hier de eigen uitdrukking, zoodanig dat spat en spatting, ook zonder ander by voegsel, van vlekken door slyk veroorzaekt verstaen worden.

431. - Versta: niet aen zulk goud gelyk, of niet zoo, als Paktool of Taag, twee stroomen, de eerste in Lydië, de andere in Spanje en Portugael, welke by de Ouden den naem hadden van gouden korrels of gouden zand meê te voeren, waerom zy by de Latynen auriflui, dat is, met goud stroomend, genoemd worden. - Het werkw. hutsen, meer gebruikt in den frequent. vorm hutselen, beteekent dooreen schudden; doch hier, in zynen neutralen zin, het klutsen en plotsen der waters zelf. Het woord is gemakkelyker te verstaen dan uit te leggen, dewyl het zoo wel als klutsen en plotsen het beteekende door den klank nabootst. - Plasschen, als Bild. met Kiliaen schryft, of plassen, gelyk het veelal geschreven wordt, staet hier voor waters.

[p. 493]

 

Zijn' luister blinken doen, van 't ontuig afgewasschen;^432.

 

Maar zoo, als 't in de mijn, uit 's aardrijks hollen schoot^433.

 

In de erts gedolven wordt waarin zijne aâr ontsproot,^434.

432. - Zijn' luister, namelyk den luister des gouds. - Blinken doen in het oog van den goudzoeker. - Van het ontuig enz. Versta: wanneer het, door dat hutselen der waters, afgewasschen is van het ontuig of de vuilnis. - Het woord tuig is een van die woorden welke, als het lat. res, allerlei beteekenissen heeft. Het is stof waer iets uit gemaekt wordt, en in 't algemeen alle toestel, alle gereedschap dat men benuttigt om eenig ding te verveerdigen: in één woord, het dient om datgene te noemen wat geen naem heeft of waer men den naem niet van weet; en zoo is het dan ook overgegaen tot de beteekenis van slecht goed, kleinigheden, prullen. Ontuig heeft van dat laetste nog meer: het is ondeugende waer, afval, en zoo dan weêr verder allerlei vuilnis, gelyk het hier beteekent.

433. - Maar zoo. Versta: maer gelyk aen het goud, zoo als dit in de mijn, uit 's aardrijks hollen, of diepen, verborgen schoot.

434. - In de erts, anders gezegd in den gangsteen, het fr. gangue. Versta: allerlei berg-aerde of steen, waer de meeste metalen meê vermengd of verkleefd zyn. - Gedolven, uitgehaald, opgedolven wordt. Delven beteekent graven, maer zoo wel opgraven als ondergraven, volgens dat de zin meêbrengt. Veelal nogtans wordt zyne beteekenis bepaeld door een voorzetsel. - Waarin, dat is, in welke erts. - Het woord aâr of ader, in 't fr. filon, wordt van de metalen gezegd, omdat vele aldus adersgewys in den berggrond ontspruiten of liever ontsproten zyn.

[p. 494]

435

En met een klomp omzet van steengruis en metalen,^435.

 

Een parelgrein gelijk, onzichtbaar in zijn schalen.^436.

 

Gelukkig echter hy, die 't parelgrein, die 't goud^437.

 

In schelp en ertsklomp kent, en aangrijpt, en behoudt!^438.

 

't Heelal stemt over één, en, met het bloed in de aderen,^439.

440

Ontfing het wijd en zijd die waarheid, van zijn vaderen;^440.

435. - Versta: verborgen, omringd zynde van erts of steengruis en van andere metalen.

436. - Versta: en aldus gelijk zynde aen een parelgrein, dat onzichtbaar is in zijn schalen, namelyk in de schelpen van oesters en andere mosselvisschen, waer de parel in geboren wordt.

437. - Hier volgt nu de schoone allegorische toepassing van alles wat over het goud en de parel in de vorige verzen zoo dichterlyk gezegd is. Wel hem, die, in het ontuig waer het heidendom zyne begrippen heeft meê vermengd en verduisterd, het goud en de parel, dat is, de oorspronkelyke waerheid die er in verborgen ligt, weet te vinden, of, als de Dichter zegt: in schelp enz.

438. - Kent, erkent, en aangrijpt, en het daer uit weet te halen, en behoudt of bewaert. De verklaring der allegorie volgt.

439. - 't Heelal, versta, al de volkeren der aerde, zoo oude als jongere. - Stemt over één, spreekt eenstemmiglyk, en als uit eenen mond. - En, met het bloed enz., versta: te samen met het levensbeginsel, met de geboorte.

440. - Wijd en zijd, dat is overal, in alle streken, hoe afgezonderd en hoe woest ook. - Van zijn vaderen, zyne voorouders wien zy gelykelyk met het bloed ingestort of aengeboren was. - Daer staet een komma achter waarheid, opdat men het volgende voor geene bepaling van waarheid nemen zou, maer voor eene bepaling van ontvangen.

[p. 495]

 

Wy leven na de dood. - Van waar, by 't zien vergaan

 

Des lichaams, (zoo 't dit is) die onbegrijpbre waan?^442.

