Nederlandsche gedichten

[p. 230]

XIII Bilderdijk.
De Geestenwareld.

Inleiding en ontleding.

Dit Dichtstuk is een der meesterstukken van Bilderdijk, Welk een Titel inderdaed, welk een Onderwerp! Wat moet een Dichter adem hebben, en wat moet hy zyner krachten bewust zyn, om zulk eene stof te durven bezingen! Hier baten geene kennissen, hier geldt geene geoefendheid in de schriften der Ouden: alles moet eigen vinding wezen; daerenboven moet de Dichter zich verheffen tot eene orde van denkbeelden en gedachten, die door geene aerdsche dingen kunnen verwekt worden, en als 't ware buiten het bereik des menschelyken verstands liggen.

Bild. ontmoette op den weg des levens niet dan onheil en wederwaerdigheden. Banneling uit zyn vaderland, omdat hy het huis van Oranje aengekleefd was, zwierf hy Europa rond, en leed meer dan eenmael broodsgebrek met vrouw en kinderen; doch de zwaerste zyner rampen, en waer zyn hart onder bezweek, was het vroegtydig wegsterven van zyn talryk kroost, van zyne teêrgeliefde gade, van zyne uitmuntende kunstvriendin de Baronesse de Lannoy. Niemand van hen kon hy vergeten; hunne gedachtenis is het voorwerp van ontelbare dichtstukken, waer de vader, de echtgenoot,

[p. 231]

de vriend zyne treurklagten uitboezemt over 't verlies zyner dierbaerste panden. Dat gedurig herdenken aen de voorwerpen zyner liefde die de dood hem ontrukt had, bragt de Geestenwareld voort; geheel het Dichtstuk getuigt dit: hy die alles wat hy minde in het graf had zien dalen, vond op aerde geen genoegen meer; zyn eenigste troost is de Dichtkunst: zich in den geest en op de vleugelen der Poëzy boven 't aerdsche verheffen, daer omhoog zyne lievelingen wedervinden, zich met hen onderhouden, zich verheugen in hunne onsterflykheid, dat is zyn eenigste wellust; dat alleen maekt hem 't leven verdragelyk, tot dat hy in 't eind, onder het pak der jaren neêrzygende, het stoffelyk kleed op zyne beurt zal uitschudden, en met die hem zyn voorgegaen in eene betere wereld vereenigd worden. Zie daer wat aen Bild. de Geestenwareld ingaf.

Het Dichtstuk werd voorgelezen in de Amsterdamsche Afdeeling der Hollandsche Maetschappy van Kunsten en Wetenschappen, ten jare 1811. Het wordt geopend door een Voorzang, en gevolgd door een Slotzang. Het Gedicht met den Voor- en Nazang werd gedrukt in 's Dichters Affodillen, deel I, bl. 1, Haarlem 1814. In de volledige uitgave staet het gedicht met den Slotzang in T. VII, bl. 107; de Voorzang, in T. XI, bl. 117.

Het onderwerp zelf, zoo afgetrokken, zoo verheven, zoo wysgeerig, eischte dat de hoorders eerst voorbereid wierden, dat de Dichter hen brachte in die stemming van geest die hen bekwaem maekte om het voor te lezen stuk te verstaen en te gevoelen. Daertoe dient de Voorzang.

In dien Voorzang vraegt de Dichter wat leven is, en of dit bestaet in het enkel verkeer met aerdsche dingen? v. 1-12.

Voor degenen die zulks gelooven, zingt hy niet; zy zouden hem niet kunnen verstaen, v. 13-42.

Maer hy zingt voor zyne vrienden, voor hen die gewoon zyn te denken, die wysheid en waerheid zoeken, v. 43-48.

Doch hy bidt hen om verschooning, indien hy beneden

[p. 232]

zyn onderwerp blyft, en maent hen vervolgens aen om met hem de wereld der Geesten in te treden, v. 49-66.

Aldus eindigt de Voorzang, en de hoorders zyn als van zelf, maer toch met eene byzondere kunst van den Dichter, gestemd op den toon dien hy gaet aenslaen in het Dichtstuk zelf.

Hy begint met zyn onderwerp voor te stellen. Gelukkig hy die zich verheft boven het aerdsche; die in hoogere sferen zyne verwanten of zyn maegschap zoekt, die erkent dat het Geestendom hem omringt en bewaekt.

Dat geluk zal de Dichter zingen.

Geheel anders dan de valsche wysgeer, de materialist, die alleen zyne zinnen raedpleegt om te weten watbestaet, luistert hy naer de inspraek van zyn hart, en dat zegt hem dat het heelal vervuld is van geesten, die met zyne ziel vermaegschapt zyn. Zyn hart getuigt hem dat die ziel, welke voor de grootste en edelste gevoelens vatbaer is, niet veroordeeld kan wezen om zich op te houden met het zigtbare, dat slechts de schaduw is van het onstoffelyk bestaen. Alles wat zy hier beneden ontmoet, is begoocheling, bedrog. Maer door den nevel die haer omzweeft, dringt eene lichtstrael uit den hooge: zou zy daer niet naer opzien? zou zy hare oogen niet wenden naer de wezentlykheid, waervan zy op aerde den schemer gewaer wordt? v. 67-90.

Dat kan de mensch zich niet ontzeggen. Hy is geen speeltuig dat, zich zelven onbewust, slechts anderen ten dienst staet. Neen, hy gevoelt zich in zich zelven, in zyn lichaem, dat slechts het werktuig is van zynen wil. En zoo die wil door het werktuig bepaeld, ja verhinderd wordt, een inwendige aendrift, die door niets te bedwingen is, verzekert hem dat hy voor iets anders bestemd werd, dat deze aerde zyne woonplaets niet is, dat de waerheid zyn ryk is, v. 91-110.

Maer, indien er waerheid is, dan zyn er ook wezens die haer kennen; dan zyn er Engelen en zuivere geesten die, vry van het stoffelyk lichaem dat hier den mensch ter neêr

[p. 233]

drukt, de wieken uitslaen, en in het licht der waerheid onbelemmerd rondzweven, v. 111-124.

Zoo denkt de Dichter duizendwerf; maer hy verwyt het den Schepper niet, indien het redelyk schepsel hier beneden genoodzaekt is om in de boeijen des lichaems te zuchten. Neen, God schiep den mensch, of hy schiep ook de aerde niet in den staet van mismaektheid dien wy thans betreuren. De mensch kwam uit de handen zyns Scheppers ongeschonden, onsterfelyk, schoon als het beeld van God zelf; - maer hy verviel, hy ontaerdde; - zyn wil, zyn verstand, zyne krachten werden gekrenkt, verslaefd aen de zinnen: de mensch werd gedoemd ter dood, v. 125-154.

Maer ook dat vonnis is zegen. Door de dood moet de ziel verlost worden uit haren kerker, v. 155-162.

Dan volgt de beschryving van den staet der ziel, verlost van de banden des lichaems. Zy zal hare vlugt nemen, en zich verheffen tot den oorsprong, tot de bron van licht en waerheid; alle hare vermogens zullen voltooid worden; zy zal, in God verslonden en door zyne liefde ontstoken, volzalig zyn, in 't gezelschap der hemelsche geesten, v. 163-178.

Doch ook in dit leven zyn de Engelen voor den mensch geene vreemdelingen. Zy zien, zy naderen, zy bewaken hem. Zy weten dat wy menschen bestemd zyn om eens met hen vereenigd te worden, en daerom beschouwen zy ons als broeders, en hebben deernis met ons lot, v. 179-214.

En zy, onze Vrienden, die het leed doorworsteld hebben en tot het onsterfelyk leven zyn overgegaen, zy vergeten ons niet. Neen de broeder kan niet nalaten om te zien naer den broeder dien hy op de aerde achterliet, de echtgenoot naer zyne teêrgeliefde gade, de ouders naer hunne kinderen, de voorafgestorven telgen naer den oorsprong van hun leven, v. 215-258.

Hier spreekt de Dichter van zich zelven en verheugt zich in de gedachte dat de betrekkingen van vriend- en bloedverwantschap door de dood niet gebroken worden, v. 259-266.

En dan vermaent hy, altoos teêrhartige vader, zyne afgescheiden kinderen dat zy zich om zyn leed niet bedroeven

[p. 234]

zouden, maer in tegendeel zich in de zee der hemelsche wellusten baden, in de afwachting van het uer van wedervereeniging, dat hy geduldig verbeidt, dewyl hy niet alléén lydt, maer het Engelendom hem zyn lot helpt dragen, v. 267-282.

Nu antwoordt de Dichter op eene tegenwerping, namelyk deze:

Getroost hy zich niet met eene ydele hersenschim, hy die meent dat het geestendom zich zyner erbarmt, en medelydt? - Indien zulks hersenschim is, zoo is het vooreerst: omdat er geene geesten bestaen, geene schepselen verheven boven den mensch, die dan zelf aen het hoofd der wezens staet; of ten tweede: omdat die verhevener schepselen zich om den mensch niet bekommeren: anders gezegd, omdat de hemel in geene betrekking staet met de aerde. De eerste dier onderstellingen wordt wederlegd, v. 283-302. - En nog eens, met de tweede onderstelling, in v. 303-322.

Neen, dat is geen droom, geene hersenschim. Het heelal hangt samen en maekt maer één uit; hemel en aerde staen in verband; de menschen en de Engelen staen in betrekking: deze reiken de eersten hunne broederhand toe, v. 323-338.

Nu vraegt de Dichter dat zyne oogen zich mogen verhelderen, en bekwaem worden om die broeders te zien, om hunne bewegingen na te gaen in den etherstroom die hen omzweeft; om de wyze te ontdekken op welke het geestendom den mensch hier beneden te gemoet komt, hem behoudt in de gevaren, hem ontvangt in de dood. Maer neen, daer is het stoffelyk oog, daer zyn de zinnen niet vatbaer voor, v. 339-362.

Edoch de mensch is niet alleen begaefd met zintuigen die hem het stoffelyk bestaen vergewissen; hy bezit een ander, een innig zintuig hetwelk hem ook het onstoffelyke doet ontwaren, en dat zintuig is het gevoel: dit kan sluimeren, ja door 's menschen roekeloosheid als uitgedoofd worden; doch zyne wezentlykheid is onloochenbaer, v. 363-400.

Neen, niet slechts de redelooze dieren, bestemd om ons te dienen, te voeden, te kleeden, zyn voor den mensch

[p. 235]

geschapen; maer ook de Engelen leven voor hem, en geen gevoel ontbreekt hem om met hen in gemeenschap te treden, v. 401-418.

Zoo beproefde weleer de Dichter de geestelyke toenadering zyner hartsvriendin Juliana Cornelia de Lannoy, hem door de dood ontrukt, terwyl hy op haer graf zat te weenen, v. 419-430.

Deze herinnering brengt hem terug op het gruwzaem leed dat hem wachtte in de tyden van rampspoed, toen de geest des verderfs den ondergang van zyn vaderland gezworen had en bewerkte. De Geesten waerschuwden hem het lot dat hem over 't hoofd hing, doch dat niet af te keeren was. Hy onderging zyn lot, en wyt het de Engelen toe, dat hy de gevaren ontkomen, en in de weelde standvastig gebleven is, v. 431-470.

Nu vraegt de Dichter of hy dat alles wel uiten mag zonder vrees van bespot te worden, en antwoordt dat de tyden voorby zyn, toen de waerheid zich verbergen moest. Thans mag hy 't gevoel dat hem overstelpt vrymoedig uitspreken, v. 471-494.

Dan aenroept hy de Dichtkunst, en toont hare natuerlyke vlugt tot het bovenaerdsche, tot het geestelyke, v. 495-520.

Hy vermaent zyne vrienden om zich met hem te verheffen op de vleugelen der Poëzy, ten einde zy aen het beheer der zinnen onttrokken, in de opgetogenheid de gemeenschap der geesten mogen beproeven, v. 521-538.

Nu geeft hy zich geheel over aen den invloed der Poëzy, en verhaelt in zynen dichterlyken geestdrift hoe, wanneer hy door de jammeren overstelpt en vertwyfelend om de dood riep, de Engelen zyne smart kwamen zalven, hem onthieven aen hem zelven, in verrukking hemelwaert voerden, en toonden wat hy eens worden moest, v. 539-590.

Dan zag hy in de opgetogenheid den heilstaet der hemelsche geesten. Hy beklaegt zich dat geen woorden kunnen uitdrukken wat hy gevoelde; beproeft nogthans, doch bezwykt van ontroering, en roept het engelendom tot hulp, v. 591-613.

[p. 236]

Eindelyk wendt hy zich weder tot de vrienden die hem hooren. Hy zegt hun dat zyn uer van verhuizing naer het ander leven nadert; maer dat door zyn vertrek hunne wederzydsche vriendschap niet gebroken zal worden, en sluit met hun het vaerwel te wenschen, v. 614-650.

De Nazang brengt de gemoederen tot bedaren. Daer is alles zacht en streelend, de maet is ligter, de toon is kalmer: het is als de naklank dien de snaren nog uitgeven, wanneer de dichter het speeltuig heeft neêrgelegd.

‘Geen ondier, de woede der Hel noch der Wereld boezemen my schrik in; ik ben beter bewaekt dan een Vorst op zyn' troon. De hemelsche Geesten vergezellen my, waer ik myne schreden rigte, zy bewaken en voeden my. Reeds genaek ik myn doel. Moge ik in die gevoelens myner ziel sterven.’ v. 651-682.

Zoo zong weleer een pelgrim by het naderen tot het heilig graf, v. 683-686.

Zoo ook zingt de Dichter by het genaken zyns levenseinde, v. 687-691.

Voorzang.

Wat is leven? Wat is leven?^1.

Zegt my dit, ô gy die 't weet!

Is het, met dit stof omkleed,^3.

In den bonten kring te zweven^4.

1. - Wat is leven? De herhaling dezer vraeg geeft plegtigheid aen den aenhef, en zet het onderwerp gewigt by. Het is eene figuer waer Bild. dikwyls gebruikt heeft van gemaekt. Sommigen willen hem daerin navolgen, doch zonder goed na te zien, waer het al of niet te past komt.

3. - Met dit stof, het stof des lichaems.

4. - De zin is: bestaet het leven daerin, dat men verkeere in den gewoonen kring, waer men niet vindt dan velerhande beuzelaryen welke de wereld aenbiedt, zonder dien kring ooit te buiten te gaen, om Zich met hoogere dingen bezig te houden? - De beteekenis van het byv. naemw. bont is verklaerd by v. 3 der Hoop van Bild.

[p. 237]

5

Van een onvolkomen aard,^5.

 

Niemands hart of aandacht waard?

 

 

 

Is het hijgen, hopen, vreezen;^7.

 

Zich verteeren in gewoel,

 

Dat noch uitzicht heeft noch doel,

10

En onzeker van zijn wezen,

 

Dobbrend tusschen niet en niet,^11.

 

In een luttel tijds vervliet? -

 

 

 

Wie zich met die schaduw paaien,^13.

 

Met die schim genoegen laat,

15

Die geen wetensdorst verslaat,^15.

 

Zie de starren om zich draaien,^16.

5. - Een onvolkomen aard: eene aerde waer niets volmaekt is.

7. -Versta: bestaet het leven in ydele wenschen, ydele hoop en ydele vrees; in zich uit te putten in gewoel dat niet weet waerheen of waerom, maer blindelings tusschen nietigheden omtast?

11. - Dobberen is heen en weêr vlotten.

13. - Eene schaduw is maer een teeken; een schim, iets dat geen wezen heeft.

15. - Versta: die nergens reden van geeft, die ons niets leeren kan, die den mensch in de onzekerheid laet over hetgeen waer hem meest aen gelegen is.

16. - Daer staet zie, niet ziet. De zin is: een mensch die leeft voor de aerdsche nietigheden, al is hy ooggetuigen van den wonderen loop der hemelsche lichamen, ziet dat zonder zien, wordt er niet door opgewekt om zyne gedachten boven de aerde te verheffen.

[p. 238]

 

Zonder dat zijn hart zich vraagt,

 

Wat die ruime hemel draagt!^18.

 

 

 

Ach, hy kan het graan zien schieten^19.

20

En zich heffen uit de voor;^20.

 

Rijpen in den zonnegloor;

 

En - het voedzaam brood genieten;

 

Zonder dat zijn log gemoed^23.

 

Met het lichaam wordt gevoed.

 

 

25

Vergt de droefheid des beweenders^25-30.

 

Aan het alverslindend graf

 

Rekenschap des zwelgens af;

 

Hy zit neder op de beenders,

 

Ongevoelig, onverdacht

30

Dat de kuil hem meê verwacht.

18. - Versta: of er boven die sterren, boven dat onmeetbare hemelgewelf nog iets anders is.

19. - Ach! wat zou de loop der sterren hem treffen? hy kan de gaven der natuer genieten, zonder dat zyn geest den Schepper indachtig worde.

20. - De voor, die de ploeg geopend heeft.

23. - Het byv. naemw. log is het tegenovergestelde van vlug, snel, gezwind, als 't ware vliegens gereed. Log daerentegen beteekent zwaer, vaddig, traeg, dat zich niet gemakkelyk beweegt, daer geen leven in is. Van daer logheid, zwaerte.

25-30. - Terwyl de gevoelige mensch de panden, welke de dood hem ontrukt, aen het graf betwist, en er niet van scheiden kan, eer hy wete dat de kuil niet dan het stoffelyk deel verzwelgt, enz., ziet de dierlyke mensch het gebeente zyner ouders aen, zonder aen hen, of aen zyn eigen lot te denken. - Des zwelgens is zinryk en dichterlyk. - Hy zit neder. Dat nederzitten drukt nog meer de ongevoeligheid uit. - Onverdacht, van verdenken, vermoeden, in eenen bedryvenden zin, even als men bedacht en onbedacht gebruikt.

[p. 239]

 

Hem is al wat was, verloren;^31-32.

 

Hem bestaat de toekomst niet;

 

Enkel schijn is 't, wat hy ziet;^33-34.

 

Enkel klank vervult zijne ooren,;

35

En met sluimerzieken zin^35.

 

Droomt hy 't leven uit als in.^36.

 

 

 

Hem, hem zing ik niet, mijn Vrinden!^37.

 

Neen, mijn altijd sombre lier

 

Heeft, voor hem, gevoel noch zwier.^39.

40

'k Schep geen kleuren voor de blinden;^40.

 

't Stort mijn tonen niet voor hem^41.

 

Die zich weigert aan mijn stem.

31-32. - Hem, dat is, voor hem, bestaet er noch voorleden, noch toekomst.

33-34. - Hy ziet niet dan den schyn der tegenwoordige dingen; hy heeft geen ooren dan voor den uiterlyken klank, maer voor de inwendige stem des harten is hy doof.

35. - Sluimerziek, slaperig, doch met meer nadruk. Dat ziek drukt geneigdheid uit, gelyk in roofziek, speelziek, twistziek.

36. - Dichterlyker kan men die ongevoeligheid niet schetsen: gelyk hy al droomende de wereld is ingetreden, zoo gaet hy er weêr al droomende uit.

37. - Hem, hem zing ik niet. Hier is de figuer weêr zeer gepast. De herhaling drukt des Dichters verachting uit voor den mensch die zich vergaept aen de stoffelyke dingen. - Vrinden voor Vrienden wegens 't rym.

39. - Zwier, bevalligheid.

40. - Versta: ik doe geen verloren arbeid.

41. - Over de schryfwyze tonen zie het aengemerkte op v. 23 van Bild. Voorzang voor de Hoop.

[p. 240]

 

Maar voor U, gewoon te denken;

 

U, die zucht tot wijsheid kent,^44.

45

En het hart naar waarheid wendt;

 

U, die my gehoor wilt schenken

 

't Is voor U, geliefde kring,^47.

 

Zoo mijn zangaâr hier ontspring'.^48.

 

 

 

Wacht gy slechts geen bruischend vlieten^49.

50

Met een borrelenden vloed,^50.

 

By het lang verstramde bloed! -^51.

 

Die gevoel heeft uit te gieten,^52.

 

Diens, ook stamelende, taal^53.

 

Rekent op een heusch onthaal.^54.

44. - Zucht, begeerte.

47. - Kring, zooveel als gezelschap.

48. - Zangaâr, dichtader die men zegt te vloeijen wanneer de Dichter zingt. - Ontspring' zooveel als open spring', beginne te vloeijen. De byvoegende wyze wordt hier aengewend, eerder om het rym dan uit noodzakelykheid.

49. - De Allegorie, in 't vorige vers begonnen, gaet voort. - Het werkw. bruischen is verklaerd by v. 269 der Hoop van Bild.

50. - Over het werkw. borrelen zie onze aent. op v. 111 der Hoop.

51. - De Zanger waerschuwt dat de ouderdom zyn dichtvuer uitgedoofd heeft; weshalve men van hem niets groots verwachte. - Verstramd, stram geworden. Het wordt meest gezeid van de leden: van het bloed sprekende, gebruikt men stremmen; doch waerschynlyk hebben beide woorden een gemeenen oorsprong.

52. - Hy belooft niets kunstigs; hy wil slechts het gevoel zyns harten uitstorten.

53. - Diens tael, ook al is zy maer stameltael.

54. - Heusch, vriendelyk.

[p. 241]

55

't Luste U, met my om te dolen^55.

 

Door een vreemd en duister oord,^56.

 

Waar geen licht de nacht doorboort.

 

Oord, in netels diep verscholen,

 

En door niemand ooit bezocht,

60

Die er naricht t' huis van brocht!^60.

 

 

 

'k Voer (en moge 't niet mishagen!)

 

U eene andre wareld in.

 

Gunt het aan een zanggodin,

 

Wars van deze door te klagen!^64.

65

Heeft toch de aarde pijn of lust,

 

Elders wonen troost en rust.^66.

55. - 't Luste U. Dit is eigentlyk een optativus, even als in v. 61, en moge 't niet mishagen.

56. - De Dichter spreekt van het ryk der dooden.

60. - Versta: die er uit weêrkeerde, en wist te zeggen hoe het er gaet. - Brocht, wat nog dagelyks in de spraek gehoord wordt en onberispelyk is, ter oorzake van 't rym voor bracht. Zie de aent. op v. 428.

64. - Wars, afkeerig van deze wereld al klagende door te trekken.

66. - Wonen. Wy schryven woonen, doch 't eerste schynt nader te zyn aen den oorsprong.

[p. 242]

De geestenwareld.

Errat, quisque animas nostrorum fine oculorum Aestimat, involvit vitreo quos lucida palla Obice, queis speculum concreta coagula texunt.
Prudentius.^*

Wel hem, die met den voet aan 't nietig hier beneden^67-70.67.

* Hy dwaelt, die van de zielen oordeelt naer de zwakheid zyner oogen, welke een doorschynend vlies met een glazen schans bedekt, en waerin gestremde vochten eenen spiegel vormen.
Het motto is getrokken uit een gedicht van Aurelius Prudentius over de oorzaken onzer dwalingen, getiteld Hamartigenia, v. 868 en vlgg.

67-70. - Deze vier eerste verzen maken de Propositio uit, dat is, stellen het onderwerp des Dichtstuks voor.

67. - De uitdrukking wel hem staet gelyk met gelukkig hy. Even als men in deze is by verstaet, zoo ook in het eerste verstaet men wel is het hem of gaet het hem. - Die met den voet, enz. De Dichter wil zeggen: die gedwongen is hier op aerde te leven, maer hy wil zyne gedachte door een beeld uitdrukken, zynde de beeldspraek de spraek der Poëzy, ut pictura poësis erit. - Het hier beneden is het fr. ici-bas, en daervan overgenomen, maer tot een zelfst. naemw. gemaekt, dat de Franschen niet hebben. Dat hier beneden heet de Dichter nietig, welk byv. naemw. hier byzonder nadrukkelyk en keurig is; want zoo klein en zoo onbeduidend het voorkomt, zegt het alles wat men met eenen langen omhael van woorden zou kunnen uitdrukken. Het is daerenboven aen onze tael uitsluitelyk eigen. Niet is eigentlyk geen ontkennend by woord. Het lat. non en het gr. μή of οὐ is ons ne of door omstelling en. Niet is samengesteld uit ne iet. Van dat ne iet, vereenigd tot niet, heeft men het byv. naemw. nietig gemaekt, en van dit weden nietigheid, dat even schoon en uitsluitelyk eigen is aen onze tael. Beide woorden zyn niet ouder dan de zestiende eeuw.

[p. 243]

 

Gekluisterd, met het hoofd ten hemel op durft treden,^68.

 

Zijn maagschap boven 't zwerk, in lucht en firmament,^69.

68. - Het woord gekluisterd is hier eigen, gekozen, en zou door geen beter te vervangen zyn. Geboeid ware onberispelyk, maer gekluisterd is beter, omdat kluister, met het lat. claustrum (claudere) verwant, het denkbeeld meêbrengt van eene gesloten en dus yzeren boei. Het vers zou even zoo wel gebonden of geketend toelaten, maer behalve dat beide minder passen op voet, drukken zy zoo wel den dwang niet uit; want daer zyn banden des bloeds en ketenen der liefde, welke men niet wil gebroken hebben. - Met het hoofd. Het woord maekt eene schoone tegenstelling met voet van het voorgaende vers. Het is dus hoogst keurig. - Ten hemel op, dat is naer den hemel op, of naer omhoog, lat. versus coelum. De hemel maekt hier insgelyks contrast met het hier beneden van 't voorgaend vers. Versta: die met den geest hemelwaerts durft klimmen; want hoofd staet hier voor geest of ziel, gelyk daer voet voor lichaem. - Ziedaer een voltooid beeld door deze twee eerste verzen gemaeld.

69. - Vóór den aenvang van dit vers, wordt nog eens wel hem die verstaen; want de volzin eindigt eerst met het werkw. kent van het volgend vers, en waer zijn maagschap het voorwerp van is. Dit zelfst. naemw. is samengesteld van maag, bloedverwant of nabestaende, in 't lat. cognatus, affinis, en van het achtervoegsel schap, dat de wortel is van het werkw. scheppen, maer als achtervoegsel weinig van die beteekenis heeft behouden. Het woord maegschap heeft eene dubbele beteekenis, onderscheiden door het geslacht. Het duidt de hoedanigheid aen en dan is het onzydig, b.v. het maegschap tusschen die persoonen is betwistelyk. Of wel het heeft eene collectieve beteekenis en wordt gezegd van alle de persoonen die iemands magen zyn, b.v. myne maegschap is niet groot, dat is, ik heb niet vele magen. In dit geval is het woord vrouwelyk. Zoo is het ook met het ridderschap, de ridderlyke hoedanigheid, en de ridderschap, de vereeniging der ridders; het burgerschap, de hoedanigheid van burger, en de burgerschap, de burgery; het priesterschap, de priesterlyke weerdigheid, en de priesterschap, de geestelykheid, fr. le clergé. Zie Kluits aenmerkingen op het woord Priesterschap, in den Lyst van Hoogstraeten. In dit vers van Bild. heeft maagschap die collectieve beteekenis, en is dus vrouwelyk, alhoewel zulks niet blykt of blyken moet uit den grammatikalen vorm van het voornaemw. dat voorafgaet. - Men noemt 't zwerk de dryvende wolken, en het woord schynt afkomstig van of ten minste verwant met zwieren en zwerven. Hier echter is het per metonymiam of door vernoeming gebruikt voor den dampkring, in 't fr. atmosphère, als zynde die kring waer de wolken in rondzwerven. - Het woord firmament is uit het lat. in alle de hedendaegsche talen overgenomen om den sterrenhemel aen te duiden, namelyk dat schynbaer hemelgewelf waer, voor het oog, de sterren in vastgezet zyn. Het woord is zynen oorsprong verschuldigd aen de begrippen der oude sterrekunde, die meende dat de achtste hemelkring, waer zy waende dat de sterren in vast staen, van kristal was. Wy vertalen het door een echt en zinryk nederd. woord uitspansel.

[p. 244]

70

En 't stofloos Geestendom als wachters om zich kent!^70.

70. - Stofloos is zooveel als onstoffelyk, in 't fr. immatériel. - Geestendom is een Bilderdyksch woord, door onzen Dichter met voorliefde gebruikt en inderdaed byzonder deftig in zich zelven. Zoo zegt hy elders het schepselendom, en, schoon minder wel, het geschapendom. Zie de aent. onder op v. 510. Het achtervoegsel dom heeft nagenoeg dezelfde beteekenissen als schap, doch zonder onderscheid van geslacht. Het duidt de hoedanigheid aen in rykdom, ouderdom, maegdom, vrydom; maer heeft eene collectieve krachtin Geestendom, edeldom, heidendom, christendom, enz. Soms ook drukt het 't gebied uit desgenen, die door het zelfst. naemw. aengeduid is, als vorstendom, hertogdom, bisdom. Zie Brills Spraakleer. - Wachters, namelyk die waken of wacht houden, lat. custodes, fr. gardiens. Het woord staet in 't meerv., ofschoon gezegd van een enkelv., maer dat eene collectieve beteekenis heeft. Zoo zegt men in 't lat. turba ruunt. - Om zich is zooveel als rondom zich. - Kent. De Dichter gebruikt het simplex in stede van het samengestelde erkent, dat men in proza verkiezen zou. - En ziedaer in vier verzen het onderwerp voorgesteld en kortelyk, maer toch volkomentlyk, uiteengezet. Het is de propositio ên de expositio. Over dat onderwerp loopt geheel het Dichtstuk.

[p. 245]

 

Ga, Wijsgeer, vraag wat zy, aan oog, aan oor, of handen;^71.

 

Wy vragen 't aan ons hart, en dit gevoelt die banden:^72.

 

Dit juicht in dmvloed dier bezieling van 't heelal,^73.

71. - Ga. Deze uitdrukking, eene soort van concessio meêbrengende, komt overeen met het age der Latynen. - Wijsgeer, namelyk valsche wysgeer, die het bestaen der Geesten loochent, en niet erkennen wilt dan stoffelyke dingen. - Vraag wat zy, wat bestaet, wat wezen heeft, aan oog, aan oor, of handen. Versta: raedpleeg enkel uwe zinnen, gelyk de materialist doet. Zoo zou men het in proza zeggen; maer de Dichter maekt er een beeld van, en in stede van in abstracto de zinnen te noemen, spreekt hy van de dry voornaemste zintuigen, en derhalve aen 's lezers inbeelding, als de Poëzy doen moet.

72. - Wy vragen het, niet aen onze zinnen, maer aan ons hart. - En dit gevoelt die banden, namelyk die banden van maegschap, die het menschdom aen het Geestendom verbinden. Het werkw. gevoelen, van het hart gezegd, is volstrekt eigen; want het hart redeneert of oordeelt niet, maer gevoelt, en is daerom, in zedelyken zin, de zetel van 't gevoel.

73. - Juicht of verblydt zich. Maer het woord door onzen Dichter gebruikt is verkieslyk, ten eerste omdat het minder plaets in het vers neemt; ten tweede omdat juichen eigentlyk eene groote vreugd of blydschap uitdrukt. Zie aent. op Bild. Herfst, v. 9. Het heeft hier even zooveel kracht als het fr. tressaillir dat ook figuerlyk van het hart gezegd wordt. - In d'invloed, enz. Versta in den invloed van het Geestendom, die het heelal bezielt. 74." place="foot">- Die. Namelyk die invloed, die tusschenkomst der geesten, onophoudelyk in betrekking, in gemeenschap met de menschelyke schepselen. - Meer dan 't leven. Versta van grooter weerde, van hooger belang dan het lichamelyk, het werktuigelyk leven. - Jammerdal, schoon, dichterlyk en zinryk woord, gelyk staende met het fr. vallée de douleurs, maer die beide denkbeelden synthetisch, niet analytisch uitdrukkende, en dus met meer kracht.

[p. 246]

 

Die meer dan 't leven is in 't aardsche jammerdal.

75

Hoe! zou een ziel, die groot, die edel kan gevoelen,^75.

 

Gedoemd zijn, in dees kring van 't zichtbaar niet te woelen^76-77.

 

Het geen men wareld noemt? dien wezenloozen schijn

75. - Hoe. De Dichter wil zeggen: Hoe! zou die invloed, dat verkeer met de onsterfelyke geesten niet meer zyn dan het lichamelyk, dan het stoffelyk leven, en zyn bewys volgt. - Die groot, die edel kan gevoelen. Versta: die groote, die edele dingen kan gevoelen, of die vatbaer is voor het groote, voor het edele of ook voor groote, voor edele gevoelens. De uitdrukking is buitengewoon, maer toch duidelyk, deftig en schoon.

76-77. - Het werkw. doemen, van doem, zelfst. naemw. (zie onder by v. 190), beteekent oorspronkelyk niets anders dan oordeelen. Heden geeft men er de beteekenis aen van veroordeelen, namelyk tot eene straf, of absolutè verdoemen. Hier heeft het die beteekenis van veroordeeld of verwezen tot, of om te, maer het voorzetsel is weggelaten. - In dees voor in deze, want kring is by Bild. vrouwelyk. Alle andere schryvers gebruiken te regt het woord mannelyk; doch zulks doet hier niets aen 't vers. - Alles wat vergaet, zegt de Dichter, is nietig, vergeleken met het eeuwige. In dien zin zeggen de Franschen dan ook dagelyks le néant des choses humaines of terrestres. Onze Dichter heet dat niet zigtbaer, dat is stoffelyk, en als dusdanig onder het oog of de zinnen vallende. - Het werkw. woelen drukt beweging uit, maer eene gedurige en ongeregelde beweging, waervoor de Franschen s'agiter gebruiken. Kiliaen vertaelt het door tumultuare, maer het woord heeft nog andere verwantschapte beteekenissen, die het hier overbodig is op te halen. - Hetgeen en hetwelk schryft Bild. altyd in twee woorden, tegen het gemeen gebruik. Dat hy hier het aenwyzend voornaemw. geen voor het betrekkelyke welk aenwendt, is allenzins wettig, en in het vers noodig om den w klank niet dry of viermael te laten hooren. - Dien wezenloozen schijn. Versta dien ydelen schyn, dien schyn zonder wezen (in 't fr. sans réalité), zonder lichaem. Dit alles kan in eenen philosophischen zin zeer wel uitgeleid worden; maer daer is tevens by op te merken dat de Dichter de nietigheid der stoffelyke wereld met opzet overdryft, in het belang namelyk van zyn onderwerp, dat daerdoor zelf grooter wordt.

[p. 247]

 

Die slechts de schaduw is van 't onbegrijplijk zijn!^78.

 

Waarin men vruchtloos grijpt en omtast, steeds bedrogen;^79.

78. - Slechts, dat is, niets anders dan. - 't Onbegrijpelijk zijn of het onstoffelyk en het eeuwig bestaen. Onbegrypelyk is hier in zyn eigen zin gebruikt, voor iets waer men niet kan naer grypen en dat men derhalve ook niet kan begrypen, lat. quod nec prehendi, nec comprehendi potest. Het wordt meestal van het verstand gezegd, maer dan is het, even als bevatten en verstaen, in overdragtelyken zin gebezigd.

79. - Het betrekkelyk voornaemw. waarin ziet terug op het zigtbaer niet van v. 76, dat in de twee volgende verzen nader aengeduid of verklaerd wordt. - Vruchtloos, dat is te vergeefs, of liever zonder voordeel, zonder voortbrengsel. - Grijpt en omtast. Beide denkbeelden zyn hier volkomen gepast. Men grypt naer iets dat men ziet of meent te zien, en vervolgens tast men om of in 't ronde, in 't wild, naer hetgeen men meent ontwaerd te hebben en waer men vruchteloos naer gegrepen heeft. - Bedrogen. Versta er by zynde of wordende. Het deelwoord hangt af van men.

[p. 248]

80

De hand naar waarheid reikt, maar prooi is van de logen;^80.

 

En, tuimlende in een nacht van diepe duisternis,^81.

 

Het opgeeft of men zelf - of iets bestaanbaar is! -^82.

 

Hoe! 'k zou op neveldamp, steeds wolkend rondgedreven,^83.

80. - Aen het hoofd van dit vers en van het volgende, moet nog eens waarin ver staen worden. Die soort van ellipsen zyn eigen aen alle talen, en vooral toegelaten in de dichterlyke tael. - Het werkw. reiken, in 't lat. tendere, is by de hand byzonder eigen. - Door waerheid verstaet de Dichter het fr. réalité. Verum est id quod est. - De logen is het tegenovergestelde van waerheid, doch hier eerder zinspelende op den wezenloozen schyn van v. 77. Bemerk ook het schoon contrast van de hand die zich uitstrekt om de waerheid te vatten en die zelf de prooi wordt van de logen. Nog eens, men ziet dat alles beelden zyn die vereenigd een treffend, een hoogst dichterlyk tafereel uitmaken.

81. - Tuimlende, dat is heen en weêr geslingerd wordende. Over het werkw. tuimelen zie onze aent. op Bild. Herfst, v. 19. - Het epitheton diep, als ieder door het gebruik weet, is volkomen eigen aen het woord duisteirnis.

82. - Het werkw. opgeven is byzonder wel gekozen en zinryk. Het zegt oneindig meer dan twyfelen; het is dusdanig twyfelen dat men den twyfel voor onoplosbaer houdt, en daerom het ding laet varen, gelyk men zegt. Vglk. de aent. op Bild. Hoop, v. 86. - Of men zelf, enz. Versta: of men zelf werkelyk bestaet, en of er in alles wat ons omringt wel eenige wezentlykheid is, zoodanig dat men zich overgeeft aen een volslagen scepticismus, het laetste uiteind der materialisten, die met een aenhanger van Pyrrho verklaren dat zy niets weten, en aenstonds by voegen: wat weet ik?

83. - De redeneering in v. 76 aengevangen wordt hier hernomen en voortgezet. - Neveldamp. Het eerste deel der samenstelling bepaelt het tweede. In 't fr. zou men 't heeten vapeur nébuleuse. - Steeds wolkend rondgedreven. Versta: die gedurig als wolken rondgedreven wordt. Het Werkw. wolken staet by Kiliaen in den zin van het lat. nubilare, met wolken betrekken, nubilari, vol wolken komen. Het is afgeleid van wolk, gelyk vele werkw. van zelfst. naemw. afgeleid zyn door enkele byvoeging van den verbalen uitgang en. Reizen, krygen, ploegen, visschen, hagelen zyn van dien aert. Hier beteekent wolken zooveel als wolken maken of tot wolken worden, overgaen. Dampen die wolken, zyn derhalve dampen die zich tot wolken vereenigen of wolken uitmaken, en als dusdanig nu herwaert, dan derwaert gedreven worden, naer dat de wind blaest. Door den neveldamp waer hier de Dichter van spreekt, verstaet hy de stoffelyke wereld die den geest in den weg staet en zyn oog verduistert, gelyk een nevel aen het oog des lichaems doet, dat daer wel iets in ziet, maer niets duidelyk ziet.

[p. 249]

 

Het schimgeschemer zien dat om my schijnt te zweven,^84.

85

En zien naar 't licht niet om, dat uit een hooger oord^85.

84. - Schimgeschemer. Schemeren is een zwak licht afgeven of verspreiden. Zie onze aent. op Bild. Hoop, v. 22. Zoo zegt men: het begint te schemeren, lat. lucescit; daer schemert my iets van voor de oogen. Van daer ook schemerlicht, morgen- en avondschemering. Het woord schimgeschemer beteekent derhalve een geschemer van half duistere, half lichte schimmen, die men ziet, maer niet onderscheidt. - Dat om my schijnt te zweven, en derhalve myne aendacht wekt. Welnu, zou ik dat geschemer zien op dien neveldamp:

85. - En zou ik naer 't licht niet omzien dat, enz. De Dichter, in dit tafereel, onderstelt het gemeende licht als achter hem schemerende, en schimmen vertoonende op den neveldamp dien hy voor en rondom hem ziet. - Het woord oord beteekent plaets, omtrek. Hier staet het gelyk met het fr. région.

[p. 250]

 

Met weêrwil door die mist en haar beroering boort?^86.

 

Dien schemer zonder lijf voor zelfbestandig houen?^87.

 

Ik, dartlen met dien schijn? aan hem mijn hart betrouwen?^88.

 

Geeft dan die schaduw-zelv' my de overtuiging niet^89.

86. - Met weêrwil, dat is, met tegenzin, of ondanks zich zelven worstelende tegen de beletselen die het ontmoet. - Het woord mist is by Bild. vrouwelyk, gelyk alle de zelfst. naemw. die op st eindigen. Maer die reden is zwak, en ofschoon ze de Hollanders vry algemeen aennemen en volgen, houden wy nog altyd de naemw. mist, dienst, ernst, dorst, angst, vorst, last, herfst en andere voor mannelyk. - Beroering, dat is, verwarring. Het werkw. beroeren staet gelyk met het fr. troubler, waer van het begrip hier past. - Wil men, na deze verklaring, de vier laetste verzen eeniger wyze nevelachtig vinden, het zy zoo. De zaek welke zy voordragen is het ook; maer met eenige nadenking zal men des Dichters gedachte toch wel beseffen: want het is zeker voor ieder aendachtige dat de zigtbare, de stoffelyke wereld teekens draegt van de onzigtbare en geestelyke wereld.

87. - De zin is: zou ik dien schemer zonder lijf, zonder wezen, voor zelfbestandig houen, dat is, voor op zich zelven bestaende of bestaenbaer, het lat. in se subsistens. Ons woord is byzonder zinryk. De d van houden is enkel voor het rym onderdrukt, en des te onberispelyker dewyl zy in de gesproken tael dikwerf weggelaten wordt, om het enkel gemak der uitspraek.

88. - Ik. Versta nogmaels: zou ik. Het komma dat op het voornaemw. volgt, dient enkel om de ellipsis aen te duiden. - Dartelen, enz., dat is, spelen met dien blooten schemer en er my meê verlustigen? Wat betreft het werkw. dartlen, zie onze aent. op Bild. Herfst, v. 14. - De zin van het tweede halfvers is: zou ik hem aenkleven, beminnen, hem myne trouw schenken?

89. - Die schaduw-zelv'. Versta: die schaduw, die altyd een teeken is van iets anders dat ze voortbrengt. Over de schryfwyze schaduw-zelv' zie het aengemerkte op de verzen 27 en 135 van Bild. Hoop. - Het woord overtuiging is hoogst keurig. Het geldt hier voor zekerheid, maer voor zulke zekerheid die uit getuigenis wordt opgemaekt, gelyk de schaduwe immer getuigt dat zy door iets zelfstandigs is voortgebragt.

[p. 251]

90

Der wezens buiten haar, waarvan ze zweemsels biedt?^90.

 

 

 

Ik-zelf, ik ben geen hand, geen voet, geene ingewanden,^91-93.

 

Geen werkend brein; geen snaar, dien vreemde krachten spanden,

 

Die andren, niet zich zelv' maar die hem aanroert, klinkt.

90. - Buiten haar bestaende. Te regt, want niets kan schaduw afgeven dan buiten zich zelven. - Zweemsels zyn gelykenissen, beeldtenissen. Men heeft ook het zelfst. naemw. zweem, fr. ressemblance, en van daer zweemen, fr. ressembler. Het drukt uit, zegt Bild. op Hooft, bl. 13, eene zweving van iets vertoonen, dat is, eene voorbijgaande schim, schijn of afschaduwing. - Ziedaer dan de nietigheid der stoffelyke wereld bewezen. Zy is slechts een teeken; zy is slechts de schaduwe der onstoffelyke wereld, de schyn van de wereld der Geesten. Zulks wordt nu nog nader aengetoond en voldingend bewezen in den mensch zelf, het mikroskosmos of de kleine wereld, gelyk de Ouden hem noemden. Het menschelyk lichaem is ook enkel nietigheid, is ook slechts de schaduwe zyner ziel, en het werktuig van zynen geest.

91-93. - Bemerk de nauwkeurige opnoeming der in- en uitwendige werktuigen. De hand, waer de mensch meê arbeidt, de voet, waer hy zich meê beweegt en omwandelt op den aerdbodem, de ingewanden, waer hy het lichamelyk leven meê onderhoudt, het brein, waer de geest meê werkt: dat alles inderdaed, de hersenen zoo wel als de ingewanden, zyn bloot werktuigen, maer zyn de mensch zelf niet. Daer staet werkend brein, fr. cerveau en action of en fonction. Over het woord brein zie de aent. op Bild. Hoop, v. 89. - De volgende vergelyking met de snaar is byzonder schoon en dichterlyk. Zy zinspeelt inzonderheid op de menschelyke stem, het wonderste van alle de werktuigen der ziel, die in de stem spreekt. Ik ben geen snaar, welke zich zelve niet spannen kan, maer van anderen, dus door eene vreemde kracht moet gespannen worden. Ik ben geen snaar, geen speeltuig, dat voor zich zelven niet klinkt, maer voor anderen die het aenhooren, voor dengenen die het bespeelt. De Dichter zegt: die hem aanroert, en toont daerdoor dat hy het woord snaar voor mannelyk houdt. Hierin wykt hy af van het gewoon gebruik, maer geeft daer reden van in zyne Geslachtlyst, en ofschoon die reden niet veel afdoende is, moet men hem toch zynen keus toegeven.

[p. 252]

 

'k Gevoel my in my-zelv', en niet in wat me omringt.^94.

95

'k Ben in dit lichaam niet verdeeld, noch 't kan me omvangen.^95.

 

't Is werktuig voor mijn' wil, aan wien mijn daden hangen.^96.

94. - In wat me omringt, namelyk het lichaem of de werktuigen, die enkel het omhulsel of de omkleeding zyn van de zelfbestandige ziel.

95. - Verdeeld, zoodanig als of myne persoonlykheid gedeeltelyk in de handen, in de voeten en in de overige deelen des lichaems bestond. - Noch 't lichaem kan me omvangen, zoodanig als of ik buiten zynen omvang niets vermogt, gelyk de slaef zich beweegt in zynen kerker, en daer niet buiten kan gaen.

96. - Neen, geheel myn lichaem en alle zyne leden zyn niets dan werktuig voor mijn' wil, aan wien mijn daden hangen, dat is, toe te wyten zyn; want de wil gebiedt en het lichaem voert dat gebod uit. Men zegt onverschillig aen iets hangen of van iets afhangen, in denzelfden overdragtelyken zin.

[p. 253]

 

En, zoo de werking ook door 't werktuig wordt bepaald,^97.

 

Zoo 't geen de geest bedoelt, hier afwijkt, elders faalt,^98.

 

Zoo zelf mijn wil zich richt naar 't geen ik uit kan voeren,^99.

100

De wensch in 't diepst der ziel is door geen band te snoeren.^100.

97. - Deze verzen zyn vol waerheid, nauwkeurig en dichterlyk uitgedrukt. - Versta: alhoewel het waer is dat het werktuig, of het lichaem, palen stelt aen de werking des wils, wiens magt beperkt wordt door de magt zyns werktuigs. Het woord bepalen is hier hoogst nauwkeurig om het fr. borner, déterminer, définir uit te drukken. - De redeneering gaet voort.

98. - Versta: indien het doel dat de wil, of de ingever des wils, de geest zich voorstelt, hier afwijkt, of hem ontvlugt, elders faalt, of ontbreekt. De beide werkw. zyn weêr volkomen gepast. Een doel kan bestaen, doch niet getroffen worden, en alsdan wijkt het af, of uit den weg van hem die er naer streefde. Of het kan valschelyk ondersteld zyn, en dus voor hem die er het oog op heeft, volstrekt falen of ontbreken.