 

Van waar? - Heeft hooger Geest in 's warelds vroegsten morgen^443.

 

Den menschen dat ontdekt, wat aan hun oog verborgen,

445

Hun zintuig vreemd was, en hun zelfgevoel ontging?

 

Of schiep hun 't zelfgevoel die wondre mijmering? -

442. - De parenthesis is vol van beteekenis. Zy zegt zooveel als: gelyk het schynt, ofschoon 't inderdaed zoo niet is. Men ziet ja het lichaem vergaen, en, als ware het, te niet gaen; doch zulks is maer schyn: het lichaem ontbindt zich, zyne bestanddeelen worden gescheiden, maer om later door Gods alvermogen weder vereenigd te worden, by de algemeene opstanding der dooden. - De redeneering van Bild. is echter zeer nauwkeurig: hoe komt het dat alle volken, terwyl zy in de dood niets anders zien konden dan vernietiging, nogtans allen geloofd en beleden hebben dat de mensch zich zeiven overleeft? - Waan, waer het vers meê sluit, heeft hier de beteekenis van meening, geloof.

443. - Van waar? - Waer komt die onbegrypelyke en nogtans algemeene overtuiging van daen; hoe is zy uit te leggen? Dit algemeen geloof is slechts op twee wyzen te verklaren, namelyk, 1^o door de oorspronkelyke openbaring, van God aen de eerste menschen medegedeeld (zie Bergier, Traité historique et dogmatique, enz. I, Observ. prélim.); of 2^o door het gevoel dat de mensch heeft van zyne onsterfelykheid, gevoel zoo innig, zoo sterk, zoo onwederstaenbaer, dat hy er steeds in berust heeft, ofschoon die onsterfelykheid, voor zyn eigen verstand als eene mymering of een droom moest schynen. Dit alles wordt in de volgende verzen ondervragender wyze, geuit.

[p. 496]

 

Ach! schatbaar is de leer, ten hemel afgezonden!^447-448.

 

Ach! schatbaar, wat ze in 't hart door God gegriffeld vonden!

 

't Is Godspraak, wat men kiez'; 't is Goddelijke troost^449.

450

Voor 't in zijn ban en doem beklaaglijk menschenkroost.^450.

 

Ja, Almacht die ons wrocht, Gy hebt ons 't blijkbre teeken^451.

 

Der afkomst ingedrukt uit hooger hemelstreken!^452.

 

Wy dragen 't in de borst ten Godlijk onderpand.

 

Ja, zwervers op deze aard, gy hebt een Vaderland!^454.

447-448. - Beide verklaringen komen op hetzelfde uit: indien een hooger Geest zulks in den beginne aen de menschen ontdekt heeft, o dan is die leer hoog te schatten, want zy komt ons van den hemel zelf; of heeft de mensch ze uit zyn eigen boezem geput, zoo is zy niet minder schatbaer, want het is God die haer in 's menschen hert heeft ingegriffeld. - Zie het volgend vers.

449. - Om het even aen welke der twee verklaringen men den voorkeur geve, men moet in beide gevallen de stem van God, een orakel des hemels erkennen.

450. - Ban en doem. In zyn ballingschap, en in 't ellendig leven waer hy toe veroordeeld is. Vglk. met dit vers het nagenoeg eensluidend v. 190 der Geestenwareld.

451. - Wrocht. Zie het aengeteekende op v. 364 der Hoop van Bild.

452. - De grammatikale zin vereischt dat het deelwoord ingedrukt op 't einde van 't vers verplaetst worde.

454. - Ei my! wat is hy te beklagen die de verrukkende schoonheid dezer laetste verzen niet gevoelen kan!

[p. 497]

Nazang.

Doet de hoop op blijder dagen^455.
Ook het drukkendst leed verdragen,

Waarom, stervling, dan geschreid?

Wacht, ô wacht gy na 't verduren^458.
Van een luttel nijpende uren,

Op een juichende eeuwigheid.^460.

Ruischt de stormwind om ons henen;^461.
Ach, hy zwicht niet voor ons weenen,

Maar wat is het, schoon hy blaast? -

Wat is windvlaag, waterstorting? -^464-466.

455. - De zin is: indien de hoop op blyder dagen zelfs het drukkendst wee verdragen doet. Het is de gedachte van v. 26 en 27 van het Gedicht.

458. - Het werkw. wacht staet in de gebiedende wyze. - Verduren is sterker dan verdragen, vglk. de aent. op v. 170 en 317 der Hoop.

460. - Op een juichende, of blyde eeuwigheid. - Wachten op is verklaerd by v. 188 der Geestenwareld.

461. - Geheel de Nazang, die zoo zacht en zoo troostend is, gaet over de vergelyking van het leven met de zee, waer in v. 274 en volgende op gezinspeeld wordt. Daer echter heeft Bild. slechts een deel der vergelyking getroffen, namelyk de ysselykheid van de oevers dier zee, en de schipbreuk die de landing voorafgaet. Hier weidt hy uit over de vaert zelve op de levenszee, en wil toonen dat wy op onze overtogt niets te vreezen hebben, dewyl wy zeker zyn dat wy behouden in de haven zullen aenkomen. Van Gods wege namelyk is zulks ontwyfelbaer: indien wy zyne Voorzienigheid het roer laten bestieren, en niet wetens en willens ons schip tegen de klippen der boosheid aen stukken slaen, kan niets ons doen verzeilen of vergaen. - De zin van dit vers moet weêr door het voegwoord indien ontwikkeld worden.