99. - Versta: indien myn wil zelf, ofschoon vrymagtig uit zyne natuer, zich voegt of zich regelt naer de zwakheid van zyn werktuig, en zich daeraen op zekere wyze onderwerpt. - Zelf mijn wil voor myn wil zelf. Het byvoegelyk voornaemw. staet hier vóór zyn naemw., waer men het dikwerf plaetst, namelyk per emphasin. - Hier eindigt de protasis of het eerste lid der periode; met het volgend vers begint de apodosis of het slot des volzins.

100. - De zin is: de wensch, de zucht, die in het diepste der ziel ontstaet en daer uit opwelt, is door geene werktuigelyke banden te bedwingen of te beteugelen; die laet zich niet richten, of wil zich niet voegen naer de zwakheid van 's lichaems werktuigen. - Het werkw. snoeren, van snoer, koord of draed, beteekent eigentlyk aen een snoer rygen, b.v. paerlen snoeren; maer, by uitbreiding van het denkbeeld, beteekent het ook met een snoer binden of toebinden, b.v. de jagthonden snoeren, iemand den mond snoeren.

[p. 254]

 

Die toont me, ik ben voor meer, voor andre bezigheên,^101.

 

Voor grootre vatbaar, bruischt door elken weêrstand heen,^102.

 

Eischt andre vormen aan het werktuig dat een pogen^103.

 

Te loor stelt, waar 't naar zucht en opwelt in den hoogen.^104.

101. - Die wensch, die zucht toont me, ik ben enz. Bemerk de verhalende woordschikking in stede der verbindende. Zy geeft leven aen de voordragt. Zoo zegt men zeer wel: ik dacht, de zomer zou my genezen, in de plaets van: ik dacht dat de zomer my genezen zou. - Voor meer dan ik hier beneden verrigten kan. - Voor andre bezigheên, dan waer ik my hier beneden meê ophouden moet. Het woord staet gelyk met het fr. occupations.

102. - Voor grootere bezigheden of werkzaemheden. - Het byv. naemw. vatbaer, van vatten, wordt dikwerf, als hier, in een bedryvenden zin gebruikt, en beteekent alsdan bekwaem. Soms wordt het ook in' een lydenden zin aengewend, en beteekent alsdan bevattelyk, b.v. die zaek is voor my niet vatbaer. - Die wensch, die zucht bruischt door elken wederstand, door elk beletsel heen, want hy is in zich zelven volstrekt onwederstaenbaer. Het werkw. bruischen, verklaerd in onze aenteek. op v. 269 van de Hoop van Bild., is hier figuerlyk gebruikt voor met drift doordringen.

103. - Het werktuig of het orgaen. - Een pogen, dat is, eene poging, een drang, een trek. Over de schryfwyze en de beteekenis van het woord zie onze aenmerk. op Bild. Voorzang voor de Hoop, v. 75.

104. - Te loor stelt, bedriegt of verydelt, hier eigentlyk, het doel doet missen. Over de oorspronkelyke beteekenis dezer uitdrukking zie onze aenteek. op Bild. Voorzang voor de Hoop, v. 87. - Waar 't, dat is, die pooging, die trek van het hart naar zucht, met drift naer streeft. Het werkw. heeft den zin van het fr. aspirer. - Opwelt, gelyk de springbron uit den grond driftig opwelt, in den hoogen of naer omhoog. De gedachte, eenigermate ingewikkeld, wordt verklaerd door de volgende gelykenis.

[p. 255]

105

Ja, als 't bedwongen vuur, dat, onder de asch bedekt,^105.

 

Hoe werkloos, immer poogt en naar zijn oorsprong trekt;^106.

 

Zoo stuwt me een aandrift op, die, walgend van deze aarde,^107.

 

Een andre wareld eischt, van min verachtbre waarde;^108.

 

Roept me elken oogwenk toe: Hier is uw woonplaats niet;^109.

110

De waarheid is uw rijk, geen ijdel droomgebied!^110.

105. - Bedwongen. 't Is het fr. comprimé of réprimé.

106. - Hoe werkloos het ook zy of schyne onder de asch, die het bedekt en bedwingt. - Poogt, dat is, moeite doet, namelyk om weêr vry te worden. Het werkw. staet hier absolutè. - Trekt of streeft, haekt. Inderdaed, het vuer streeft door zyne natuer immer naer omhoog; maer hier heet het naer zynen oorsprong, te weten in dichterlyke opvatting en met zinspeling op de fabel van Prometheus, die het eerste vuer aen de assen des zonnewagens ontstoken en op de aerde gebragt had.

107. - By het woord aandrift (zie onze aenteek. op Bild. Hoop, v. 212) past volkomen opstuwen, dat is, aenzetten, opwekken, voortdry ven, gelyk men het vee doet.

108. - Daer staet niet van meerder of grooter waerde, maer van min verachtbare waerde, dat veel nadrukkelyker is, want het loochent volkomen de waerde die men aen deze wereld toekent.

109. - Het onderwerp van het gezegde roept is de aandrift van v. 107. En die aendrift spreekt niet alleen aen de ziel, neen hy roept als 't ware met luider stemme, zoodanig dat de Dichter zyne vermaning niet ontveinzen kan of er zich aen misgrypen.

110. - Geen ijdel droomgebied is uw ryk. Het woord gebied wordt per synecdochen gebruikt voor de uitgestrektheid van land of grond waer iemand gebied, dat is, heerschappy of magt over heeft. Zoo spreekt men van het ryksgebied, het staetsgebied, zoo ook van het gebied des konings, des landheers, enz. Hier beteekent het zoo veel als het fr. empire, en droomgebied beteekent dus het ryk der ydele droomen, tegenovergesteld aen het ryk der waerheid. De overgang komt van zelf.

[p. 256]

 

Maar is er waarheid, ach! zoo zijn er, die haar kennen!^111.

 

Zoo zweven in haar licht op kleppende arendspennen^112.

 

De wezens, haar nabij, en met geen mist omhuld,^113.

 

Als die d'onzuivren poel van jamm'ren hier vervult.^114.

115

Zoo zijn zy, by de drift, die hier ter terging prikkelt,^115.

111. - Zoo zijn er, enz. De gevolgtrekking is zeker wettig.

112. - Het naemw. arendspennen staet synecdochisch voor arendsvleugelen of -vlerken, waer de pennen of slagvederen het voornaemste van zyn. Die pennen worden hier kleppend genoemd, als het gerucht uitdrukkende dat groote vogelen met hunne slagvederen maken. Het woord is van den klank gemaekt, en heeft geenen anderen oorsprong, even zoo min als het fr. claquer waer het meê overeenkomt. Het zinnebeeld is hoogst dichterlyk en gepast; want waerby zal men de geesten, die in het licht der waerheid zweven, beter vergelyken dan by den arend, die zyne vlugt neemt boven de wolken en opstygt tot tegen de zon, om haer in 't aenzigt te beschouwen?

113. - Haar nabij: men kan verstaen de wezens die haer naby zyn of, en beter naer ons inzien, het bywoord nabij betrekken tot zweven, en verstaen dat die wezens de waerheid naby zweven. - Omhuld staet nagenoeg gelyk met omkleed, omwikkeld. Over het simplex hullen zie de aent. op Bild. Landheil v. 54.

114. - Als, versta, gelyk aen dien mist, die den onzuiveren poel van jammeren, waer wy hier beneden in leven, vervult.

115. - Versta: de drift naar het eeuwig licht, naer het ryk der waerheid, die hier op aerde den mensch prikkelt enkel om hem te tergen, dewyl hy zynen drift, boven in v. 107 en 108 aengeduid, niet kan involgen, die drift prikkelt ook de geesten, maer alleen tot voldoening, want zy kunnen er zich aen overgeven, niet wederhouden zynde door hetgeen ons wederhoudt, het lichaem, als vervolgens gezegd wordt. - Over het geslacht van het woord drift zie by v. 76 van Bild. Voorzang voor de Hoop.

[p. 257]

 

Met deze onzaalge last, die logheid niet omwikkeld,^116.

 

Die aan dees nevel bindt, en wil en neiging boeit,^117.

 

En naar de lucht gevormd die in dees laagte vloeit.^118.

 

Zoo zijn er Engelen, zoo afgescheiden geesten,^119.

116. - Het byv. naemw. onzalig is, spraekkundig gesproken, juist het tegenovergestelde van zalig, maer het wordt door de Dichters veelal gebruikt in den zin van hoogst ongelukkig. - Last heeft hier juist de beteek. van 't fr. fardeau. - Logheid, zwaerte, fr. pesanteur, komt van log, zie de aenteek. op v. 23. - De last en de logheid hier gemeend, zyn het lichaem en zyne hoedanigheid. - Omwikkeld is nagenoeg eensluidend met het fr. enveloppé.

117. - Het betrekkelyke die ziet terug op last of liever op logheid, dat slechts tot verklaring van last bygevoegd is. - Aan dees nevel, versta aen dezen aerdschen nevel, aen den mist van dezen jammerpoel.

118. - Versta: en die, namelyk welke logheid, gevormd is volgens den aert der lucht waer zy in leeft, en die hier in deze benedenwereld vloeit. Dit werkw. wordt gebruikt by alle onvaste lichamen als water en lucht, die beide vloeistoffen zyn. Het werkw. gevormd schynt my hier misbruikt. Zie onze aenteek. op Bild. Hoop v. 137 en hooger by v.7.

119. - By het tweede zoo versta nogmaels zyn er. Hier eerst geeft de Dichter hunnen byzonderen naem aen de wezens gemeend in v. 113. Hy noemt er twee: Engelen, versta hemelsche geesten, en afgescheiden geesten, versta menschenzielen, maer gescheiden van het lichaem.

[p. 258]

120

Ontslagen van dit jok der ploegende akkerbeesten^120.

 

Dat ons terneder buigt; dat klemmend, drukkend kleed.^121.

 

Aan plant en dier ontleend, waarvoor de stervling zweet,^122.

 

Dat al zijn zorgen trekt en afdwingt in dit leven,^123.

120. - Het woord ontslagen past op beide, op de Engelen even als op de afgescheiden geesten. Ontslaan is verlossen, maer hier nauwkeuriger, omdat het zinspeelt op de boeijen van v. 117. Het zegt dus zoo veel als: verlost door het breken of aen stukken slaen der boeijen. - Van dit jok, des lichaems wederom, dat de Dichter vergelekt aen het jok der lastdieren. Jok of juk schynt afkomstig van het lat. jugum. - Der ploegende akkerbeesten. Treffende samenstelling. Het laetste woord, op zich zelven nederig en onedel, is krachtiger dan eenig ander, en past daerom des te beter om het contrast dat de Dichter bedoelt uit te drukken.

121. - Het bywoord ter neder, eigentlyk roering uitdrukkende, heeft de kracht van het lat. deorsum. Spraekkundig gesproken zou het moeten te neder zyn, gelyk men zegt te boven, te binnen, te voren. Het gebruik echter heeft reeds by onze oudste schryvers ter neder ingevoerd, of wel door alliteratie omdat neder met r eindigt, of wel omdat er by verstaen wordt stad of stede, plaats, ter nederstede. - Dat kleed, namelyk het lichaem, dat de ziel klemt en drukt. Beide werkw. zyn onderscheiden als in 't fr. serrer en opprimer.

122. - Aan plant en dier ontleend, te regt, want door die twee wordt het lichaem gevoed, en hetaerdsche leven onderhouden. - Waar voor de sterveling zweet, gelyk geschreven staet Gen. 3, 19: in sudore vultus tui vesceris pane.

123. - Het werkw. trekken, gelyk het hier gebruikt wordt, is zeker ongemeen, maer toch volkomen wettig. Het brengt den zin meê van vragen of eischen, maer het schildert, wat de twee andere niet doen. - Afdwingen beteekent met geweld eischen, gelyk de struikroover doet, en heeft hier byzonder veel kracht.

[p. 259]

 

Hem mooglijk tot een vloek en geen gebruik gegeven.^124.

 

 

125

Zoo denk ik duizend werv'. - Beheerscher van 't Heelal,^125.

 

Gy weet het! Maar u deert der menschen ongeval;^126.

 

U zij 't verwijt niet, U de schuld niet opgedrongen^127.

 

Der dwaasheid die uw gift, uit louter gunst ontsprongen,^128.

124. - Het deelwoord gegeven ziet terug op leven, en de zin is: in dit aerdsche, dit stoffelyk leven, hetwelk aen den mensch gegeven is misschien enkel tot een vloek, dat is tot zyne straf, en niet tot zyn gebruik. - Het woord vloek en vloeken is van onzekere afkomst, doch verwant met het lat. plango en het gr. πλήγω of πλήσσω die beide met het lat. verberare overeenkomen.

125. - Werv', in stede van werven. Duizendwerf ware ook goed geweest, maer het meerv. zegt meer, omdat zulks eerder distributivè dan collectivè het getal uitdrukt. Maer zoo Bild. het meerv. gebruikte, moest hy duizend en werven in twee woorden schryven, dewyl het alsdan voor geene bywoordelyke uitdrukking gelden kan. Het is dan niet het lat. millies, maer mille vices. Welligt heeft de Dichter geoordeeld dat het verminkte werv' beter aen het voorgaende woord vastgehecht wierde; doch in zyne Ziekte der Geleerden, III, 102, schryft hy voluit duizendmalen, insgelyks ongesplitst.

126. - Deert. Onpersoonlyk werkw., gelyk het lat. miseret, dat er meê overeenkomt. - Ongeval, zoo veel als ramp. Over de samenstelling van het woord zie het aengemerkte op v. 53 van Bild. Hoop.

127. - U zy de schuld enz. - Opgedrongen zegt meer dan opgelegd, want het brengt een denkbeeld van geweld meê, dat hier klem aen de gedachte geeft.

128. - Der dwaasheid hangt af van schuld; maer zelfs in proza mag men de bepaling afscheiden door een tusschengevoegd woord, indien er de volzin vloeijender meê wordt en er geene duisterheid uit ontstaet. - Over het byv. naemw. louter zie de aent. op Bild. Hoop, v. 309.

[p. 260]

 

Verwoestte! Neen, Gy schiept geen lichaam in dees stand.^129.

130

Geen aardbol, dus misvormd, kwam uit uw wijze hand:^130.

 

Die breuk by breuken draagt van jammer, van verdelging;^131.

129. - Bild. houdt veel van het woord verwoesten, en het is inderdaed vol nadruk in zyn overdragtelyken zin van roekeloos te niet doen of verstooren; zyne eerste beteekenis komt volstrekt overeen met het lat. devastare. Over de beteekenis van het byv. naemw. woest zie de aenmerk. op Bild. Herfst, v. 54. - In dees stand, voor in dezen stand. Anderen schryven deez', maer de schryfwyze van Bild. schynt ons verkieslyk. - Vergelyk hiermeê de beschryving of liever de schildering die Bild. maelt van den staet des menschelyken lichaems voor en na zynen val in 't gedicht, getiteld Kleeding, v. 8-39, T.V., bl. 185, der volledige uitgave. Men zal aldus een proef hebben van den rykdom diens dichterlyken vernufts, dat hetzelfde onderwerp meermaels behandelt, doch altoos uit een verschillend gezigtpunt beschouwt.

130. - Bemerk dat de Dichter onverwachts ophoudt van het lichaem te spreken, om eerst het verval der gansche stoffelyke wereld te schetsen, zullende hy vervolgens het verval van het mikroskosmos in een tweede tafereel vertoonen. Maer welke tafereelen! Ei! by Bild. alleen zyn er zulke te vinden. - Dus misvormd, dat is, mismaekt en gebrekkelyk, als de aerdbol dien wy betreden. Het fr. zegt défiguré.

131. - Breuk by breuken, dat is, de eene breuk naest de andere. Breuk is niet alleen het breken zelf, maer ook de opening of schade door het breken veroorzaekt. Hier beteekent het de merken, de kenteekens, de uitwerksels der verwoesting welke de aerde onderstaen heeft. Nooit is dat woord dichterlyker of met meer nadruk gebruikt dan hier door Bild. - Jammer brengt het denkbeeld meê van het fr. calamités of wil men, catastrophes, verdelging dat van destruction. Zie de aent. op Rens de Leeuw van Vlaenderen, v. 6.

[p. 261]

 

Hier opgeworpen asch, daar volk- en landverzwelging;^132.

 

door ijzren vorst geklemd; door zonnebrand geschroeid;^133.

 

Gegeesseld door den storm die langs zijn vlakte loeit^134.

135

En 't hart doorrommelt van den afgrond, uit wiens holen^135.

 

De pest haar dampen slaakt, om door ons bloed te dolen,^136.

132. - Opgeworpen asch, namelyk uit de vuerbergen, het zy die nog bestaen en in werking zyn, het zy sedert eeuwen uitgedoofd, maer nog erkennelyk aen de puinen die zy overgelaten hebben. - Volk- en landverzwelging. De Dichter zinspeelt op Herculanum en Pompeii, alsmede op streken en hare bewooners die de zee verzwolgen heeft.

133. - Geklemd, namelyk aen beide polen. Het deelwoord geklemd, even als de twee volgende, ziet op aardbol. - Het epitheton ijzeren is byzonder schoon en dichterlyk. - Geschroeid, namelyk in de verzengde luchtstreek, of het lat. zona torrida. Over de beteekenis van het werkw. schroeien zie onze aent. op Bild. Herfst, v. 3.

134. - Langs zijn vlakte, namelyk de vlakte of de pleinen des aerdbols. - Loeien schynt van den klank gemaekt en komt overeen met het fr. mugir. Het wordt eigentlyk gezegd van koeyen en ossen; hier figuerlyk op den storm toegepast.

135. - 't Hart, dat is het binnenste, het inwendige; maer hoogst dichterlyk. - Doorrommelt van den afgrond, te weten by de aerdbevingen. De gepastheid en de nadruk van het werkw. loopt in 't oog. - Hol beantwoordt aen het fr. caverne.

136. - De pest, de ysselykste aller ziekten, hier genoemd als personnificatie van de ziekte in het algemeen. - Haar dampen, die de oorzaek zyn van hare besmettelykheid. - Slaakt, dat is, los laet, doch hier eerder op te vatten in den zin van uitzendt. Het werkw. slaken komt overeen met het lat. laxare, en Kiliaen geeft het byv. naemw. slaek in den zin van slap, lat. remissus, laxus, waer het inderdaed meê verwant is. - Om door ons bloed te dolen, om zich te verspreiden en rond te dwalen in of door ons bloed, de zetel van bykans alle ziekten.

[p. 262]

 

En die met hollen muil ons aangaapt nacht en dag,^137.

 

En 't gruwzaam uur verbeidt, dat ons verslinden mag. -^138.

 

Geen aardbol, dus misvormd, maar ook geen stervend wezen,^139.

140

Aan sterflijkheid verslaafd, uit nietig slijk gerezen,^140.

 

Op lijken azend als het ongediert der aard,^141.

137. - Met hollen, dat is met open muil, maer het epitheton is keuriger, omdat het de grootte en de diepte van dien muil beter uitdrukt. - Aangaapt, niet alleen gaept, maer ons te gemoet gaept, namelyk zwelgens gereed.

138. - Gruwzaam beantwoordt aen het fr. horrible. - Verbeiden zegt zooveel als afwachten, doch met het bykomend denkbeeld van zekere aenkomst. Het woord is oorspronkelyk verwant met bed. - Het hulpwoord mogen wordt dikwerf gebruikt om iets toekomstig uitte drukken, maer met het bykomend denkbeeld van onzekerheid. - Verslinden wordt hier gezegd van uur, doch tevens verstaen van den muil van 't vorige vers.

139. - De dichter herneemt zyne gedachte met dezelfde woorden waermeê hy ze aenving in v. 130. Hier herhaelt het halfvers in 't kort geheel de beschryving of liever geheel het tafereel dat voorgaet. - Daer staet niet een sterfelyk, maer een stervend wezen; want de mensch is een wezen, een schepsel dat gedurig sterft. Quidquid aetatis retro est, mors habet, zegt Seneca.

140. - Verslaafd. Te regt, want hy is de slaef des doods. - Gerezen, dat is, ontstaen, opgerezen. Formavit Deus hominem de limo terrae. Gen. 2, 7.

141. - De mensch aast inderdaed op lijken, want hy kan zyn leven niet in stand houden dan door de dood van andere schepselen, met wier spieren hy zich voedt. Maer wat is de uitdrukking kort, krachtig en dichterlyk! Zie de aent. op Bild. Hoop, v. 11. - Als enz. Versta, gelyk de wormen der aerde, te regt ongedierte genoemd, als zynde een voorwerp van afschrik. Het fr. zegt vermine, maer ons collectief woord bevat zoo wel de insecten als de wormen.

[p. 263]

 

Was, Schepper der Natuur, uw groot- uw Godheid waard!^142.

 

Neen, 't is de mensch niet meer, dien eens uw hand bootseerde,^143.

 

Met d'indruk van U-zelv', 't aanbidlijkst schoon, vereerde,^144.

145

Met d'adem van uw geest bezielde: ja wiens ziel^145.

142. - De Natuur beteekent hier de algeheelheid der geschapene wezens, in welken zin het door allen dikwyls gebruikt wordt. - Uw Godheid zegt meer dan uw grootheid, want het drukt in eens alle de goddelyke volmaektheden uit. Maer de grootheid van God maekt contrast met de nietigheid van den mensch, in de vorige verzen zoo krachtig geschetst. Wat een ryk, wat een verrukkend vers!

143. - Het bywoord eens geldt voor een onbepaeld verleden en voor een onbepaeld toekomende, even als het fr. un jour. - Bootseerde, gelyk de kunstenaer het klei der aerde bootseert, dat is tot een beeld vormt. Het is hier het eigen woord; doch men schryft ook boetseeren. Naer alle waerschynlykheid is bootseren of boetseren niets anders dan het frequent. van bootsen, (zie onze aent. op v. 311 van de Hoop van Bild.) en zou derhalve eenen korten uitgang behooren te hebben; maer het gebruik heeft er een vreemden uitgang aen gegeven.

144. - Het vers zinspeelt op het gezegde der H. Schrift, Gen. 1, 26; Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram. - Vereeren is hier keurig en zinryk. Het voorwerp van dit werkw. is dien van het voorgaend vers, hier nog geldend.

145. - Andere toespeling op de getuigenis van Gen. 2, 7: et inspiravit in faciem ejus spiraculum vitae. - Daer staet bezielde in den derden persoon, hetgeen hier eene soort van anacoluthon uitmaekt, want het ziet noodwendig terug op hand van v. 143, terwyl het van God zelf verstaen moet worden.

[p. 264]

 

De zuivre spiegel yan uw Godheid was. Hy viel,^146.

 

Ontaardde; en tot wat graad! Zijn zuiverheid geschonden; -^147.

146. - Bemerk hier vooreerst den overloop van het eene vers in 't ander, wat by de fr. dichters haest voor eene feil gehouden wordt. By ons is het zoo niet. Die overloop, in tegendeel, brengt rykdom en zwier in de periode, namelyk wanneer hy met kunst aengewend wordt gelyk by Bild. die hierin alle zyne voorgangers verre overtroffen heeft. By hem alleen vindt men dichterlyke perioden van zes en acht verzen of nog meer, waer hy over de rymwoorden heen draeft, als of die hem nimmer belemmeren konden, en ze hem als het ware ontvielen: zoo natuerlyk staet alles op zyn plaets. Bemerk nog dat in dit of in het voorgaend vers geen spoor is van een hemistichion. De Dichter in zynen geestdrift schynt aen cesuren noch verdeelingen te denken; maer zyne verzen zyn niet te min vloeijend en ontleenen zelfs eene nieuwe schoonheid uit hunne verscheidenheid. Dit vers eindigt met een spondaeus (--) Hy viel, dat niet alleen het gepaste, het eigen woord is om 's menschen val uit te drukken, maer hier tevens dien val door den val zelfs van het vers meesterlyk aenduidt. Ook het epitheton zuiver heeft hier al zyne beteekenis, want de menschelyke ziel was oorspronkelyk geen doove en als overwasemde, maer de zuivere spiegel der Godheid.

147. - Hy ontaardde, dat is, verloor zynen oorspronkelyken aert. 't Is het fr. dégénerer, s'abâtardir, s'altérer. - En tot wat graad viel, ontaerdde hy! - Wat volgt, zyn jammerklagten uit het hart komende, en daerom afgebroken, zonder werkw., zonder bind- of hulpwoorden, want het hart kent geene syntaxis. Niettemin is alles zeer duidelyk, en voor het oog des lezers door de punctuatie behoorlyk onderscheiden. - Het werkw. schenden is hier eigen, zoodanig dat het door geen beter zou kunnen vervangen worden.

[p. 265]

 

Zijn wil verbasterd, ach! - aan zin en slijk gebonden; -^148.

 

't Verstand bezoedeld door den nevelwalm van waan; -^149.

150

Zijn lust, zijn kracht, misvormd, en jammerlijk vergaan! -^150.

 

De dood, zijn voedster en beheerscher, in zijne aderen^151.

148. - Gebonden, verslaefd aen de zinnen en aen het slyk der dierlyke lusten.

149. - Bezoedeld, bevlekt, besmet, maer sterker in beteekenis. Kiliaen vertaelt het door coinquinare, contaminare, faedare fuligine, welk laetste zoet of roet uit den schoorsteen beteekent. Daer schynt Kiliaen dan ook het woord van af te leiden, want hy schryft besoetelen. - Walm is damp, wasem, met het bykomend denkbeeld van golving of hetgeen men in 't fr. ondulation noemt, zoo zegt men wierookwalm. - Waan heeft hier den zin van eigenwysheid, laetdunkendheid, in 't fr. présomption, arrogance.

150. - Zijn lust, of zyne neigingen, zijn kracht, of zyne krachten. - Hier komt my het woord misvormd zoo keurig niet voor als boven, v. 130 en 139, op welk laetste het ook al te haestig volgt. Gekrenkt of verminkt ware beter, maer zou alleen op kracht slaen. - Het woord vergaan in zyne eenigzins onbestemde beteekenis past zeer wel op beide. Kiliaen vertaelt het door perire, interire, evanescere, pessum ire, dat is, geheel, volkomen vervallen, of ten gronde gaen. In zich zelve is dit vers zwak, ja zeer zwak, maer volkomen gestemd op den toon der andere, en daerom wordt zyne zwakheid door den lezer niet aenstonds opgemerkt.

151. - Zijn voedster, dat is, des menschen voedster of de onderhoudster zyns levens. Welk een contrast, en tevens wat groote waerheid! Wat volgt, is niet minder waer en schoon: zyn beheerscher. Het een en het ander wordt op dood te regt toegepast, alhoewel het eerste vrouwelyk, het tweede mannelyk zy. Zulks hangt enkel af van de wyze van beschouwing. De mensch die op lyken aest, mag de dood zyn voedster heeten, want hy leeft van de dood, en hier wordt zy als lydelyk beschouwd. Maer de mensch is tevens de slaef des doods, voor hem zoo wreed als onverbiddelyk, en mag hem derhalve zyn beheerscher noemen, zynde alsdan de dood als handelende of werkende opgevat, even als men zich het beeld des doods onder eene mannelyke gedaente voorstelt. Zie Bild. Verhandeling over de geslachten der Naamwoorden, bl. 154-55. - Men denke hierby aen het vers van J.B. Rousseau, L. I, Ode 3:

Sous leurs pas cependant s'ouvrent les noirs abîmes,
Où la cruelle mort les prenant pour victimes,
Frappe ces vils troupeaux dont elle est le pasteur.

- In zijne aderen gezeteld, en derhalve met zyn bloed vermengd, zoodanig dat de dood de bronnen des levens zelf besmet. Daer staet niet zittende, maer gezeteld, gelyk de monark op zynen troon.

[p. 266]

 

Gezeteld, - wien hy leeft, wiens schrik hy steeds voelt naderen; -^152.

 

En elke hoofdstof hem ten vijand! Groote God,^153.

 

Dit wierd er van zijn' staat, en Gy bestemt zijn lot!^154.

152. - Wien, voor wien, hy leeft, want het eind zyns levens, waer hy alle oogenblikken naer toe snelt, is de dood. Dit wordt verklaerd in het volgend halfvers: wiens schrik hy steeds voelt naderen. Inderdaed iedere stap, dien hy in het leven doet, brengt hem nader by de dood, en die nadering verschrikt hem telkens meer en meer.

153. - En elke hoofdstof, alle de elementen, hem ten vijand of tot eenen vyand! Dat zyn zy werkelyk, want water en vuer, en alles wat hy tot het leven noodig heeft, allen kunnen hem de dood geven, en zyn derhalve zyne vyanden. - Groote God! wat is die uitroeping schoon aen het einde van dit treurig tafereel!

154. - Versta: tot zoo verre, tot zoo diep is hy vervallen uit zynen eersten, zynen oorspronkelyken staet; en Gy stemt daer in toe, Gy geeft daer uwe toestemming aen, Gy wilt dat zulks zyn lot zy! - Worden maekt gewoonlyk werd in den eersten betrekkelyk verledenen tyd, maer het levendig gebruik hier te lande toont dat wierd even goed is, en hier in het vers heeft het meer klank.

[p. 267]

155

Ja, 't is zoo. Gy bestemt! en ook dat lot is zegen,^155.

 

't Vergroofd, 't verstoflijkt lijf wordt eenmaal afgelegen.^156.

155. - De Dichter schynt adem te scheppen by 't eerste halfvers. Hy herhaelt slechts, en bevestigt nog eens het eenigerwyze wonderspreukig epiphonema, waer de voorgaende periode meê sluit. Maer hy herneemt aenstonds en zegt by wyze van epanorthosis of correctio: en ook dat lot is zegen. Wy zyn ja ter dood veroordeeld, en God zelf heeft dat vonnis uitgesproken, heeft dat lot bestemd; maer ofschoon eene straf, is tevens dat lot een ware zegen, en een blyk van oneindige goedheid. Het bewys volgt.

156. - Vergroofd, dat is, grof geworden, van fyn, subtiel, en goddelyk schoon als het lichaem was, toen het uit de handen zyns Scheppers kwam. - Verstoflijkt, dat is, ontroofd van alle zyne engelachtige hoedanigheden en gansch stoflelyk geworden. Het fr. zou zeggen matérialisé, maer ons woord heeft meer kracht door het voorvoegsel ver dat het denkbeeld van verandering, doch van slimme verandering, van verslechting medebrengt. - Eenmaal. Zie de aenmerk. op het bywoord eens, v. 143. - Afgelegen. Wy hebben het onzydige liggen, en het (met verandering van wortelklinker) daervan afgeleid bedryvend leggen, gelyk zitten en zetten. Het eerste is ongelykvloeijend, en maekt ik lag, ik heb of ben gelegen. Zoo ook ik zat, ik heb of ben gezeten. Het afgeleide is gelykvloeijend: ik legde, heb gelegd; ik zette, heb gezet. Dezelfde vokael-verandering heeft plaets in drinken en drenken, alsmede in stallen en stellen, zuigen en zogen, enz. Wat doet nu de Dichter? Hy gebruikt het deelwoord van het eene tot deelwoord van het andere, en zyn kunstgreep is zoo fyn, dat de lezer het bedrog haest niet opmerkt. Voeg daerby dat Bild. de eerste of de eenigste niet is, die liggen en leggen in de vervoeging heeft vermengd. Zie Huydecopers Proeve, II, bl. 379, vlgg. en III, bl. 143, vlgg.

[p. 268]

 

't Verval moet groeien en voleinden in 't vergaan,^157.

 

De weldaad van de dood 't gekerkerd deel ontslaan;^158.

 

Een zuivrer, fijner stof de vlotte ziel omgeven.^159.

157. - 't Verval, in 't fr. zou men zeggen le dépérissement of la décadence, met welk laetste ons woord volstrekt overeenkomt. - Daer staet niet toenemen, wat anders ook eigen zou zyn, maer groeien, dat dichterlyk is en beter schildert, behalve dat het eene schoone antithesis daerstelt met verval. - Het werkw. voleinden heeft dezelfde kracht als het fr. s'accomplir, en is hier even keurig. - In 't vergaan, in 't sterven, in de ontbinding. Dit woord heeft hier zyne volle kracht en beteekenis, vooral ten overstaen van het eerst gebruikte verval. Beide verschillen gelyk de lat. zelfst. naemw. occasus en interitus by Cicero, wanneer hy zegt Pro Sulla, c. 11, ad occasum interitumque reipublicae.

158. - De weldaad van de dood. Men kan den tweeden naemv. van de dood houden voor eene bepaling van weldaed, namelyk de weldaed welke ons door de dood bewezen wordt, of voor eene enkele bystelling gelyk als men in 't fr. zegt la ville de Rome. - Ontslaan of verlossen. Dit werkw. hangt af van moet des voorgaenden regels, hetwelk hier by verstaen wordt.

159. - Een zuivrer, fijner stof, dan die des lichaems, waer de ziel door geklemd, geboeid en gekerkerd is. - Wat is dat epitheton vlot keurig en dichterlyk in zyne overdragtelyke beteekenis! Het woord behoort tot de scheepstael. Het schip raekt vast op het zand by de ebbe of het lage water, maer de vloed of het hooge ty maekt het weêr vlot, in 't fr. le remet à flot. Hier beteekent de vlotte ziel, de ziel die nergens meer aen vast is, die door niets meer tegengehouden wordt. In 't fr. zou men hier het byv. naemw. dégagé gebruiken. - Omgeven, dat is, omringen, 't lat. circumdare. Het werkw. hangt nog eens af van het verzwegen moet.

[p. 269]

160

Dit werktuig, dan gesloopt, behoort dit eindig leven.^160.

 

Een beter, reeds gevormd, rijst uitzijn binnenst op.^161.

 

En de eedle dagkapel ontwikkelt uit de pop.^162.

 

Dan zullen we, ô gewis! tot andre hoogte steigeren,^163.

160. - Dit werktuig. Namelyk het lichaem, dat niet is dan het werktuig van de ziel, als boven, v. 96, uitdrukkelyk geleerd werd. - Dan gesloopt. Versta: nu in zyn geheel gehouden zoo lang de mensch leeft; maer dan, namelyk na de dood, gesloopt, uiteen geworpen. Het werkw. slopen of sloopen beteekent uitéén doen, het lat. destruere, het tegenovergestelde van samenstellen, 't lat. construere. - Het byv. naemw. eindig is het tegenovergestelde van oneindig, dat meer in gebruik is.

161. - Men kan verstaen een beter werktuig; maer de zin eindigt met het vorig vers, en het schynt my verkieslyk een beter absolutè te verstaen, alsof er stond een beter iets. - Reeds gevormd, versta, bestaende, maer dat nog in zyne kiem ligt te rusten. - Het werkw. oprijzen staet gelyk met het lat. surgere, maer hier eerder resurgere.

162. - Met dit epiphonema sluit de periode. Het is eene gepaste, heerlyke en hoogst dichterlyke vergelykenis, ontleend aen eene der wonderbaerste gedaenteverwisselingen die de natuer oplevert. - Het woord kapel, van onzekeren oorsprong, is synoniem van vlinder, in 't fr. papilion. Men onderscheidt den dagkapel van den nachtkapel, in 't fr. papillon de nuit, waer wy ook wel den gemeenen naem van mot aen geven. - De pop is het kokertje waer de rups hare gedaenteverandering in ondergaet (het fr. zegt chrysalide) en waeruit zy zich vervolgens ontwikkelt en vleugels openspreidt om tot vlinder te worden. - De Dichter gebruikt hier zeer wel het werkw. ontwikkelen als onzydig of liever, op zyn grieksch, in wederkeerigen zin. - Thans merke men nog de gepastheid van het epitheton edel by dagkapel, tegenovergesteld aen de verworpenheid van den worm of de rups. - De toepassing der vergelykenis loopt van zelf in 't oog.

163. - Dan, namelyk, na onze verlossing uit het lichaem. - Tot andre hoogte, of tot verhevener hoogte. - Steigeren is het frequent. van stygen, met verandering van den wortelklinker.

[p. 270]

 

De waarheid ons geen licht, het licht geen toegang weigeren.^164.

165

Ons, blinden, zal geen glimp van 't hier zoo flaauw gezicht^165.

 

Bedriegen; 't zintuig zal bestaanbaar zijn voor 't licht^166.

164. - Versta: dan zal de waarheid, enz. Het hulpwoord staet in 't voorgaende vers, en werkt voort in het volgende, mits de lezer het wyzige naer dat de zin meêbrengt. De figuer is een dusgenaemd zeugma of adjunctio, aen de Dichters toegelaten. - Geen licht weigeren, gelyk zy het hier doet, volgens het gezegde in v. 111 en vlg. - Dan zal het licht ons geenen toegang weigeren; want wy zullen ons alsdan kunnen verheffen tot in de hemelsche sferen waer het licht der waerheid straelt. Het woord toegang staet volkomen gelyk met het lat. accessus.

165. - Ons, blinden, versta, blinden als wy zyn, zoo lang wy in dit lichaem blyven. - Het naemw. glimp, dat met glimmen van éénen oorsprong is, wordt gebruikt om eenen bedriegelyken schyn uit te drukken. Zoo zegt men: hy weet aen zyne leugens eenen glimp van waerheid te geven. Hier beteekent het een valsch zien van de oogen zelf, uit hoofde harer zwakheid of flauwheid, gelyk de Dichter zegt, waerdoor zy, starende in een schitterend licht, als verblind worden door dien schitter zelf, en valsche dingen zien.

166. - Versta: neen, 't zintuig, waer wy dan meê zien zullen, zal bestaanbaar, dat is, gelyk men in proza zegt, bestand zijn voor 't licht. Zoo zegt men: hy is bestand tegen zynen vyand, dat is, hy kan hem het hoofd bieden, hy kan het er tegen uithouden; de oogen des arends zyn bestand voor, of tegen de zon, versta, zy kunnen de zon in het aenzigt zien zonder schemeren, zonder door haren schitter verblind te worden.

[p. 271]

 

Dat de oogen aan zal doen, en heel ons zijn doorstralen^167.

 

Met zaligheden, door verbeelding nooit te malen,^168.

 

't Gevoelen, 't zien, zal, als één saamgesmolten toon,^169.

170

Te samenvlieten tot één zintuig; streelend, schoon,^170-171.

 

Welluidend, wierookgeur, en nektar, al de leden

 

Doortrekken met de lucht van 't onverbasterd Eden:^172.

 

De wellust, wellust zijn, geen angel die slechts kwetst;^173.

167. - Het werkw. aendoen staet gelyk met het lat. afficere, in 't fr. affecter. Dat licht zal dan ja onze oogen aendoen of treffen, doch ter zelver tyd zal het geheel ons zijn, geheel ons wezen doorstralen.

168. - Nooit te malen, dat is zaligheden, die door de verbeelding, hoe ryk of hoe vermogend men die ook onderstellen moge, nooit te schilderen zyn.

169. - 't Gevoelen, dat is, het vermogen of de faculteit die wy hebben van te gevoelen. - 't Zien, een ander vermogen of faculteit. - Als één saamgesmolten toon, als een toon uit twee andere tot één samen gesmolten.

170-171. - Te samenvlieten. Het werkw. moest hier gescheiden zyn van het by woord, omdat dit zelf uit twee woorden bestaet, die aeneen mogten geschreven zyn. - Tot één enkel zintuig, alle de andere vervangende. - Zie hoe kunstig hier de aendoejiingen der vyf zinnen uitgedrukt zyn. Streelend en schoon zinspelen op het gevoel en 't gezigt; welluidend en wierookgeur op het gehoor en den reuk; nektar op den smaek. Die vyf verschillende aendoeningen zullen dan vereenigd zyn tot één gevoel, en dat eenig gevoel zal al de leden doortrekken.

172. - Met, enz. dat is te samen met de Paradyslucht die onze eerste ouders inademden, voor dat zy door de zonde verbasterd was.

173. - Versta nogmaels: dan zal de wellust waerachtiglyk wellust zijn, geen angel die kwetst, gelyk hy hier op aerde doet. Onze Dichter heeft dit denkbeeld elders ten volle ontwikkeld, namelyk in zynen Ondergang der eerste Wareld, alwaer hy, in den derden zang, v. 164 en vlgg., sprekende van de Hel of den afgrond aldus meesterlyk zingt:

Hier wordt de pijl gesmeed voor 't dolende Gewise,
Hier, de angel van de lust, die in de boezems haakt,
Die meêsleept, en verscheurt, en oprijt, wat zy raakt,
En wonden achterlaat, die, door geen hand te heelen,
De ziel verpesten, en de dood in de aadren telen.

[p. 272]

 

Een bloem, die eeuwig bloeit, nooit afvalt of verfletst;^174.

175

De plicht genieting zijn, en uit- en wedervloeien^175-176.

 

Der Godheid, van wier vuur ons ingewand zal gloeien:

 

Dan rukken we u te moet, ô Geesten, daar gy zweeft,^177.

 

U, waar my 't hart naar trekt van dat het adem heeft!^178.

 

 

 

Maar ô, Verwanten van mijn wezen, Medgenooten^179-180.

174. - Versta: dan zal de wellust een bloem zyn, die enz. - Verfletsen is verwelken, verslensen. Flets beteekent eigentlyk iets dat zyne kleur verloren heeft.

175-176. - De zin is: dan zal de plicht, het vervullen der pligten, geene moeite meer kosten, maer genieting, louter genot zyn. De pligt zal niet meer zyn dan eene uitvloeijing van den goddelyken wil, en hare vervulling niet dan een wedewloeien der ziel of des wils tot de Godheid. - Van wier vuur, namelyk het vuer harer liefde, ons ingewand, ons binnenste zal gloeien.

177. - Te moet. Thans zeggen wy meest te gemoet; maer dat ge is slechts een by voegsel, en te moet gaen is heden zelfs nog gebruikelyk. De Engelschen zeggen to go to meet, met hetzelfde woord.

178. - Men kan het voornaemw. my houden voor voorwerp van trekt; maer beter is het dit laetste onzydig op te vatten, en my te houden voor eenen derden naemv. - Van dat, dat is, van sedert dat het adem heeft, of leeft. De constructie staet gelyk met het lat. ex quo voor ex eo quo. - Dit laetste vers bereidt den overgang.

179-180. - In de oorspronkelyke uitgave staet het komma achter ô, doch ik acht het beter het na maar te plaetsen, met welk woord de Dichter schynt adem te scheppen, om vervolgens zyn hart lucht te geven in eene periode van negen verzen, even schoon door hunnen rykdom en hunne welluidendheid als door de zielroerende gevoelens welke er in uitgedrukt worden. - De Dichter spreekt van de Engelen en hemelsche geesten, en noemt ze verwanten van zyn wezen, in 't lat. affines, propinqui. Te regt, want de mensch is waerlyk de verwant der Engelen, als er geschreven staet Ps. 8, 6: minuisti eum paulo minus ab Angelis. - Medgenooten des aanzijns. Te regt, want de Engelen zyn geene zinnebeeldige of verdichte, maer zelfstandige wezens, even als de menschelyke ziel. Beide hebben hetzelfde aanzyn. Men zegt thans gewoonlyk medegenoot, alleen voor het gemak der uitspraek; doch medgenoot en medgezel wordt ook nog gebruikt en is even zoo goed. Kiliaen heeft geenen anderen vorm voor medbroeder, meddeylen, medganger, en vertaelt medgenoot zeer wel door consors, socius, particeps. Het woord genoot wordt veelal met de dubbele o, ook door de Hollanders, geschreven, ofschoon zy met ons in de uitspraek de zachtlange o laten hooren. Eertyds echter werd het, hier te lande althans, algemeen met de scherplange uitgebragt, gelyk het heden nog klinkt in het vers der tien geboden:

en begeert niemands beddegenoot,
noch iemands goed, 't zy klein of groot.

- Uit eene bron ontsproten, versta, door eenen en denzelfden God geschapen, en derhalve gelyken oorsprong hebbende.

[p. 273]

180

Des aanzijns, met mijn geest uit eene bron ontsproten;

 

Naar wie ik zwoege en hijge in mijmerende lust;^181.

181. - Wat heerlyk vers! De twee werkw. zwoegen (zie onze aent. op Bild. Landheil, v. 105) en hijgen (vglk. de aenmerk. op Tollens Herfst, v. 82) zyn synonyma, maer hier overdragtelyk en naest een, drukt het tweede eigentlyk het verlangen uit, en het eerste de vurigheid van dat verlangen. - Het werkw. mijmeren, van onzekere afkomst, beteekent in stilte over iets nadenken, op iets droomen. In 't fr. zou men hier zeggen dans mes rèves délicieux.

[p. 274]

 

En, wen de morgenwind mijn grijze slapen kust,^182.

 

De handen uitstrek, als een broeder by 't ontwaken^183-184.

 

Naar d'ouder broeder die hem opwekt! Die in 't kraken

185

Der bladers somtijds tot my lispelt in de lucht,^185-186.

 

En met mijn adem paart (ik voel het) als ik zucht!

182. - Wen of wanneer. Wen is vooral gebruikelyk in poëzy. - De morgenwind, namelyk het koeltje dat den opgang der zon vergezelt. - De slapen des hoofds, in 't lat. tempora, in 't fr. les tempes, worden hier grijs genoemd, dat is met gryze haren overdekt, welke de wind kust of waer hy dus in spelen kan. Wat dichterlyk en wat aendoenlyk beeld! De uitdrukking is zooveel te schooner, omdat zy zinspeelt op des Dichters ouderdom en zyn verlangen naer het ander leven nog meer wettigt. Ook het woord kussen, van den zachten morgenwind gezegd, is byzonder schoon en dichterlyk.

183-184. - De werkw. uitstrekken en uitreiken zyn genoegzaem synonyma; maer het eerste is hier gepaster, omdat uitreiken het denkbeeld van geven of aenbieden meêbrengt, dat in uitstrekken niet ligt. - Kan men wel eene schooner of gepaster vergelyking uitdenken, om de verwantschap tusschen de Engelen en de menschen aen te duiden, dan die welke hier aengewend is. Beide zyn gebroeders, maer de Engel is 's menschen oudere broeder, naer wien hy met liefde de handen uitstrekt, om zich als 't ware onder zyne hoede te stellen. - Die in 't kraken. Versta, gy, die; want de rede keert terug naer v. 179. Daer is opzettelyk een punt voor gesteld, om de misvatting voor te komen. Het werkw. kraken is klanknabootsend, en heeft geenen anderen oorsprong.

185-186. - Over het frequent. lispelen zie de aenraerk. op Bild. Landheil, v. 62. De Dichter meent in dat gelispel de stem der Engelen te hooren, gelyk hy voelt dat hun adem zich paart met zijnen adem, om meê te zuchten als hy zucht. Het werkw. paren is hier ook onzydig gebruikt of op zyn grieksch in wederkeerigen zin.

[p. 275]

 

Geen eindelooze kloof houdt my van U gescheiden.^187.

 

Uw oogen zien op hem, op wien uw harten beiden!^188.

 

Maar ook gy nadert, schoon me onzichtbaar, uit uw kring^189.

187. - Eindelooze, of oneindig breede kloof. Dit woord, van klieven komende, beteekent eigentlyk spleet, by Kiliaen rima; fissura. Zyne synonyma zyn scheur en berst, doch geen dezer beide zou hier gepast zyn in den zin van tusschenruimte dien het woord meêbrengt.

188. - De Dichter kon even zoo wel uwe als uw oogen geschreven hebben; maer in het tweede halfvers kon de e er niet by. Daerom laet hy ze hier ook weg, en mogt dat gerust doen. - De gedachte is schoon en waer, want daer men naer verlangt, daer houdt men de oogen op gevestigd, en het hart drukt zynen wensch uit in de oogen. - Het werkw. beiden is uit zynen aert onzydig, even als wachten: ook worden deze twee met het voorzetsel op aengewend. Men gebruikt ze echter ook in eenen bedryvenden zin, maer alsdan meest samengesteld met het voorvoegsel ver, verwachten, verbeiden, als hiervoren, v. 138.