464-466. - Ei! dat zyn weêr dry verzen die in 't hart grypen, en gelyk Bild. alleen er maken kan. Wat zouden wy de stormen des levens vreezen? Zy kunnen slechts de dagen onzer overvaert verkorten, en ons vroeger dan wy gehoopt hadden doen aenlanden.

[p. 498]

465

Ongehoopte reisverkorting,

 

Die uw aankomst slechts verhaast.

 

 

 

Ja, hoe fel de winden gieren,^467.

 

Die ons drijven door den vloed:

 

Geen, die door elkander zwieren!^469.

470

Geen, die onze kiel niet spoedt!^470.

 

 

 

Op dees uitgebreide baren,

 

(Vlak en helder, of beroerd,)^472.

 

Heerscht voor al wie haar bevaren,

 

Slechts één luchtstroom die ons voert.^474.

 

 

475

Van den opgang van het leven

 

Drijft hy ieders holle boot,

 

(Of men lenzen moog of reven,)^477.

467. - Dit is de uitbreiding der vorige gedachte. - Gieren is een sterk, scherp, doordringend geluid maken, hier zooveel als huilen of loeijen.

469. - Versta: geen die door hunne onderlinge strydigheid de vaert verhinderen.

470. - Geen die ons niet voortzet, en zelfs sneller doet gaen.

472. - De zin der parenthesis is: zy mogen vlak en helder, of beroerd zyn; het is om het even.

474. - Één luchtstroom, ééne togt, één wind.

477. - Lenzen en reven zyn twee woorden by de scheepvaert van dagelyksch gebruik. Lenzen beteekent het fokzeil (fr. voile de misaine) alleen gebruiken, op een fokje zeilen, gelyk men doet by stormweêr, wanneer men de groote zeilen stryken moet. Reven in tegendeel, is de zeilen vie ren, meer Schoot geven (in 't fr. larguer), door het losmaken der reefbanden, die vastgeknoopt het zeil inkorten.

[p. 499]

 

D'eigen haven in den schoot.^478.

 

 

 

Vrees geen missen of verdolen,

480

Of de poolstar schijn' of taan:^480.

 

Zekerder dan 's hemels polen,^481.

 

Streeft die trekwind langs zijn baan.^482.

 

 

 

Stervling, droog uw natte kaken!^483.

 

Stel een paal aan dit geween!

485

't Blijde tijdstip gaat genaken,

 

En uw rampen zijn geleên!

 

 

 

Ja, geen God heeft ons doen worden^487.

 

Om te wroeten in dit slijk,

 

Maar bestemd tot hooger orden^489.

490

In het zalig geestenrijk.

478. - D'eigen, de ware, de regte haven.

480. - De zeevaerders, voor dat het kompas uitgevonden was, hielden des nachts de poolstar in 't oog, die, door haer standpunt in 't Noorden, hun den weg wees. - Tanen beteekent verdwynen, verduisterd worden, in 't fr. s'éclipser.

481. - Versta: waer men meer staet kan op maken, meer op rekenen kan, dan op 's hemels polen.

482. - Trekwind, in 't fr. zou men zeggen vent alisé of mousson. Namelyk die luchtstroom, waer in v. 474 spraek van is, blaest altyd in dezelfde rigting, en dryft onmisbaer onze boot in de haven.

483. - Dit is de troostelyke gevolgtrekking uit het voor gaende.

487. - Doen worden, dat is, geschapen.

489. - Maar bestemd, versta, maer heeft ons bestemd, tot hooger orden, en tot die bestemming zullen wy komen. Wy worden er verwacht, in het zalig geestenryk, aen de kust, in de haven van ons Vaderland, door een' Engel die ons naer de woonplaets der eeuwige rust zal inleiden, als gezegd wordt in de volgende verzen.

[p. 500]

 

Mededoogend met uw kermen,

 

Toeft een Wachtgeest aan de kust,

 

Die met uitgeslagen armen

 

Ons ter woonplaats draag van rust.^494.

 

 

495

't Is geen wreede zielverschrikker

 

Die gehate pijlen schiet;^496.

 

Maar der droeven hartverkwikker,

 

Die de hand eens redders biedt.

 

 

 

Heil dan, wat wy hier beschreiden!

500

Heil, bedrukte leedgenoot!

 

Heil den dag dan van 't verscheiden!

 

Dag des levens uit de dood!^502.

494. - Draag staet in de byvoegende wyze.

496. - Namelyk, om ons leed te vernieuwen.

502. - Wy verscheiden uit het leven niet, maer uit de dood; want door de dood vangt waerlyk ons leven aen. En daerom viert de Kerk niet den sterfdag der Heiligen, maer, gelyk zy het noemt, hunnen geboortedag, Natalitia.

(1) In de stoomtuigen namelyk.