189. - De Dichter wil zeggen: niet alleen werpt gy oogen van liefde op hem, naer wien gy wacht, naer wiens aenkomst of vereeniging gy verlangt; maer ook gy nadert. - Me, een derde naemv. in de gewoone spraek gebruikelyk, in stede van voor my of aen my onzichtbaar, kon hier wegblyven zonder eenigerwyze het vers te stooren. Waerom staet het er dan? Om den zin te bepalen van hem des vorigen regels, en van den sterveling des volgenden. De Dichter toont door dat ingeschoven me, dat hy hier voortdurend van zich zelven spreekt. - Uit uw kring, versta, uwen Engelenkring, uw hemelsch gezelschap. Maer kring is by Bild. vrouwelyk, zie boven v. 76; anders zou hy er misschien eene apostroof bygevoegd hebben.

[p. 276]

190

Tot d'in zijn doem en ban verlaten' sterveling.^190.

 

Neen, Gy verlaat hem niet. Ja, 'k voel het, Hemelengelen,^191.

 

Dat zich uw beden soms aan mijne beden mengelen;^192.

 

Dat me uwe zorg bewaakt: Dat ge in mijn drukkend leed^193.

190. - De zin is: tot den sterveling, zoo eenzaem, zoo verlaten in het ballingschap, waer hy, sedert zynen val, toe gedoemd of veroordeeld is. Dergelyke zinwendingen zyn van aert duister, en moeten, vooral in proza, vermyd worden. - Het thans eenigerwyze verouderde doem, wortel van doemen (zie boven by v. 76), beteekent oorspronkelyk oordeel, vonnis, als Kiliaen het vertaelt door judicium, sententia. Zoo zeide men eertyds den doemsdag voor den dag des oordeels dies judicii. Verder beteekent doem ook, gelyk hier, veroordeeling, straf. - Ban, van het middeleeuwsch lat. bannus, beteekent eigentlyk gebod, bevel, alsmede regtsgebied, of waer men bevel over heeft. Maer van eeuwen herwaert wordt het tevens gebruikt in den zin van 't lat. proscriptio, exterminatio, exilium. - Het woord verlaten is hier van een apostroof vergezeld, enkel om aen te duiden dat het geen onbepaelde wyze, maer een deelwoord is, dat voluit geschreven verlatenen zou zyn. Doorgaens is djt overbodig, en men zegt even wel het gelezen boek of het gelezene boek.

191. - Neen bekrachtigt de ontkenning. - Hemelengelen, zooveel als Engelen des hemels, eene uitdrukking waer niets overbodig in is, want de afgevallen Engelen zyn geene Hemelengelen meer.

192. - De dusgenaemde repetitio, behoorlyk aengewend, geeft kracht aen de rede, en dient vooral by gemoedsbewegingen.

193. - Het werkw. bewaakt heeft zyne volle beteekenis, want het behoort tot de uiterste zorg, by haer voorwerp te waken, lat. vigilare. - Ook het epitheton drukkend is keurig en zinryk, de zwaerte van het leed uitdrukkende.

[p. 277]

 

Meêwarig deel neemt, en uw' broeder niet vergeet.^194.

195

Hoe zoudt gy 't? Kan dan de aard, zoo heerlijk by heur worden,^195.

 

Kan 't menschdom, eens bestemd tot uw volzalige orden,^196.

 

En 't pronkstuk, waar een God, een Godlijk licht in scheen,^197.

194. - Meêwarig of medewarig wordt in een dubbelen zin gebruikt, in dien van meêgaende en in dien van medelyden hebbende. Ten Kate leidt het woord af van warig, zooveel als tot bewaring van anderen ligt bewogen. Volgens Weiland komt het regtstreeks van het oude waren (vglk. de aent. op Bild. Hoop, v. 358) gaen, wandelen, en beteekent alzoo gewillig met iemand gaende, hem vergezellende. In beide beteekenissen is het hier even gepast. De afleiding van het woord zou veel hooger op te zoeken zyn, maer dat is hier niet noodig.

195. - Versta: hoe zoudt gy dat kunnen, namelyk uw' broeder vergeten? - De aard, die zoo heerlijk was by heur worden, by haren aenvang, in haren oorsprong. Ons werkw. worden, aldus op zich zelf en absolutè gebruikt, komt overeen met het lat. fieri. Zoo zegt men fiat lux, het licht worde. - Heur voor haer wegens aard, dat voorgaet. Zie de aent. op Bild. Herfst, v. 12.

196. - Eens bestemd, of dat eens bestemd is, (zie over eens onze aenmerk. op v. 143) tot, dat is om opgenomen te worden in uwe orden, in uw gezelschap. - Bestemd zegt zooveel als het fr. destiné. - Volzalig, dat is ten volle zalig, aen wiens zaligheid niets ontbreekt.

197. - Het woord pronkstuk heeft hier de beteekenis van meesterstuk, als welk men alleen te pronken zet. Het is dus eene metonymie. - De mensch werd gemaekt naer het beeld en de gelykenis van God. In hem scheen dus een God en ook een Godlijk licht, namelyk het verstand, het licht en het oog van den mensch, doch thans verduisterd sedert de zonde.

[p. 278]

 

U onverschillig zijn ook by deze aakligheên?^198.

 

Gy, zoudt gy voor 't herstel dier diep vertreden wormen,^199.

200

Geen enklen wensch, geen zucht, geen heet verlangen vormen?^200.

198. - Ook by deze aakligheên? Versta: nu zelfs in den akeligen, den ellendigen staet waer hy toe vervallen is. Het woord akelig, in Holland van dagelyksch gebruik, is van éénen oorsprong met het hoog- en nederd. ekel, afkeer, walg, en beteekent dus afkeerwekkend, en door uitbreiding van het denkbeeld ysselyk, schrikkelyk, waer men de oogen van afwendt. Zyn wortel is ag dat, met geheel zyne afstamming, by Graff opgehaeld wordt in zynen Sprachschatz I, col. 103. In zyne Ziekte der Geleerden, II, 103, spreekt onze Dichter van de aakligheid van 't kerkhof, en in denzelfden zin is het hier aangewend. - Alles is hier even hartroerend, even schoon en dichterlyk.

199. - Het herhalen van het voornaemw. gy, dat hier in den aenvang van 't vers den vollen toon krygt, is vol nadruk; want het bevestigt nog eens alles wat de Dichter in de vorige verzen van de hemelsche geesten gezegd heeft. Ik zeg dat dit voornaemw. hier den vollen toon heeft, en het is zoo, want ofschoon het geheele dichtstuk uit dusgenaemde jambische verzen bestaet, begint niettemin deze dichregel met een zwaren spondaeus, gevolgd van dry korte lettergrepen. - Het woord herstel of herstelling heeft hier al de weerde van het fr. restauration. - Het epitheton diepvertreden is gekozen en ryk van beteekenis, gezegd van den mensch die door zynen val gedaeld is tot de verworpenheid der aerdwormen, en als deze, vertreden, ja diep, dat is tot in het slyk toe, vertreden ligt.

200. - Het vers is schoon, en de klimming volkomen. Zucht zegt veel meer dan wensch, en heet verlangen wederom veel meer dan zucht; want de zucht is eigentlyk een wensch van het hart dien men niet kan of niet durft uitdrukken; en het heet verlangen is een vurige wensch, duidelyk te kennen gegeven. - Over het geslacht van het zelfst. naemw. zucht zie de aent. op Bild. Herfst, v. 100.

[p. 279]

 

Veracht, miskent ge in hun, de zucht, de vatbaarheid,^201.

 

Die uit hun jammerstand tot u en de Almacht schreit,^202.

 

Waar de Allerhoogste-zelf, waar zijne onstraflijke oogen^203.

 

Met wellust neêr op zien en Godlijk mededogen?^204.

201. - Hier is de figuer omgekeerd, zynde miskennen veel zwakker dan verachten. - Waerom heeft de Dichter gezegd in hun met den derden naemv. en niet in hen met den vierden? Alleen omdat hun voller is en beter voor de stemrust. Het vers zou hy hen veel verliezen, behalve dat het voorzetsel in, zonder bykomend denkbeeld van roering, eigentlyk den derden naemv. regeert, en slechts met den vierden vervoegd wordt, sedert dat de grammaticale vormen in de tael minder nauwkeurig waergenomen worden. Men zegt echter nog altyd even als voor zes eeuwen: in den beginne was het Woord. In principio erat Verbum. - De zucht, de begeerte, de vatbaarheid namelyk tot of voor een beteren, een volmaekteren staet.

202. - Jammerstand is zooveel als jammerlyke toestand, doch, in zyne samenstelling, ongelyk krachtiger van beteekenis. - Schreit, dat is, weent, maer met luider stemme.

203. - De Allerhoogste. Deze benaming van God, in onze tael nog krachtiger dan het lat. Altissimus of het fr. le Très-Haut, is hier byzonder gepast ten overstaen van de diepte, waer de gevallen mensch in ondersteld wordt. - Het epitheton onstraflijk is genoegzaem synoniem van onberispelyk, doch veel edelder, gepaster, en vooral dichterlyker, in de beteekenis van zuiver die het hier meêbrengt. Men zegt gewoonelyk een onstraffelyk leven leiden in den zelfden zin.

204. - Met wellust, versta, met behagen, en bemerk dat het gezegd wordt van Gods onstraffelijke oogen, waermede het derhalve een schoon contrast maekt. - En met Godlijk mededogen, twee begrippen, behagen en medelyden, hier allerschoonst aen God toegeschreven, die nog altyd den mensch erkent voor het meesterstuk zyner handen, en tevens deernis heeft met de ellende, waer hy sedert zyn' val in gedompeld ligt.

[p. 280]

205

Of haat ge uw broeder, dus vernederd in 't gewaad^205-206.

 

Der grove dierlijkheid, die reiner geest versmaadt?

 

Of vreest uw zuiverheid, zoo edel, zoo verheven,^207-208.

 

De smet die hem bezwalkt, dat zy u aan mocht kleven?

 

 

 

Neen, medeschepsels, die, in onvervallen staat,^209.

205-206. - Uw broeder, den mensch, dat kind van denzelfden God, uw' Vader en zyn' Vader. - In 't gewaad, enz. Versta: in het stoffelyk, het vergankelyk lichaem dat hy gemeen heeft met de dieren, en waermede hy aen de dierlykheid verslaefd is. - Het voornaemw. die is voorwerp, reiner geest onderwerp van het werkw.

207-208. - Het samenstel van den volzin wykt af van de gewoone syntaxis. Deze vereischt: of vreest uw zuiverheid... dat de smet, die hem bezwalkt, u aan mocht kleven, dat is, u misschien zou kunnen aenkleven? maer wie gevoelt niet dat de wending, hier gekozen, ongelyk levendiger is en daerdoor zelf veel treffender? - De smet, hier gemeend, is de erfsmet door de zonde veroorzaekt, en hiervoren zoo dichterlyk betreurd. - Het werkw. bezwalken beteekent, volgens Weiland, zynen adem over iets laten gaen, en het daerdoor van zynen glans berooven. Het is dus eigen in het gezegde: den spiegel bezwalken, het koperwerk bezwalken, en overdragtelyk in: iemands eer bezwalken. In eenen uitgebreideren zin gebruikt men het insgelyks voor bevuilen, en zoo is het hier aengewend. Het simplex zwalken beteekent heen en weêr gaen, en is verwant aen zwaeijen. Zoo zegt men: zy zwalkten een ganschen dag op zee, zonder eene myl vooruit te gaen.

209. - Het samengestelde medeschepsels brengt zyne eigen verklaring meê. Het bywoord van verzameling heeft er de zelfde kracht als in medeërfgenaem, medearbeider, medeburger, enz. De Dichter, sprekende tot de hemelsche geesten, mag hun dien naem geven, als zynde zy met hem schepselen van een en denzelfden God. - Het epitheton onvervallen is hoogst gepast en vol van beteekenis, want het voornaemste onderscheid tusschen de hemelsche geesten en den mensch bestaet daerin dat de eerste in hunnen oorspronkelyken staet volhard hebben, terwyl de tweede daer ongelukkiglyk uit vervallen is, verval dat ten grond ligt aen alle de bespiegelingen des Dichters.

[p. 281]

210

Om d'amethysten throon Gods schepping gade slaat!^210.

 

Aan 't licht dat Hem omringt, uw stralen moogt ontleenen!^211.

 

Gy kunt van onheil niet, gy kunt van deernis weenen.^212.

210. - Het epitheton amethysten, behalve zyn schoon en dichterlyk voorkomen, is daerby ook wel gekozen; want de amethyst is een der twaelf edelgesteenten waer, volgens het Boek der Openbaring, XXI, 20, het hemelsch Jerusalem op gegrondvest is. - Het woord throon wordt veelal zonder h geschreven, maer dewyl het een vreemd woord is, mag men er zonder twyfel de dubbele letter by gebruiken, waermede het woord in 't gr. en in 't lat. meê geschreven wordt. - Gade slaan beteekent acht geven op, bewaren, bewaken. Het is alleen eigen by zulk bewaren dat met de oogen geschiedt, gelyk het lat. observare waer het de kracht van heeft. Het woord gade, bykans nog alleen gebruikelyk met dit werkw., beteekent zorg, oplettendheid. Analogisch gesproken zou het even als acht slaen met het voorzetsel op moeten vervoegd worden, maer het gebruik heeft het tot een samengestelde gemaekt, gadeslaen, en er den vierden naemv. aen toegeeigend.

211. - Versta: Gy, die aan 't licht, enz. - Uw stralen, namelyk de stralen of het licht uwer oogen, waermede gy Gods werk of zyne schepselen gade slaet.

212. - By een dubbel voorstel als hier, waervan het een ontkennend, het ander bevestigend is, gebruikt men veelal het voegwoord van tegenstelling maer; doch dan staet de ontkenning by het werkw.: Gy kunt niet weenen van onheil, maer gy kunt van deernis weenen. Hier is het voegwoord weggelaten, en de ontkenning tusschen de twee voorstellen in geplaatst om meer kracht te geven en de tegenstelling duidelyker te maken. Het vers is zeer kunstig samengesteld. - Het naemw. deernis is synoniem van medelyden, 't fr. compassion of liever pitié. Het werkw. deren wordt in eenen dubbelen zin gebruikt. Het beteekent schade doen, en medelyden verwekken. In dezen laetsten zin is het gebruikt in v. 126 hiervoren. - De twee volgende verzen zyn byzonder schoon, aendoenlyk en vol van zin.

[p. 282]

 

En ook de deernistraan is zoeter dan hy 't weet,

 

Die, mensch, de menschlijkheid, en wat hy is, vergeet.^214.

 

 

215

Doch, weent niet! kent geen' traan! Gy voelt wat aan onze oogen^215-216.

 

Den zilten traan ontperst, meêlijdend. Opgetogen

214. - Die, mensch zynde, enz. - Het woord menschlijkheid wordt gebruikt in twee verschillende beteekenissen: namelyk het geldt voor de menschelyke natuer, en ook voor gevoelens van menschlievendheid, gevoeligheid voor eens anders lyden. In dezen zin is het hier gebruikt, gelyk in 't fr. als men zegt un homme plein d'humanité. Hiervoor gebruikt men echter in het nederd. ook het woord menschheid. Zoo zegt Feith: de godsdienst spoort tot menschheid aan. - En wat hy is, namelyk zelf een vervallen schepsel, de deernis der Engelen waerd.

215-216. - De rede wordt nog altyd gerigt tot de Engelen en hemelsche geesten. - De Noordnederlanders gebruiken het naemw. traan meest met het mannelyke geslacht, by ons echter is het vrouwelyk. - Gy voelt, enz. De Dichter wil zeggen: dat gevoel van medelyden past u, betaemt u, verheven en zuivere geesten, niet de lichamelyke traen die het lyden ons, menschen, uit de oogen perst. - Zilt en zult zyn verwant of liever eenzelvig met zout. - Opgetogen heeft de zelfde kracht en beteekenis als het fr. ravi.

[p. 283]

 

In d'aanschouw van Gods werk, ontslipt u 't menschdom niet;^217.

 

En dierbaar moet u zijn, waar Hy zijn gunst gebiedt!^218.

 

En Gy, ons eigen bloed! Gy afgescheiden zielen,^219.

220

Die, sints de wareld wierd, doch neen, sints menschen vielen,^220.

217. - In d'aanschouw, of den aenschouw, in stede van de aenschouwing, zooveel als het fr. contemplation. - Ontslipt. Kiliaen heeft niet dan slippen, lat. elabi, dilabi, in 't eng. to slip. Het samengestelde ontslippen is analogisch nauwkeurig.

218. - Waar is betrekkelyk, maer zyn antecedens is per ellipsin weggelaten. Versta: moet u dat zijn waar enz., namelyk de aerde, synecdochisch voor de bewoonders der aerde of het menschdom. - Waar Hy, God zelf, zijn gunst gebiedt, doet op nederdalen, waer hy zyne gunsten verspreidt, uit goddelyk mededoogen, als boven in v. 204.
De volgende verzen zyn boven alle uitdrukking schoon, verheven en hartroerend. Tot dus verre sprak de Dichter tot de Engelen of hemelsche Geesten. Thans wendt hy zich tot de zielen der afgestorvenen die, door de dood gescheiden van het lichaem, ontrukt aen hunne bloedverwanten en vrienden, thans voor eeuwig in het gezelschap der Engelen leven en met God gelukkig zyn.

219. - Versta: Gy, die ons eigen bloed zyt, en dus met ons op het nauwst verbonden door de sterkste aller banden, de banden desbloeds. Geen woord kan dat denkbeeld krachtiger uitdrukken dan het woord dat hier gebruikt is. - Met het tweede halfvers vglk. v. 119.

220. - Het woord sints, soms als een voorzetsel gebruikt met den vierden naemv., doch hier een waer bywoord, schynt niets anders te zyn dan de samentrekking van sident, gelyk men het by onze Ouden vindt, en gekenmerkt door de bywoordelyke s. Men schryft het ook met d, sinds, waerdoor de afleiding nog nader aengeduid is. - Hier schryft Bild. wierd in stede van werd, alleen omdat het eerste, vooral op het woord wareld volgende, beter klinkt. - Doch neen, enz. De correctio is schoon en hoogst gepast, want de mensch was, in zynen oorsprong, onsterfelyk geschapen, en het is slechts sedert en door zynen val, dat hy aen de dood onderworpen is, en dat de scheiding der ziel plaets heeft. Zoo zegt Paulus ad Rom. 5, 12: per unurn hominem peccatum in hunc mundum intravit, et per peccatum mors.

[p. 284]

 

Het leed doorworsteld van dit sterven boven 't graf,^221.

 

De ballast afwierpt van dees lichaamlijke draf!^222.

 

ô Zaligen! zou nooit uit hooger hemelsfeeren^223.

 

Uw aandacht tot deze aard, tot de uwen nederkeeren?^224.

221. - Voeg zynde by het deelwoord doorworsteld, en neem geheel het vers als op zyn eigen staende, gelyk een latynsche ablativus absolutus, waer het volkomen meê overeenstemt. - Te regt zegt de Dichter: van dit sterven boven 't graf, want het leven van den mensch is niet dan een gedurig sterven boven het graf, of zoo lang hy boven het graf, dat is? op aerde wandelt.

222. - Ballast is samengesteld uit het oude bal, verklaerd in onze aent. op Bild. Hoop, v. 152, en last, lat. sarcina. Ook vertaelt het Kiliaen door saburra, inutilis sarcina qua navis oneratur, ut stabilior sit. Bild. gebruikt het woord vrouwelyk, om den uitgang; maer by de oudere schryvers was het mannelyk en is dat by ons gebleven. - Draf beteekent oorspronkelyk het grondsap van den wyn, en, door toepassing, den droessem die uit andere vochten neêrzakt, lat. faex. Hier zegt het zooveel als het stoflelyk, het vergankelyk deel des menschen, en het woord, hoe gemeen in zich zelf, wordt door alles wat voorgaet en volgt veredeld. Bild. alleen, meenen wy, geeft aen dit woord het vrouwelyke geslacht.

223. - Het woord Zaligen is hier ook byzonder keurig en zinryk, het hemelsch geluk in geheel zyne volheid uitdrukkende.

224. - Daer staet niet wederkeeren, maer nederkeeren, dat veel zinryker is, en een dubbel denkbeeld uitdrukt.

[p. 285]

225

Zou nooit de Broedermin meer omzien? nooit de trouw^225.

 

Des Egaâs, teêr verknocht aan de onwaardeerbre vrouw^226.

 

Die hem het leven torschte, en 't aanzijn leerde minnen,^227.

225. - Zou nooit, enz. Eenvoudig genoeg ja, maer boven alle vergelyking schoon en treffend. In dat enkel woord omzien is een schat van dichterlyke schoonheid besloten, zoo wel als in de Broedermin aldus gepersonnifieerd. Zou nooit de broeder meer denken aen de broeders die hy verlaten heeft, ware nagenoeg dezelfde gedachte, maer het dichterlyke beeld zou ontbreken. Hetzelfde woord omzien geldt nog eens in de volgende periode; doch tweemael uitgedrukt zou het van zyne weerde verliezen.

226. - Het woord ega of egade is samengesteld uit gade, eigentlyk soda, compar, als Kiliaen 't vertaelt (vglk. de aent. op Bild. Waarachtig Goed, v. 45), en ee, oudtyds wet, lat. lex en ook matrimonium, legitimum conjugium, waervoor men nu echt gebruikt. Ega is dus eigentlyk 't lat. conjux, en werd vroeger niet gezegd dan van de wettige vrouw; doch thans gebruikt men het insgelyks van den man. Gelyk het hier staet, is het verkort uit egade, door uitlating der d en door verdubbeling der vokael op zyn hollandsch. Wy zouden Egaês schryven. - Verknocht, dat is verbonden, van het in ongebruik geraekte simplex knochten, verwant met knoopen. Daer staet teêr verknocht, namelyk door het hart, of de banden der huwelyksliefde. Het bywoord heeft dus ook zyne volle kracht en weerde. - Onwaardeerbaar: allerschoonst en allerkeurigst epitheton. Wat volgt, is het beeld dier onwaardeerbare wederhelft, gemaeld met de schoonste, de treffendste, de verrukkendste kleuren, die het hart van den Dichter op zyn palet heeft kunnen kiezen.

227. - Het voornaemw. hem is hier een dativus commodi. Versta: die hem het leven, namelyk den last van het leven, torschte, hielp dragen, maer op zulke wyze, met zulke hulp, dat zy dien last zelve en alleen scheen te dragen. - Het werkw. torschen beteekent dragen, maer wordt alleen gebruikt van zwaren last dien men op den rug, op den schouder of eerder op den schoft draegt. Zoo torscht de molenaer eenen zak graen, zoo Atlas zynen wereldbol. Hier, toegepast op den last des levens, drukt het daer allerdichterlykst de zwaerte van uit, en verheft de onwaerdeerbre vrouw die zulk een drukkenden last zelve oplaedt om er haren echtgenoot van te bevryden. - En hem 't aanzijn, het bestaen, het leven leerde minnen, namelyk met het hem zoet en aengenaem te maken.

[p. 286]

 

Ja, door haar liefde-alleen hem voor zijn God herwinnen,^228-29.

 

Zijn' Heiland schenken kon! wier zoete en teedre zorg

230

Hem d'aardschen kommer, en zijn gruwzaamheên verborg!^230.

 

Hem vreugde kennen deed, voor vreugde vatbaar maakte,^231.

 

Zich-zelv voor zijn geluk opofferde en verzaakte;^232.

228-29. - Ja, die door enz. Men ziet dat deze verzen zinspelen op de christelyke vrouw die haren ongeloovigen of min geloovigen, haren wankelen echtgenoot terugbrengt tot God, en in staet stelt om de weldaed der verlossing te genieten, met zich te bekeeren tot zynen Heiland.

230. - Versta de gruwzaemheden welke die kommer meêbrengt, of den kommer (fr. le souci, le chagrin) met alles wat hy gruwzaem heeft. - Het woord verborg is keurig. Niemand in den huwelyken staet, vooral aen het hoofd van een talryk huisgezin, kon vry zyn van den hier gemeenden kommer; maer de zoete en tedere zorg der vrouw verbergt dien kommer, neemt er het gruwzame van af, maekt dat haer echtgenoot hem niet of minder beproeve, enz.

231. - Versta in dit vers en de dry volgende nog immer als onderwerp by: wier zoete en teedre zorg, of liever alleenlyk die.

232. - Het eerste der twee werkw. komt overeen met het fr. se sacrifier, het tweede met het fr. renoncer à soi-même.

[p. 287]

 

En, mooglijk, na zijn dood een leven vol geween^233.

 

In gruwbre rampen slijt, om dees haar trouw-alleen?^234.

 

 

235

Mijn Gade, dacht ik 't ooit, wat waar my 's Hemels weelde!^235.

 

Vergeten... zelfs één uur... wier hand my zalig streelde?^236.

 

Niet ademen voor haar? niet deelen in haar pijn?^237.

233. - Na zijn dood, na de dood van dien Ega, voor wien en aen wiens geluk zy alles opgeofferd, en zich zelve geheel verzaekt had.

234. - Om dees haar trouw-alleen. Versta: omdat zy, zelfs na haers Egaês dood, hem nog getrouw blyft, hem nacht en dag beweent, en liever in de armoede het overige van haer leven slyt, dan haer hart aen iemand anders te geven. - Alle deze verzen moeten eerder gevoeld dan verstaen worden. Die ze gevoelen kan, zal ze ligtelyk verklaren, en zal ze houden voor het schoonste tafereel van de christelyke echtevrouw dat ooit door eenen pichter gemaeld is.

235. - Mijn Gade. Door deze aenspraek of apostrofe, toont de Dichter dat hy, by het maken van het beeld der onwaerdeerbre vrouw, het oog heeft gehad op zyne eigen echtgenoot, en al de vragen of uitroepingen der volgende verzen zyn daerdoor zelf gewettigd. Gade voor egade, zie by v. 226. - Dacht ik 't ooit. Versta: indien ik ooit denken moest of denken kon, dat ik na myne dood op u van daer boven niet meer zou terug zien, enz. Maer hier zyn de ellipsen weêr talryk zonder dat er de dichterlykheid iets by te lyden hebbe. Het hart kent geen spraekkunst, het redeneert piet; neen het ontlast zich in uitroepingen, en volgens dat zyne gevoelens sterker zyn, is zyne tael ongeregeldder. - 's Hemels weelde, of de hemelsche wellusten die ons beloofd zyn.

236. - Wier hand enz. Versta: aen wie ik al myn geluk te danken heb; maer de Dichter drukt het naer gewoonte uit door een beeld.

237. - Niet ademen, zooveel als niet leven voor haar; maer het werkw. ademen brengt het denkbeeld meê van de allergrootste genegenheid. Daerenboven is het hier gepaster, want het geldt de bestendigheid van 's Dichters liefde aen gene zyde des grafs: derhalve zou leven zoo wel niet passen. - Niet deelen, dat is deel nemen in haar pijn?

[p. 288]

 

Niet troosten? en... by God, met de Englen, zalig zijn? -

 

Wat tegenstrijdigheid! - of breken dan de banden^239.

240

Die de onverbreeklijke Echt om harten legt en handen?^240.

 

Is liefde een guichelspel? de teedre huwlijkskoets,^241.

 

Die zielen samensmeedt in d'overgang des bloeds,^242-244.

 

Een schandelijk tooneel, waar, in ontleende kleeden,

 

Vermomde beestlijkheid in 't daglicht op durft treden?

 

 

245

En Oudren! ziet gy nooit naar deze uw telgen om,^245.

239. - Het woord tegenstrijdigheid beantwoordt aen het fr. contradiction.

240. - Om harten legt en handen, versta, zoo wel om de harten als om de handen. - Neen, wilde Dichter zeggen, die banden zyn eeuwigdurend, en om zulks te bewyzen haelt hy hier een paer bewysredens ab absurdo op, ontleend aen de heiligheid van den echtelyken staet, maer later zal hy door andere bewyzen toonen hoe de wereld der menschen met die der geesten verbonden is en in gemeenschap treedt, enz.

241. - Guichelspel staet gelyk met het fr. tromperie, jonglerie, duperie.

242-244. - Onze Dichters mogen hier leeren wat kieschheid is: zy vinden er in deze verzen een allervolmaekst voorbeeld van.

245. - Het woord telg, verwant met telen of teelen, beteekent eigentlyk een loot of scheut van eenen boom, maer wordt meest overdragtelyk gebruikt, gelyk het woord spruit en het fr. rejeton, waer het eensluidend meê is en dat insgelyks tot den verheven styl behoort. - Daer staet deze uw telgen, enkel om den zin te bepalen tot de overlevenden, daer aenstonds de rede verandert en gerigt wordt tot de afgestorven telgen. Anders had de Dichter het aenwyzend voornaemw. niet noodig, en volstond, om zyn vers te maken, met uwe te schryven.

[p. 289]

 

Uw vreugde in 't huwlijksheil, uw steun in d'ouderdom?^246.

 

Of, Telgen, die, te vroeg aan klemmende Oudren-armen^247.

 

Ontrukt, hen achterliet om op uw graf te kermen!^248.

 

Zijn al hun tranen, is de teedre moedersmart,^249.

250

Is de onbegrijpbre wond van 't vaderlijke hart^250-51.

 

Te nietig (ach, wie kent dat ijslijk hartverscheuren!)

246. - Geheel het vers is den Dichter door het hart ingegeven. - Uw vreugde, versta, die uwe vreugd waren, enz.

247. - In dit en de volgende verzen geldt het den Dichter zelf die in 1808, dry jaren voor de uitgave zyner Geestenwareld, nagenoeg alle zyne kinderen had zien sterven, ten getale van twaelf, gelyk hy zelf verklaert in het voorberigt zyner Najaarsbladen. Hy beweent dat verlies in eene menigte zyner dichtbundels, doch nergens met meer aendrang of in schooner verzen dan op deze plaets, waer hy zich geheel overgeeft aen zyne droefheid. - Wat is het epitheton klemmend schoon, treffend en waer!

248. - Het werkw. kermen schynt geenen anderen oorsprong te hebben dan zynen klank, en wordt niet gebruikt dan van zachte klaegtoonen als eigen zyn aen diepe droefheid. De zwakheid van den rymklank dient nauwelyks opgemerkt te worden: alle dichters veroorloven zich dergelyke rymen.

249. - Al hun tranen, namelyk, de tranen der ouders. - Het epitheton teder is byzonder gepast by de smart hier toegeschreven aen de moeder, alle wier gevoelens by uitstek teder zyn.

250-51. - Te nietig, versta, te gering om er acht op te geven, en bemerk het contrast dat het woord meêbrengt na het zoo krachtig epitheton onbegrijpbaar van het vorige vers. - Dat ijslijk hartverscheuren, dat is, dat ysselyk verscheurd worden van het hart eens vaders by de dood van ieder kind. - De parenthesis is byzonder treffend, als uit het hart zelf ontsprongen en in de rede geworpen, om de onbegrypelykheid der gemeende wond aen te duiden, slechts gekend van het hart dat ze beproeft. Bemerk hoe kortelyk de Dichter de smart der moeder uitdrukt, daer hy in tegendeel twee geheele verzen gebruikt om zyne smart, de smart des vaders op te halen.

[p. 290]

 

Dat ge eens van uit uw vreugd terugziet op hun treuren?^252.

 

Mijn wichtjens! voelt gy 't niet, wanneer, zoo lang doorweekt,^253.

 

Mijn boezem telkens weêr al bruischende openbreekt,^254.

255

U toeroept, u herroept? - wanneer als vreugdemalen^255.

252. - Van uit uw vreugd, van daer boven, van uit de hemelsche vreugd die gy thans geniet. - De gedachte, hier uitgedrukt, is reeds in v. 225, en nog eens in v. 245 geuit, maer telkens met verschillende termen.

253. - De Dichter komt terug, of liever hy dringt aen op zyn onderwerp, want hy moet lucht geven aen zyn verkropt hart, en al zyne droefheid uitboezemen. - Wichtjen, verkleinwoord van wicht, is byzonder eigen in den mond eens vaders. Over de beteekenis van het woord zie onze aent. op Bild. Herfst, v. 65. - Doorweekt, dat is, week geworden of week gemaekt tot in zyn binnenste toe, namelyk door myne tranen, door myne droefheid.

254. - Telkens weêr, versta, iederen keer dat ik aen u denk, op nieuw. - Openbreekt, namelyk in eenen stroom van versche tranen.

255. - Het toeroepen verwekt in des Dichters hart het denkbeeld van het herroepen of terugroepen. De herhaling is dus eene schoonheid te meer. - Wanneer, versta, myn wichtjes voelt gy 't niet, wanneer, enz. De gedachte wordt hernomen gelyk zy in v. 253 opgevat is. Hier zou achter wanneer een komma dienen te staen. - Vreugdemalen, in 't fr. banquets, of eigentlyker festins de réjouissance.

[p. 291]

 

Zich tooien, 't feestgejuich zich opheft door de zalen,^256.

 

Mijn ziel zich-zelve ontzinkt en om mijn kinders schreit,^257.

 

En alle lust vervloekt, en smelt in tederheid?^258.

 

 

 

Neen, burgers van den kring waarin mijn wenschen zweven,^259.

256. - Zich tooien, versta, opgetooid worden, namelyk door festoenen, bloementuilen en andere sieraden die den feestdisch bedekken. De wending is een volslagen gallicismus. Men zegt in 't nederd. niet de tafel, of de feestdisch tooit zich, maer wordt getooid. Onze Dichter heeft zich meer dan eens zulke vreemde spraekwendingen veroorloofd, om geene andere reden dan om kort te zyn. - Als 't feestgejuich zich opheft door de zalen, dat is opgeheven wordt. De zelfde bemerking geldt hier nog eens, alhoewel het zich er ditmael misschien gemakkelyker door kan.

257. - Hier gaet nu de zin voort met wanneer van v. 255: als vreugdemalen, enz. is louter tusschenzin of bepaling. - Zich-zelve, dat is aen zich zelve, ontzinkt, in den zin van het lat. deficere, in 't fr. défaillir of liever hier s'abandonner. - Schreit. Welk contrast naest het feestgejuich van het voorgaende vers!

258. - Lust of vermaek. - De uitdrukking vervloeken is niets te sterk om den afkeer der ziel van alle vreugd aen te duiden. De heilige Schrift legt ja het zelfde woord in den mond van Job die, overstelpt van droefheid, den dag zyner geboorte vervloekt: maledixit diei suo. - Smelt of wegsmelt en als te niet gaet. - Wat volgt, is het antwoord op de vraeg: mijn wichtjens! voelt gy 't niet, enz. Maer de Dichter, in plaets van daer een stellig antwoord op te geven, beweert slechts dat zyne afgestorven kinderen zulk gevoel niet kunnen missen, en bewyst dit door psychologische bespielingen, die in haer zelve zeer verheven en hoogst dichterlyk zyn, en ter zelver tyd misschien meer grond hebben dan de menschelyke ligtzinnigheid zich laet voorstaen.

259. - Het woord burgers zinspeelt op de stad Gods of de stad des Hemels, gelyk zy in het Boek der Openbaring genoemd wordt, van waer de uitdrukking in de gewoone tael ontleend is. - Van den kring. De Dichter zegt niet van de stad, als al te stoffelyke denkbeelden meêbrengende, om hier, zonder nadere aenduiding, gebruikt te worden, terwyl het woord kring, in zyne beteekenis van gezelschap, gelyk het hiervoren v. 189 reeds gebruikt is, alle stoffelykheid uitsluit. - Waarin enz. Vglk. boven, v. 177 en 178.

[p. 292]

260

Uw ziel vervreemdde niet van d'oorsprong van uw leven.^260.

 

Ontwikkeld uit zijn' geest tot deze uw hemelvlucht,^261.

 

Voelt gy u d'adem van den boezem die hier zucht;^262.

 

En als de stralen die van 't lichtend lichaam vloeien,^263.

 

Niet afgescheiden, maar eenzelvig met zijn gloeien.^264.

260. - Het werkw. vervreemden is onzydig gebruikt in den zin van vreemd worden, of liever in wederkeerigen zin, gelyk 't fr. s'aliéner. - Van d'oorsprong enz. De Dichter beschouwt de ziel van het kind als eene uitvloeijing of emanatio van de ziel des vaders, gelyk de stralen der zon een uitvloeisel zyn van de zon zelve. Anderen mogen die theorie toetsen aen de grondbeginselen der theologische psychologie, zeker is zy hoogst dichterlyk en vooral hoogst vaderlyk.

261. - Ontwikkeld, gelyk de spruit uit hare kiem, de vrucht uit het bloeisel. Versta er by: ontwikkeld als gy zyt. - Uit zijn' geest, uit zyne ziel, tot deze uw hemelvlucht, tot dezen uwen hemelschen staet, in welken gy uwe vlucht neemt tot voor den troon des Allerhoogsten, en door niets meer wederhouden wordt.

262. - D'adem, in 't fr. le souffle, in 't lat. spiritus, van den boezem, van den vaderlyken boezem die hier op aerde nog zucht.

263. - En, voeg er by, gy voelt u te zyn; want de zin gaet voort en de vier verzen van 261 tot 264 maken slechts ééne periode. - Als, dat is, gelyk aen de stralen. - 't Lichtend lichaam, in 't fr. le corps lumineux, hier met zinspeling op de zon, het by uitstek lichtend lichaem.

264. - Niet afgescheiden, niet afgezonderd van hunnen oorsprong. - Het woord eenzelvig staet gelyk met 't fr. identique, en is in de tael ingevoerd om dat denkbeeld uit te drukken. - Zijn gloeien, dat is, zyn gloeijend, glansryk, schitterend licht, derhalve datgene waer zy van voortkomen. - De vergelyking is zeker byzonder gelukkig en nauwkeurig om des Dichters gedachte te doen vatten, maer men kan zyn genie niet genoeg bewonderen dat zelfs de afgetrokkenste gedachten weet te verheelden en duidelyk te maken.

[p. 293]

265

Hy leefde in U op de aard, zoo lang gy de aard betradt,^265.

 

En leeft ook thands in U, wat hemel U omvat.^266.

 

 

 

Gaat, spruitjens van mijn heup! ô tuimelt in vervoering^267.

265. - De herhaling van aard dient tot dichterlyk sieraed.

266. - Over de schryfwyze van thands, zie onze aent. op Bild. Voorzang voor de Hoop, v. 74. - Wat hemel U omvat. De Dichter spreekt in den zin des Bybels, waer de hemelen insgelyks onderscheiden zyn, of misschien in den dichterlyken zin van Dante die den hemel verdeelt in een twaelftal van kringen.

267. - Gaat. Met dit woord, eene soort van correctio in zich besluitende, maekt de Dichter zynen overgang tot de uitdrukking van andere gevoelens, niet minder schoon en verheven. In de veertien laetste verzen heeft de Vader zyn leed geklaegd, en tevens de verzekering geuit dat zyne kinderen daer boven niet onverschillig zyn voor hetgeen hy hier beneden lydt. Thans neemt het hart weêr de overhand: het kan niet dulden dat die altoos geliefde panden minder gelukkig zouden wezen om 's Vaders wil. Daerom gebiedt hy, of liever hy wenscht, dat zy zyne smarten zouden vergeten, en gebruikt de sterkste bewysredenen om hun te toonen dat de troost hem in zyne jammeren niet ontbreekt. Men erkent in dat alles de natuer van het Vaderhart. De Dichter spreekt niet uit dan zyn eigen gevoel, en daerom is alles schoon omdat alles waer is; en daerom ook kan men zich niet verzadigen, aen het lezen van Bilderdyk, wiens stem noodwendig weêrklinkt in des lezers hart. - Spruitjens van mijn heup. Eene oostersche spreuk uit de heilige Schrift ontleend, waer zy vry gemeen is. Zoo staet er Gen. 35, 11: gentes et populi nationum ex te erunt, reges de lumbis tuis egredientur; vglk. II Paralip. VI, 9, Act. II, 30, en elders. - Tuimelen is verklaerd by v. 19 van de Herfst van Bild. - Het naemw. vervoering is afgeleid van 't werkw. vervoeren dat overdragtelyk gezegd wordt van de opwekkende of meêslepende kracht der hevige gemoedsbewegingen, het zy goede of kwade. Dezelfde beteekenis heeft het fr. woord transport, waer het onze volstrekt meê overeenkomt.

[p. 294]

 

Die duizend heemlen door, by dees mijn zielsberoering:^268.

 

Ik deel ze met U. Juicht! vergeet uws Vaders pijn,^269.

270

Ik eisch het, 'k wensch het zoo, indien ze u smart kan zijn.^270.

268. - Duizend is hier de synecdoche of samenvatting die men noemt numerus certus pro incerto. De Dichter zinspeelt op het gezegde in v. 266, en bedoelt ja de ontelbare kringen, de onmeetbare ruimten van den zigtbaren en onzigtbaren hemel. -Versta zielsberoering in den zin van het fr. émotion.

269. - Het is eenigermate twyfelachtig tot welk woord het voornaemw. ze terugziet, tot zielsberoering of tot vervoering. Het kan van beide verstaen worden, doch volgens de gewoone syntaxis, zal men het liefst betrekken tot het laetst genoemde zielsberoering. Alzoo is de zin: by deze myne ontroering der ziel, welke ik met u deel, dewyl ik zeker ben dat gy ze ook beproeft. Wat volgt, geeft grond aen deze verklaring. - Juicht, weest niet ontroerd, als ik, namelyk door den rouw, door de droefheid: neen juicht! enz.

270. - De Dichter kon even gemakkelyk zeggen: ik wensch, ik eisch het zoo, en die gradatie mogt nauwkeuriger schynen, wenschen zegt immers minder dan eischen. Maer neen, zulks is maer schyn: voor het tederminnend vaderhart is wenschen veel meer dan eischen, en Bild. wist wel wat hy eerst en laetst stelde. - Ze, dat is, de pyn uws vaders.

[p. 295]

 

Gaat, werpt u in die zee, en zwelgt met volle togen^271.

 

Haar zaligheden in, van licht en alvermogen,^272.

 

Die uit den zetel der volmaaktheid golft en stroomt!^273.

 

Uw Vader koomt tot U, verbeidt hem tot hy koomt!^274.

275

Hier echter (plettre 't juk der opgelegde plagen^275.

 

Zijn kromgebogen nek nog weinig levensdagen!)^276.

271. - De Dichter herneemt: gaat enz. - Zwelgen, beteekent drinken zonder mate, en is hier keurig. Drinken zou met deugen, als te klein, te gering en te gemeen. - Togen of teugen. Het een en 't ander is even gebruikelyk, afgeleid van togen, trekken, in 't hoogd. ziehen. Zie onze aenmerk. op Bild. Hoop, v. 74.

272. - Het tweede halfvers is eene bepaling van zaligheden.

273. - Het betrekkelyk voornaemw. die wyst terug op zee van v. 271. - Uit den zetel der volmaaktheid, dat is, uit den troon van God, de bron aller volmaektheid. - Golft en stroomt, ontspringt en voortvloeit, en tot eene zee van zaligheden wordt, waer de hemelingen in zwemmen.

274. - Uw vader koomt tot U, en al haest zelfs, gelyk de Dichter in het vervolg zegt. - Gewoonelyk schryft men komt, maer Bild. gebruikt by voorkeur de dubbele o, zonder daer ergens eene afdoende reden voor te geven. Het tweede koomt is wegens 't rym.

275. - Hier, namelyk op aerde. - Het werkw. plettre staet in de byvoegende wyze, dienende om iets in eenen toegevenden zin te zeggen. Het is hier zooveel als: laet het juk pletteren of dat het juk plettere, het juk der my opgelegde plagen, der smarten welke ik te dragen heb.

276. - Het naemw. nek, in 't lat. cervix, beteekent eigentlyk het achterste deel van den hals, waer het juk op drukt, en hem buigt, ja krommen doet door zyne zwaerte, hier eene pletterende zwaerte. - Het epitheton kromgebogen is hoogst schilderachtig, en maekt het gezegde tot een treffend beeld. Onze Dichter heeft een dergelyk beeld gemaeld, in twee meesterlyke trekken, daer hy zingt in zyne Ziekte der Geleerden, III, 121:

'k Zag d'Arbeid krom van nek, met ingetrapte lenden,

en schooner vers heeft de gr. of lat. oudheid niet voortgebragt. - Nog weinig levensdagen. Versta: een klein getal dagen welke ik nog te leven heb. - Hiermeê sluit de parenthesis, die te midden dezer reden nog eens de aerdsche ellende kortelyk ja maer krachtiglyk schetst, en op de natuerlykste wyze aenleiding geeft tot de volgende verzen.

[p. 296]

 

Hier is zijne eenzaamheid in 's aardrijks woesteny^277.

 

Niet troostloos: 't Englendom is wie hier lijdt, naby.^278.

 

Een hemel deelt mijn leed; ik voel de troost der hemelen^279.

280

My daauwen in de ziel en door mijne aders wemelen.^280.

277. - Zijne eenzaamheid, dat is, zyn eenzame staet, eenzaem geworden door het wegsterven vooral zyner kinderen. - Woesteny, synoniem van woestyn of wildernis, is vooral gebruikelyk in den verheven styl. Zier over het byv. naemw. woest de aent. op Bild. Herfst, v. 54.

278. - Troostloos of beroofd van troost. - In.v. 70 (zie de aent. aldaer), sprak de Dichter van het stoffeloos Geestendom; hier heet het 't Englendom. Beide samenstellingen zyn in de analogie der tael gegrond, en ryk van beteekenis. - Het betrekkelyk voornaemw. wie staet in den eersten naemv. en is onderwerp van het werkw., maer zyn antecedens, waer naby op slaet, is verzwegen, namelyk hem of dien.

279. - Het woord hemel is metonymisch gebruikt voor de bewooners des hemels. - Deelt, neemt deel in, mijn leed.

280. - My daauwen, versta, nederdalen, als een dauw, in de ziel, en bemerk dat het naem- en zyn werkwoord altyd een denkbeeld van weldadigheid meèbrengt. Veelal schryft men het woord met eene enkele a. - Het frequent. werkw. wemelen (zie de aent. op Bild. Hoop, v. 308), heeft hier, toegepast als 't is op de werking des gemeenden dauws, de beteekenis van het lat. micare, palpitare, die er Kiliaen ook aen geeft.

[p. 297]

 

Neen, 'k ben niet eenzaam, niet verlaten, waar ik ga!^281.

 

Gods Almacht drupt op my, Heur wachtstoet volgt my na.^282.

 

 

 

Gy bron des levens! God! die 't al vervult met leven,^283.

 

En stof en wareld schiept om leven uit te geven!^284.

281. - Waar ik ga! versta, waer ik ga of niet.

282. - Drupt op my, versta, daelt over my als droppelen dauws; want de Dichter blyft by zyne figuer, of by zyn beeld. - Het woord stoet beteekent zooveel als gevolg, in 't fr. suite, cortège. De stoet van God, of der Almagt, zyn de Engelen, en zy die van Gods wege afgeveerdigd of gezonden worden om de menschen te hoeden, te bewaken, worden hier aengeduid door het woord wachtstoet. - Maer, zal misschien iemand aen den Dichter zeggen, is dat wel waerheid! Getroost gy u niet met eene ydele hersenschim, als gy meent dat het Geestendom zich uwer erbarmt, dat het deel neemt in uw leed, dat het u ter zyde staet in de woesteny des levens, en wacht houdt over u, werwaerts gy ook uwe schreden wendt? Op deze onderstelde tegenwerping van het ongeloof gaet de Dichter nu antwoorden.

283. - Bron, dat is, oorsprong des levens, waer alle leven uit voortkomt. - 't Al. Versta het geheel al, in 't fr. l'univers. - Bemerk de schoone ontwikkeling der hoofdgedachte. God is de bron des levens, en die bron is zoo ryk, zoo overvloedig, dat het geheel al door haer vervuld wordt van leven. Wat volgt, is niets dan de uitbreiding der zelfde gedachte, om deze in haer volle daglicht te stellen. Men heet die figuer expolitio of commoratio, waervan men by de dichters en de redenaers der Oudheid zoo schoone voorbeelden vindt.

284. - Stof, in 't lat. materia, of de elementen der wereld. - Het werkw. uitgeven is gebruikt in zynen letterlyken zin van 't lat. edere, emittere, gelyk men van de zon sprekende zegt dat zy licht en warmte uitgeeft. Het woord is hier zoo eigen dat het door geen beter zou kunnen vervangen worden. En de gedachte is terzelver tyd hoogst nauwkeurig, want voor de schepping was er geen leven dan in God zelf en in Hem alleen, die het heelal heeft voortgebragt om leven uit te geven, om uit zyne oneindige volheid het leven aen zyne schepselen meê te deelen.

[p. 298]

285

Die al wat is bevolkt, en in een druppel nat^285.

 

Miljoenen schepsels, voor gevoel geschapen, vat!^286.

 

Hoe! hebt ge U uitgeput voor 's menschen stikziende oogen?^287.

285. - Daer staet niet vervult, hetgeen anders ook waer zou zyn, maer daer staet bevolkt, dat is vervult met levende, bezielde of zich bewegende wezens, en derhalve zegt het woord door onzen Dichter gekozen veel meer. - In onrym zou men hier beter den tweeden naemv., den genitivus partitivus, gebruiken en schryven een druppel nats; maer verpligtend is dat niet.

286. - Geschapen. Versta: die voor gevoel geschapen zyn, anders gezegd levende en bewerktuigde schepsels, kortom dieren, vatbaer voor gevoel. De Dichter zinspeelt op de dusgenaemde infusoires, en blyft hier gansch by de waerheid, want prof. Ehrenberg van Berlyn beweert dat sommige dier diertjens zoo klein zyn dat onderscheidene miljoenen vereenigd geene oppervlakte van eenen millimeter vierkant zouden beslaen. - Met dit vers eindigt de protasis der periode in v. 283 aengevangen.

287. - Men zegt stikdonker voor volkomen duister; van daer stikziende voor kortzigtig, van iemand die de voorwerpen zoo digt onder de oogen moet brengen, alsof hy in den donkere zag. Onze Dichter gebruikt hier het woord in den zin van kortzigtig, en zyn vers beteekent: hebt Gy, bron des levens, U uitgeput voor de zwakke oogen van den mensch, dusdanig dat Gy niets geschapen hebt, of hebt kunnen scheppen dan hetgeen zyn kortzigtig oog achterhalen kan? Met andere woorden, hebt Gy U uitgeput by het scheppen dezer zigtbare wareld, en zouden er geene hoogere wezens zyn, onzigtbaer voor ons, doch niet voor U.

[p. 299]

 

Is hier uw macht ten eind, oneindig Alvermogen,^288.

 

Of hier uw goedheid, God? Breekt hier de keten af^289.

290

Der wezens, wien uw woord 't besef des aanzijns gaf?^290.

 

Zal, van den trotschen mensch die ladder eindloos dalen?^291.

 

Kan zelfs de kleinste mijt zijn uiterst niet bepalen,^292.

288. - Wat schoone en treilende antithesis! Is hier, in deze zigtbare wereld, uw macht ten eind, van U die het oneindig Alvermogen of de Almagt zyt?

289. - Versta: of is hier uwe goedheid ten einde, van U die God, dat is, de oneindige goedheid zyt? want het woord God leidt men gewoonelyk af van goed. De antithesis is dus even zoo schoon als in het vorige vers.

290. - Daer staet niet: wien uw woord het leven gaf, maer het besef des aanzijns of des levens. Derhalve spreekt de Dichter van de verstandelyke wezens, die alleen het besef van hun bestaen hebben. Het woord besef zegt zooveel als innig gevoel of conscientie. Vglk. onze aent. op Bild. Hoop, v. 132.

291. - Versta: zal de trotsche mensch dan aen het hoofd staen, of beter op de hoogste sport, den hoogsten trap van de ladder der wezens, fr. sur le plus haut échelon de l'échelle des êtres, zoodanig dat er boven hem niets is, maer dat al het overige beneden hem staet op die ladder, welke dan van den mensch afgaende eindeloos daelt, maer volstrekt niet meer hooger klimt? De Dichter erkent dat die ladder der wezens, in hare rigting naer onder, en gaende van kleinere tot kleinere schepsels, afdaelt tot in het oneindige, zoodanig dat niemand er den laetsten trap van bereiken kan.

292. - De kleinste mijt, het geringste wormke, in 't fr. mite. - De zin van het vers is: kan zulk een bykans onzigtbaer diertje niet strekken tot eindpael of tot uitersten, dat is, tot laetsten trap van die ladder der wezens?

[p. 300]

 

Dat in 't onmerkbaar vocht, dat door heure aders streeft,^293.

 

Geen gantsche burgerschap in kleiner wareld leeft?^294.

295

En zal die zelfde mensch in dees ontzettende orden^295.

 

Het hoogste wezen zijn, dat van uw hand mocht worden?^296.

 

Neen, zij hy heer op aard in dit zijn weiflend lot!^297.

293. - Dat, voor zoodanig dat.

294. - Geen, versta, niet een gantsche burgerschap. - Alles is hier even bewonderensweerdig, de zaek die de Dichter beschryft en zyne beschryving zelf. - De gansche wending van v. 292-294 is even zoo kunstig als onberispelyk, zy stemt overeen met de lat. constructie quo minus = ita ut eo minus, en minus voor non: zoo dat daerom iets minder, enz. - Zie hier de schoone redeneering des Dichters a contrario. Indien die ladder der wezens zoodanig tot in het oneindige afdaelt, dat zelfs het kleinste wormke er den laegsten trap niet van bekleedt, maer dat er in het onmerkbaer vocht, hetwelk door de aders van dat wormke vloeit, nog duizend kleiner en kleiner diertjens leven, en dat die bevolking in dat adersap rondzweeft gelyk in eene kleine wareld: zal dan de mensch op den hoogsten trap dier ladder staen, en het verhevenste van Gods schepselen wezen?

295. - Die zelfde mensch, namelyk die miljoenen wezens onder hem ziet, ja zooveel dat hy er het eind niet van achterhalen kan en verbaesd staet op het aenschouwen van Gods wonderwerken in het kleine. - Ontzettend, verbazend. Ontzetten, sterker nog van beteekenis dan ontstellen, kan hier best vertaeld worden door het fr. déconcerter.

296. - Dat enz. Versta: dat uit uwe hand het aenzyn mogt ontvangen. De zin is: zal hy het grootste zyn dat Gy geschapen hebt, Gy wiens almagt zoo ontzettend is in het kleine?

297. - Neen, dat is hy niet, dat kan hy niet zyn, en dat wil ook de Dichter niet toegeven. Het volgende alleen geeft hy toe. - Het lot des menschen wordt te regt weiflend, dat is, onzeker genoemd; want die heer, welke waerdigheid, welk gezag men hem ook toekenne, is geen oogenblik zeker van zich zelven of van zyn leven. Weifelen, frequent. van een verouderd weiven, weven of wuiven, beteekent over en weêr gaen, onstandvastig zyn, by Kil. fluctuare, nutare.

[p. 301]

 

Verstrekk' hy 't reedloos dier uw beeld en Ondergod!^298.

 

Gewis, een zuivrer geest, waarin uw glans mag schijnen,^299.

300

Vervult de hemelen in 't choor der Serafijnen:^300.

298. - Versta: zy hy voor, of ten aenzien van het onredelyk dier, het beeld van God zelf, en God vertegenwoordigende, gelyk de onderkoning de plaets vervangt van den koning zelf. - Het woord Ondergod behoort eigentlyk tot de fabelleer, maer is hier in toegepasten zin zeer nauwkeurig, vglk. v. 317. - Dat 't woord dier in den derden naemv. staet, is duidelyk, maer het werkw. verstrekken heeft gewoonlyk eene andere constructie. Men gebruikt het als bedryvend met een voorwerp, b.v. iemand geld, hulp, borg verstrekken, zie onder v. 452, en dan heeft het de beteekenis van verschaffen of toereiken. Het wordt mede onzydig gebruikt met het voorzetsel tot, b.v. iemand tot leidsman, tot vriend, tot raed verstrekken. In dien zin is het hier aengewend, doch met weglating van het voorzetsel. - Bemerk dat de Dichter den mensch niet te kort doet, maer hem den hoogsten rang op aerde toekent, alwaer hy optreedt als koning aller dieren, en door zyn verstand God zelf verbeeldt.

299. - Gewis, deze bevestiging antwoordt op neen van v. 297. - Een zuivrer geest, dan de menschelyke. - Waarin uw glans, dat is, de oneindige glans uwer Godheid in uitschijnen of in weêrglansen kunne. - Mag staet voor moge.

300. - Zinspeling op de negen chooren der Engelen. Maer waerom zyn hier by voorkeur de Serafijnen genoemd? Omdat in hen by uitstek de glans der Godheid zich vertoont, want het woord Seraphim is gemaekt van het hebreeuwsch saraph dat de beteekenis heeft van 't lat. ussit, incendit, quia, zegt de heilige Isidorus, in zyne Origines, Lib. VII, a claritate et aspectus splendore quasi flammantes et ignei visi sunt. - De twee volgende verzen verklaren en voltooijen des Dichters gedachte.

[p. 302]

 

Een' zuivrer spiegel eischt uw luister. 't Aardsch geslacht^301-302.

 

Smelt voor uw licht, ô God! die luister is ons, nacht.

 

 

 

Gelooft gy 't, sterveling? Gy stofklomp, half verengeld!^303.

 

Gy, aan de dierlijkheid, uws ondanks, vastgestrengeld!^304.

301-302. - Versta: uw goddelyke luister kan door den mensch niet weêrgekaetst worden: hy eischt een' zuivrer spiegel. Het menschdom, verre van tot spiegel uwer volmaektheid te kunnen dienen, smelt enz. - Die luister, de luister uws lichts. - Bemerk het komma achter ons: het staet daer enkel om aen te duiden dat ons geen bezittelyk, maer een persoonlyk voornaemw. is, namelyk in den derden naemv.: voor ons, is die luister nacht, want wy kunnen zynen schitter niet uitstaen, hy verblindt ons. - Ziedaer dan hoe de Dichter bewyst dat er hoogere wezens zyn dan de mensch; en zyne redeneering, hoe wetenschappelyk ook, houdt niet op van te schitteren en te pralen met alle de sieraden der voortreffelykste poëzy.

303. - De Dichter bereidt zynen overgang door deze ondervraging, waerin hy de dubbele natuer van den trotschen mensch nog eens krachtiglyk kenmerkt. - Stofklomp, namelyk van den kant des lichaems, dat van stof gemaekt weêr tot stof vergaet. - Half verengeld, van den kant der ziel, of door het verstand, hetwelk u gelyk maekt aen de Engelen. Bemerk het sterk contrast tusschen die beide benoemingen, die tevens beide nauwkeurig zyn. Bild. dacht hier aen 't vermaerde vers van Schiller: Was ist der Mensch? halb Thier, halb Engel!

304. - Het woord dierlijkheid heeft dezelfde weerde als hiervoren v. 206. - Uws ondanks, bywoordelyke uitdrukking in stede van tegen uwen dank. - Het woord vastgestrengeld maekt weêr beeld, en is als dusdanig zeer wel gekozen. Over het frequent. strengelen zie de aent. op Bild. Landheil, v. 83.

[p. 303]

305

Gelooft ge u, in dees staat, dat edel kunstgewrocht^305.

 

Waarboven de Almacht niets gewild heeft of vermocht?

 

Of, zijn er schepselen, meer zalig, meer verheven,^307.

 

Door 't zintuig niet bereikt, aan 't stoflijk dier gegeven;^308.

 

Waar blijft, vermeetle mensch, dat hemelschoon verband^309-10.

310

Der schepping, kenmerk van een alleswijze hand,

305. - Het woord kunstgewrocht beteekent eigentlyk niets anders dan kunstwerk of voortbrengsel der kunst, in 't fr. oeuvre d'art; maer hier, naest het bygevoegd epitheton, moet men het woord opvatten in den zin van meesterstuk.

307. - Bemerk die omschryving van den vergelykenden trap, in het eng. zeer gebruikelyk en aen onze tael niet vreemd. - Meer zalig dan gy.

308. - Versta: schepselen, die voor onze oogen onzigtbaer zyn, die buiten het bereik zyn van het zintuig, dat aen den mensch, aen het stoffelyk dier gegeven is.

309-10. - Vermeetle mensch, die de betrekking tusschen ons en de geesten durft loochenen of in twyfel trekken. Men zegt vermeten of vermetel. - Dat hemelschoon verband der schepping, die goddelyk schoone samenhang, die aeneenschakeling, welke men in geheel de schepping opmerkt. Het fr. heeft geen woord dat met het onze volkomen overeenstemt. Rapport en ordonnance zeggen niet genoeg. - Bewonder het vermogen van Bild. om telkens het krachtigste en het nauwkeurigste woord te vinden of te vormen om zyn denkbeeld uit te drukken. Of er ooit iemand het byv. naemw. alleswys gebruikt hebbe, weet ik niet, maer ik geloof neen. Men zegt ja weêrwys van iemand die kundig is in het weder en diens veranderingen, in 't fr. météorologue. Zoo zegt men ook letterwys, naeldewys, enz. Hieruit volgt dat alleswys volkomen gegrond is in de analogie, en hier, gezegd van de scheppende hand Gods, is het boven alle vergelyking zinryk en schoon.

[p. 304]

 

Dat alles schraagt, vervangt, en door elkaâr doet vlieten^311.

 

Tot onderling behoud, en steunsel, en genieten?^312.

 

Waar blijft dat, zoo die kring, aan aard en menschdom vreemd,^313-14.

 

In 't geen den stervling treft, belang noch aandeel neemt? -

315

Zoo zijn er warelden, geen wareld: niets volkomen.^315.

311. - Het betrekkelyke dat ziet op het woord verband. - De twee werkw. schragen en vervangen zyn zoo gelukkig gekozen, dat men des Dichters diepzinnigheid niet genoeg bewonderen kan. Namelyk door dat hemelschoon verband dat God in zyn werk, in zyne schepping gesteld heeft, schraagt het eene het andere, dat is, dient het eene tot steun van het andere, gelyk ook het eene het andere vervangt, zoodanig dat alles in malkander grypt, en dat er nergens gaping of onderbreking zy. Men denke slechts aen de dusgenaemde polypen of dierplanten, waerdoor twee der dry ryken der Natuer aen malkander verbonden worden, zoodanig dat waer het plantenryk eindigt of schynt te eindigen, het daer zelf vervangen wordt door het dierenryk. Het is dus nauwkeurig van met onzen Dichter te zeggen dat het bedoeld verbond alles door elkaâr doet vlieten, of vloeijen, in 't fr. se fondre l'un dans l'autre. Ons werkw. vlieten brengt een denkbeeld van zachtheid, van ongedwongenheid mêe.

312. - Versta: zoo dat het eene diene tot behoud, tot steunsel, tot genot van het andere.

313-14. - Dat, nogmaels dat verband. - Die kring, die verhevener kring der geesten, die orde der hoogere wezens. - Zoo enz. De zin is: indien de geestenwareld geene betrekking heeft met de menschenwareld? - Belang en aandeel verschillen even als de fr. woorden s'intéresser en prendre part, zeggende het laetste veel meer dan het eerste.

315. - Versta: indien dat verband tusschen alle de deelen der schepping niet bestaet, zoo is er niet ééne wareld, maer daer zyn verscheiden warelden. Deze redeneering, zoo beknopt als onwederlegbaer in haer zelve, ontleent eene byzondere kracht uit de sieraden der poëzy. Niets is afgetrokken voor de zangster van Bild. Hy weet alles door treffende beelden, door gepaste gelykenissen verstaenbaer te maken. - Niets volkomen. Versta: zoo is er niets volkomen of volmaekt, gelyk de Dichter in v. 319 nader verklaert. - Het verdient opmerking dat hy met één werkw. dry voorstellen maekt, ofschoon de onderwerpen van verschillend getal zyn. Ontleed komt het vers hier op neer: zoo zyn er warelden, maer daer is geen wareld, of daer is niets volkomen.

[p. 305]

 

Zoo is het de Almacht niet, die de onbesefbre toornen^316-17.

 

Der dingen voert; maar 't zijn gedeeltlijke ondergoôn,

 

Verdeeld in wezens, en bedoeling, Hem ten hoon!^318.

316-17. - Die de onbesefbre enz., beeldspraek voor: die bestiert. - Het epitheton onbesefbaer, onbegrypelyk, onverstaenbaer, is byzonder gepast by dat goddelyk bestier van het heelal, waer men dagelyks blyken van heeft, maer dat geen menschelyk verstand beseffen kan. - Gedeeltelijk komt overeen met het fr. partiel, en ondergoden zegt zooveel als het fr. dieux inférieurs of divinités subalternes. Zie by v. 298.

318. - Verdeeld, versta, onderscheiden of zelfs strydig onder elkander in hunne wezens en in hunne bedoeling. - My dunkt dat het enkelvoud wezen hier nauwkeuriger zou zyn, doch misschien vat ik de uitdrukking niet volkomen op in den zin des Dichters. - Hem, dat is God of de Almacht tot oneer, tot schande. Het voornaemw. hem volgt dikwerf het geslacht van den persoon die bedoeld wordt, niet van het woord dat den persoon aenduidt. Zoo zegt men: het meisje liet het kind vallen dat zy op den arm of op haren arm droeg. Zoo ook hier. - Het naemw. hoon en het werkw. hoonen zyn zoo oud als de tael. Kiliaen vertaelt het eerste door probrum, dedecus; maer hy voegt er ook by fraus, fallacia, bedrog, welke beteekenis het woord inderdaed eertyds had, maer heden afgelegd heeft.

[p. 306]

 

Zoo is de schepping niets dan stukwerk, niets dan deelen^319-20.

320

Die onvereenbaar zijn; en 't scheppen geen bevelen,

 

Maar moeilijk pogen, dat geen doel heeft in 't Heelal;^321.

 

En de Oppergodheid is een redenloos Geval.^322.

 

 

 

Mijn vrienden, dit's dan 't eind waarvoor wy rustloos woelen!^323.

 

Ons aanzijn grenst aan 't niet, heeft oorzaak noch bedoelen.^324.

319-20. - Nooit is er een schooner gebruik gemaekt van het woord stukwerk, dat zyns gelyke in de tael niet heeft om des Dichters denkbeeld krachtiglyk uit te drukken. Hier beteekent het een werk dat bestaet uit losse stukken, zonder betrekking tot elkander, zonder samenhang, en niet behoorende tot een enkel geheel. De Dichter verklaert het zeifin de volgende woorden. - Onvereenbaar, en dus tot geen geheel kunnende gebragt worden. - 't Scheppen is geen bevelen van eene oneindig wyze Almogendheid die door een enkel woord van haren wil alles tot stand brengt, volgens de gewyde spreuk: dixit et facta sunt, mandavit et creata sunt.

321. - Maar het is enz. - Pogen, in 't lat. niti, tentare, moliri, conari, het tegenovergestelde dus van het vrymagtig bevelen, en nog verzwakt door het epitheton moeilijk, in 't fr. pénible. - Dat geen doel enz. Versta: een poogen van verschillende krachten maer die tot geen eenig doel streven, die zich geen gemeen doel voorstellen noch samenwerken om een enkel geheel voort te brengen.

322. - De Oppergodheid, het hoofd dier gedeeltelyke ondergoden, is geen God, neen het is een redenloos Geval. Zie daer het slot van eene zoo bondige als dichterlyke rede neering ab absurdo.

323. - 't Eind, het ellendig, het nietig einde, waer wy onophoudelyk naer trachten, haken, streven, maer dat streven is niets anders dan een ydel woelen.

324. - Aan 't niet, in stede van te grenzen aen het eeuwig aenzyn, aen de onsterfelykheid. - Het heeft noch oorzaak noch bedoelen, dat is, wy weten niet van waer wy gekomen zyn, noch waer wy heen gaen. De gevolgtrekking is wettig, want indien het heelal het werk is van een blind Geval, zoo is er noch oorzaek noch doeleinde voor eenig schepsel aen te wyzen.

[p. 307]

325

Wy droomen, en die droom wordt nimmer waar, breekt af,^325.

 

Nam aanvang in de wieg, en wordt voltooid in 't graf.^326.

 

 

 

Neen, verr', neen, eindloos verr', dat uitzicht vol verschrikken!^327.

 

Neen, 't leven is geen op- en daadlijk nederblikken^328-29.

325. - Wy droomen, dat is, wy voeden onzen geest met valsche inbeeldingen, met ydele droomen. - Waar of verwezentlykt. - Neen hy breekt af, versta, hy houdt eensklaps op.

326. - Versta: hy, namelyk, die droom, begon by onze geboorte, en eindigt met ons leven, daelt met ons in het graf. - Zie daer dan waer het ongeloof op uitleidt. Zy die het bestaen der geesten loochenen, of die ontkennen dat de Engelen met ons, menschen, in gemeenschap treden, worden door de redeneering gedwongen om alles te loochenen, alle grondwaerheden te verstooten, en te besluiten tot de heillooze leer van het materialismus.

327. - Door deze uitroeping, en vooral door deze herhaelde uitroeping, maekt de Dichter niet alleen den overgang, maer hy vernieuwt de aendacht, en voorspelt nieuwe schoonheden by de herneming van zyn onderwerp, dat hy met zooveel geestdrift en op zoo hoogen toon weêr aenheft. - Het bywoord verr' dient hier in den zelfden zin als 't lat. apage. - Vol verschrikken, dat is, vol van ysselykheid. Het is de onbepaelde wyze van 't werkw. voor het naemw. zelf gebruikt. In proza zou men zeggen: dat schrikvol uitzicht, en dit laetste in den zin van het fr. perspective.

328-29. - Beide deze verzen zyn byzonder ryk in denkbeelden, maer eenigzins verwikkeld door de inversio. Zie hier wat de Dichter zeggen wil: neen, het leven is geen oogenblikkelyk verschynen en verdwynen van nietigheden, uit het niet getrokken en weêr in het niet terugkeerende, gelyk de droomen van v. 325. - Het naemw. blik wordt te regt by Kiliaen vertaeld door lux micans, fulgor coruscans, vibratio luminis, waer het fr. éclat zeer goed voor dient. Het werkw. blikken vertaelt Kiliaen dan ook door coruscare, micare, fulgere, in 't fr. jeter de l'éclat. Aldus verstaet men ook zeer wel wat Bild. te kennen geeft door opblikken en nederblikken, namelyk verschynen en verdwynen, waermede ik de beide woorden heb vervangen. Ik meen dat Bild. dacht aen waterbellen of zeepblaesjes, die uit het niet getrokken en zonder zelfstandigheid zynde, eenen oogenblik opkyken en aenstonds weêr te niet gaen.

[p. 308]

 

Van uit en weêr in 't niet getogen nietigheên.

330

't Heeft wezen! Ja, wy zijn, en dit Heelal met één.^330.

 

Daar is, daar is een God, in wien, door wien wy leven;^331.

 

Een stoflijk warelddeel, waarin we omneveld zweven;^332.

330. - Wezen, of om het met een vreemd woord te noemen, realiteit. - Ja, wy zijn enz., dat is: Wy hebben een wezentlyk bestaen, even als het Heelal, waer wy deel van maken en toe behooren, geen herschenschimmig maer een wezentlyk bestaen heeft.

331. - Hier geeft de herhaling eene allergrootste klem aen de rede, en de Dichter kan zyne bevestiging niet meer kracht byzetten dan door deze herhaling van het zelfst. werkw. - De Dichter dacht aen de spreuk van Paulus, Act. XVII, 28: in ipso vivimus, et movemur et sumus.

332. - Versta hier, en aen het hoofd der volgende verzen telkens by: daar is. - Bemerk het woord warelddeel. Het staet hier voor aerde, als deel makende van de wareld, dit laetste genomen in zynen algemeenen zin en alles begrypende. - Waarin we enz. dat is: waerin we eenen tyd lang omzwerven, al tastende te midden van den nevel die ons omringt.

[p. 309]

 

Een heldrer licht, omhoog, dat (waar ons 't oog ook faalt,)^333.

 

In 't binnenst van ons hart, en, onweêrstaanbaar, straalt;^334.

335

Eene aard, beneden ons, wier stof ons houdt omvangen;^335.

 

Een hemel die ons toeft, ons uitzicht, en verlangen;^336.

333. - Een heldrer licht, namelyk door geene mist verduisterd. - Omhoog, daer boven. - Waar ons enz., waer ook ons lichamelyk oog moge te kort schieten om dat licht te ontwaren. - Falen, van aert onzydig, staet gelyk met het lat. falli en het fr. faillir, en beteekent dus eigentlyk missen, dwalen, zich vergissen, verder ook ontbreken, lat. deficere, in 't fr. faire défaut. Het denkbeeld van dit laetste wordt hier juist uitgedrukt.

334. - Schoon en zinryk. Dat helderer licht, dat daer omhoog, boven ons schittert, al straelt het ons in de oogen niet, omdat onze oogen er niet vatbaer voor zyn, omdat de nevels dezer aerde ons gezigt bedekken en het onbekwaem maken om door dat licht getroffen te worden, het straelt niettemin in ons hart, ja en onweêrstaanbaar, dat is, zoodanig dat wy het niet ontveinzen kunnen of ons onttrekken aen zynen schitter. De Dichter had reeds in het begin van zyn gedicht gewaerschuwd dat hetgeen de oogen niet zien kunnen, het hart het kan gevoelen.

335. - Te regt beneden ons, want wy betreden de aerde met onze voeten. Nog eene herinnering aen de twee eerste verzen van dit dichtstuk. - Wier stof enz., dat is, door wier stoffelykheid wy omringd zyn.

336. - Het werkw. toeven is eigentlyk bedryvend en beteekent onthalen, by Kiliaen accipere, tractare aliquem, en, by uitbreiding van het denkbeeld, iemand ophouden, doen blyven, in 't lat. morari aliquem. Het wordt echter ook onzydig gebruikt in den zin van zich ophouden, ergens blyven, eene verandering die volgens Bild. Aanmerkingen op Huydecopers Proeve, bl. 160, aen het werkw. gekomen is, door zyne toepassing op den reizende in plaets van op den gastheer. Hier is het bedryvend gebruikt met de beteekenis van naer of op iemand wachten, gelyk de Latynen ook morari bezigen, b.v. morari praesidium, hulp verwachten. Het wanken dier beteekenissen komt voort uit het verwantschap der denkbeelden. - Ons uitzicht, en verlangen. Versta: Een hemel die ons doelwit is, waer wy naer uitzien, en ons verlangen, dat is, waer wy naer verlangen of reikhalzen, ons naer uitrekken; want dat is het grondbegrip van verlangen. Hier is derhalve weêr een dubbel beeld gemaeld door dat uitzien en dat verlangen naer hetzelfde doelwit. - Het dient nauwelyks opgemerkt dat het eerste ons een persoonlyk, het tweede een bezittelyk voornaemw. is.

[p. 310]

 

En zijn we, in 't nietig lijf der stoflijkheid verwant,^337.

 

Die hemel reikt ons zelf zijn broederlijke hand.^338.

 

 

 

Ontval me, ô blinddoek! En, gy oogen, die de stralen^339-40.

340

Des lichts vergadert om me een beeldtnis voor te malen;

337. - Versta: en indien wy zyn. De onderstellende wyze is kennelyk door de vragende woordschikking. - In 't nietig enz., in dit ons nietig lichaem, verbonden of vermaegschapt aen de stoflijkheid. Dit woord staet in den derden naemv.

338. - Het epitheton broederlijk zinspeelt op verwant van het vorige vers, en drukt onze nauwere verwantschap met de hemelsche geesten uit, welke onze broeders zyn.

339-40. - O blinddoek! O sluier der stoffelykheid! die myn gezigt verhindert, val weg van voor myne oogen, en houd op van my een uitwendig beletsel te zyn om naer hoogere sferen uit te zien. Dat het werkw. ontvallen, voor af of weg vallen, eigen is, blykt. Doch wat men bewonderen mag, is, dat het woord blinddoek in geene woordenboeken voorkomt. Weiland heeft blindhokken en wil dat zulks eigentlyk beteekent de oogen toebinden, wat niet waer is en zelfs niet waer zyn kan; want hok, met hek verwant, duidt volgens Weiland zelf eene afgeslotene plaets aen, waer men vee of iets anders in opsluit, in 't fr. une loge. Kiliaen vertaelt het werkw. beter door collocare in obscuro stabulo, collocare in tenebris. Maer Van Hasselt, in zyne aent. op Kiliaen, zegt dat men in zynen tyd voor blindhoeken begon blinddoeken te schryven, en keurt dat af voor reden gevende dat doeken niets anders beteekent dan doek worden. Van Hasselt heeft ongelyk; want het is zeker dat blinddoeken afgeleid is van blinddoek, en niet omgekeerd. Voor het overige is het zoo natuerlyk van iemand het gezigt te benemen met hem eenen doek voor de oogen te binden, dat het naemw. blinddoek ten allen tyde moet zyn gebruikt geworden. - Te regt spreekt de Dichter hier van het zintuig zelf, van de oogen, nadat hy gevraegd heeft dat de blinddoek, of het uitwendig beletsel, hetwelk de werking van het zintuig verhinderde, mogt weg vallen. - Die de stralen enz. De vochten, waer de oog uit bestaet, vergaderen inderdaed de lichtstralen om deze in eene bekwame rigting te brengen op het netvlies, in 't fr. la rétine, alwaer zich het voorwerp verbeeldt of afschildert. - De Dichter zegt voor te malen, omdat de organen van het oog inderdaed niets anders doen dan het beeld voorstellen aen den geest, of het verstand.

[p. 311]

 

Die, naar de zwakheid van mijn zintuig ingericht,^341.

 

In d'afgescheiden straal den luister dempt van 't licht;^342.

341. - Die. Dit betrekkelyk voornaemw. ziet terug op oogen van v. 339. - Het deelwoord ingericht zegt zooveel als het fr. disposé, ordonné.

342. - In d'afgescheiden straal, in de lichtstralen (want het enkelv. staet voor het meerv.) die afgezonderd van het verlicht lichaem en op den oogbal gebragt worden. - Dempen beteekent eigentlyk dooven, uitdooven, b.v. het vuer dempen. Van daer komt de afgeleide beteekenis van stillen, verzachten, in welken laetsten zin het hier gebruikt is. - Het woord luister staet gelyk met het fr. éclat. Die luister van het licht wordt gedempt of verzacht door de onderscheidene vochten en andere bestanddeelen van het oog, opdat hy het zintuig niet overstelpe en ja verblinde, gelyk de stralen der zon, al te schitterend om door het oog gedempt te worden.

[p. 312]

 

Verbreekt uw vochtkristal; verstrooit die kleurpenceelen,^343.

 

Die niet, dan 't stoflijk dier een schijnbeeld mededeelen:^344.

345

Verheldert U! Ik leef voor 't grover zintuig niet.^345.

343. - Vochtkristal zinspeelt op de verschillende vochten die het inwendige der oog vervullen, en waervan het eene by de Franschen den naem voert van cristallin, een ander dien van humeur vitrée, en een derde dien van humeur aqueuse. Het zyn die vochten die de lichtstralen verzamelen en wyzigen en naer het netvlies buigen. De Dichter vraegt dat de oogen hun vochtkristael zouden verbreken, om vryer vooruit en naer omhoog te zien. In het naemw. vochtkristal, is het eerste deel der samenstelling bepalend, het tweede is het bepaelde, en op dit laetste valt het werkw. verbreken. - Het woord penceel, met c of s geschreven, komt van het lat. penicillus en is, als dit, een verkleinwoord. Het beteekent eigentlyk een staertje, een borsteltje of kwastje, en kan ook tot iets anders gebruikt worden dan om te schilderen. Derhalve is kleurpenceel geene tautologische samenstelling. - Verstrooien, in 't lat. dispergere, is het tegenovergestelde van verzamelen, wat de vochten der oog doen op het netvlies, met de lichtstralen, van het verlichte lichaem uitgaende, als zoovele kleurpenceelen daer op te vestigen en tot een beeld van het lichaem te maken. De termen zyn zoodanig nauwkeurig, dat de kunst zelf die gebruikt. De Dichter vraegt dan dat zyne oogen dien verzamelden bundel van kleurpenceelen zou los maken en uitspreiden.

344. - Die niet anders doen, dan aan 't stoflijk dier, aen het stoffelyk zintuig van den dierlyken mensch, een schijnbeeld, geen wezentlyk beeld, maer slechts den schyn van een beeld mededeelen.

345. - Kortom, verheldert U, wordt helderder, en ziet klaerder! want ik leef enz., dat is, het stoffelyk zintuig is my niet genoeg, ik wil meer van u eischen.

[p. 313]

 

Neen, opent U voor 't licht waarby Gods Engel ziet!^346.

 

Leert, leert den indruk van dien etherstroom gevoelen,^347.

 

Die 't Geestendom omzweeft, waarin hun voeten spoelen,^348.

 

Hun longen ademen; die vloeistof eindloos fijn;^349.

350

Het voertuig dat hen draagt, dat hemelkristallijn!^350.

346. - Opent U, niet voor het aerdsche licht, waer de mensch by ziet; maer voor het hemelsche licht, waerbij Gods Engel ziet.

347. - Den indruk, in 't fr. l'impression. - Dien etherstroom, waer het menschelyk oog niet bestand voor is, waer het den indruk niet kan van uitstaen. Daerom zegt hy: leert dat gevoelen. Men geeft den naem van ether aen de dunste, de fynste lucht die boven den dampkring het hemelruim vervult, en die eene vloeistof is, derhalve stroomt gelyk alle vloeistoffen. Zoo spreekt men dagelyks van den luchtstroom, die ieder gevoelen, maer niet zien kan.

348. - Die 't Geestendom omzweeft gelyk de aerdsche luchtstroom het menschdom. - Spoelen, dat is, baden, met het bykomend denkbeeld van het gefladder of geklots waer de kinderen in het bad zich meê verlustigen. Doch waer haelt en waer vindt Bild. de woorden!

349. - Hun enz., gelyk de onze in de benedenlucht, in de grovere aerdsche lucht ademen. - Eindloos zegt zooveel als oneindiglyk, en is een bywoord wyzigende het volgend byv. naemw. fijn of dun, in 't fr. délié.

350. - Het lat. vehiculum stemt volkomen overeen met ons voertuig. Het schip is het voertuig des zeevaerders; de lucht dat der vogelen, en het hemelkristallijn dat der geesten. Men geeft den naem van kristallijn aen de bovenlucht. Zoo spreken de dichters van het blauwe kristallijn, met des te meer reden, dewyl Ptolemaeus en de middeleeuwsche sterrekundigen het daervoor hielden dat de bovenste hemel waer de vaste sterren in staen, van kristal was, en hem daerom ook den naem gaven van firmament. Over het woord kristallyn vglk. onze aent. op Bild. Hoop v. 4.

[p. 314]

 

Toont, maalt my dees hun koets, waarin zy opgeheven,^351.

 

Hun broedren op deze aard met wellust tegenstreven,^352.

 

Omstuwen in 't gevaar, bedekken in den nood^353.

 

En, teder in hun arm ontfangen by de dood!^354.

351. - Versta: neen, dat is niet genoeg; maer gelyk gy my de aerdsche, de stoffelyke beeldtenissen voormaalt (zie v. 340), doe zoo ook voor de hemelsche lichamen: toont, maalt enz. - Dees staet voor deze. Het woord koets zinspeelt op voertuig van het vorige vers, en daerom staet er niet de koets maer dees. Hier verbeeldt de Dichter dat voertuig, en in zyn oneindig vernuft weet hy daer een zeer gepasten naem voor te vinden. Want gelyk de koets het voertuig der menschen is, zoo is, in 's Dichters zin, het hemelkristallijn de koets der geesten. - Opgeheven zynde, of zich opheffende.

352. - Het meerv. van broeder, hier gebruikt, geeft meer steun aen 't vers en is daerom welluidender dan broeders. - Tegen, dat is te gemoet, streven. Dit werkw. (zie onze aenmerk. op Bild. Voorzang voor de Hoop, v. 35) heeft eene onbepaelde beteekenis, en is dus hier verkieslyk boven gaen, loopen of vliegen, die denkbeelden meêbrengen welke hier niet te pas komen.

353. - Omstuwen, versta, omringen, doch met het bykomend denkbeeld van bescherming: behalve dat in beide deze woorden het voorzetsel om meerderheid aenduidt, want een of twee kunnen wel stuwen, maer niet omstuwen. - Bedekken, namelyk met hunne onzigtbare schilden. Wy voegen er dit by, om de ware kracht van bedekken te doen opvatten, maer de Dichter laet dat woord zonder bepaling, en doet zeer wel. Zoo is de daed uitgedrukt, maer de wyze niet. - Daer staet in den nood, versta, in het uiterste gevaer, waer het omstuwen of het omringen niet genoeg is. De rede klimt derhalve.

354. - Arm, enkelv. voor het meerv. - Wy schryven ontvangen met v, omdat het simplex zoo geschreven moet worden, en dat de regel der afleiding den voorkeur verdient boven den regel der uitspraek. - Teder kan voor een byv. naemw. gelden en terug zien op de geesten, doch men kan het ook houden voor het by woord tederlyk, wyzigende het werkw. ontvangen.

[p. 315]

355

Toont my die koets, dat kleed, dat lichaam, die bedekking,^355.

 

Uit louter licht verdikt, onvatbaar voor bevlekking;^356.

355. - De dry laetste naemw. van het vers schynen een en hetzelfde aen te duiden, of bystelling te zyn het een van het ander. De Dichter spreekt, v. 348-49, van voeten en longen. Hy geeft derhalve een lichaem aen de geesten, en dat lichaem omkleedt hen, gelyk ons lichaem het kleed is onzer ziel. Versta derhalve: toont my dat onzigtbaer, dat onstoffelyk kleed, dat geestenlichaem, dat deksel in hetwelk zy tot ons komen, om ons te beschermen en onze zielen op te vangen by 't verscheiden. Men zou echter ook in die bedekking eene zinspeling kunnen zien op het werkw. bedekken van v. 353, en er den onstoffelyken schild door verstaen.

356. - Verdikt, dat is, samengesteld, byeengebragt of, beter nog, gesolidifiëerd uit eene vloeistof die voor geene verdikking vatbaer is, als het licht, en nog al louter, dat is zuiver, onvermengd licht, gelyk het goud in zyne volle zuiverheid louter goud genoemd wordt. Wat wondere, en tevens wat zinryke uitdrukking! waer niemand woorden zou voor vinden, daer is onze Dichter zoo weinig meê verlegen, alsof hy van alledaegsche voorwerpen sprak. Hy schept zich denkbeelden in overvloed van de minst bevattelyke dingen, en heeft altyd voorraed aen termen om ze niet alleen klaer en sierlyk, maer zelfs met de meeste verscheidenheid uit te drukken. Hy vindt geene moeite om in hetzelfde dichtstuk van dezelfde zaken te spreken, omdat hy die telkens onder verschillende oogpunten weet te beschouwen, en onder verschillende beelden voor te stellen. - Onvatbaar, het fr. non susceptible. - Bevlekking wordt gezegd van licht. Versta: dat door niets kan bevlekt worden.

[p. 316]

 

Die zuivre vloeistof, die geene aardsche macht verdeelt,^357.

 

Geen grendel uitsluit; waar Gods ademtocht door speelt;^358.

 

Onzichtbaar in ons licht, maar, waar zijn eigen luister^359-60.

360

Zich toont, den middag-zelv' verandrend in het duister!

357. - Versta er by: toont my, want dit gezegde werkt nog voort. - Die zuivre vloeistof, waer de geesten in leven, en waer hun lichaem uit bestaet. - Macht is hier het onderwerp en die het voorwerp van 't werkw. - Verdeelt, dat is, scheidt, onderschept, afbreekt, of scheiden kan gelyk het aerdsche licht.

358. - Uitsluit, dat is, beletten kan binnen te komen. Het voorwerp van uitsluit is nogmaels het betrekkelyke die. Het is dezelfde gedachte van het vorige vers, doch hier door eene beeldtenis, en dus wederom dichterlyker, uitgedrukt. Eene vloeistof, die door geene grendel uit te sluiten, door geene aerdsche magt in haren gang te stooren is, zegt zooveel als eene die alles doordringt. Het vers zinspeelt zonder twyfel op de fynheid van het verheerlykt lichaem des Heilands, dat te midden der Apostelen in het Cenakel verschynt, terwyl de deuren gesloten zyn, gelyk het Evangelie spreekt. - Waar Gods enz. Waer God zelf in ademt gelyk de longen der geesten, waer Gods uit- en inademen of, in één woord, zyn ademtocht doorheen vaert of speelt, dat is zonder moeite, zonder belemmering. - Deze verzen hebben iets onbestemds, iets raedselachtigs, als handelende van bovennatuerlyke dingen; maer allen zyn gestemd op den vereischten toon en verwekken niet dan de hoogste, de edelste denkbeelden.

359-60. - Onzichtbaar wordt nog gezegd van de zuivere vloeistof van v. 357. - In ons licht, versta, ons aerdsch licht, het licht dat voor ons geschapen is, waer wy menschen by zien. - De vraeg is, naer welk naemw. verwyst dat bezittelyk voornaemw. zijn? Grammatisch gesproken, verwyst het naer zuivre vloeistof van v. 357, maer dit is vrouwelyk: derhalve moet er eigentlyk haar staen. Doch hiermede zou het vers verwoest zyn door den wanklank van maar waar haar. Om dit te vermyden, veroorlooft zich de Dichter eene kunstgreep, en gebruikt het geslacht van het woord licht, dat hy laetst gebruikt heeft, en laet er het volgende voornaemw. meê overeen komen, des te liever dewyl dan toch het louter licht van v. 356 en de zuivre vloeistof van v. 357 genoegzaem een en 't zelfde zyn. Versta dus: maar, waar of wanneer dat hemelsch licht, dat licht waer de geesten in leven en 't geen hun lichaem uitmaekt, zich in zynen eigen luister of schitter toont of laet zien. - Den middag-zelv', namelyk het licht van onzen aerdschen middag, hoe luisterryk ook, verandrend in het duister, of in duisterheid, in duisternis. Versta dus: daer verspreidt dat hemelsch licht een dusdanigen schitter, dat ons middaglicht er nacht by wordt. Aengaende de schryfwyze den middag-zelv', zie onze aent. op Bild. Hoop, v. 135.

[p. 317]

 

Doch neen, wat is me uw dienst? wat zou my 't zingevoel?^361.

 

Geen hemel; stoflijkheid, zie daar uw eenig doel!^362.

 

 

 

Gy, Wijzen, steeds bedacht, met onafmeetbre schreden^363.

361. - Doch neen, myne oogen, ik vraeg u dit niet. - Wat is me, versta, wat baet my uw dienst, waer is hy my nuttig voor? - 't Zingevoel, het gevoel dat my medegedeeld wordt door een zintuig. De constructie is elliptisch en gelyk aen de voorgaende: wat zou dat zingevoel my baten, wat nut zou het my aenbrengen?

362. - Geen hemel, neen, geene geestelyke dingen zyn uw doel: daer zyt gy niet voor geschapen, niet voor geschikt. Neen, stoflijkheid, dat is, stoffelyke dingen, daer alleen zyt gy voor bestemd, die alleen kunt gy zien, die alleen kunt gy my vertoonen, malen, voorstellen.

363. - Wijzen, Philosophen, doch hier in 't byzonder, Naturalisten of Physiologisten, kortom, gy beoefenaers der wetenschap. - Steeds bedacht, die onophoudelyk bedacht, bezorgd zyt, die nimmer nalaet, nimmer vergeet. - Met onafmeetbre schreden, met kleine, byna ongemerkte schreden, en dus allengskens. Te regt, want de vorderingen der natuerwetenschappen gaen langzaem, omdat zy op herhaelde en nauwkeurige waernemingen gegrond zyn.

[p. 318]

 

Natuur, waarheen ze ook sluipt, op 't voetspoor na te treden,^364.

365

Haar 't kleed te ontrukken waar ze in wegschuilt, elk misleidt,^365.

 

En met de poging spot der broze menschlijkheid.^366.

364. - Natuur in stede van de Natuur; maer hier is zy gepersonnificeerd en wordt dan veelal zonder lidwoord gebruikt, en met eene hoofdletter geschreven, als alle eigennamen. - Waarheen enz., werwaerts zy ook moge wegsluipen. Sluipen is behendiglyk en zoo goed als ongemerkt ergens indringen, in 't fr. se glisser, se dérober. - Op 't voetspoor enz., haer voetspoor te volgen om te zien waer zy blyft en wat zy gaet doen.

365. - 't Kleed of den sluijer. - Ontrukken hangt nog af van steeds bedacht. - Het werkw. schuilen beteekent niet alleen zich verbergen, in 't fr. se cacher, in 't lat. latere, latitare; maer ook zich beschutten, in 't fr. s'abriter, se mettre à l'abri. Zoo zegt men dagelyks en zeer wel: onder een dak, onder eenen boom schuilen. Wegschuilen zegt dus zooveel als zich versteken, of verbergen, zich aen het oog van anderen onttrekken. - Misleidt, dat is, verloren leidt of bedriegt. Hier is het bywoord waarin nog by verstaen. Trouwens, de Natuer verbergt vele harer werkingen, waerdoor de mensch die haer nagaet, niet zelden mistast, zoo dat zy met diens poogingen schynt den spot te houden, als gezegd wordt in het volgend vers.

366. - De menschelykheid wordt hier broos genoemd, dat is, vergankelyk, omdat des menschen leven zelden toereikend is om het byna onmerkbare spoor der Natuer op te volgen tot in haren schuilhoek. Het epitheton past dus beter dan krank of zwak, waer het hier zoo zeer niet op aenkomt.

[p. 319]

 

Vergeefs bedriegt zy U met ijdle fenoménen;^367.

 

Gy ziet door 't sluierdoek van hare omhuldsels henen.^368.

 

Geen golving van de lucht, geen etherstraal van 't licht,^369.

367. - U, Wijzen. - Fenoménen of verschynsels, waermeê zy den navorscher begoochelt, vertoonende hem het eene en doende wat anders.

368. - Gy zyt op uwe hoede tegen dat bedrog en ziet enz., dat is, gy tracht door den sluier, waer de Natuer achter werkt, heen te zien, en haer op het feit te betrappen. - Het woord doek, als stof gebruikt, is onzydig. Hier wordt het bepaeld door sluier, en dewyl dit, in zyne beteekenis van 't lat. velum, een begrip meêbrengt van doorzigtigheid, is het samengestelde zeer gepast om het dundoek uit te drukken waermede de natuer hier gezegd wordt zich te hullen of te omhullen. - Omhuldsels, dat is, omwindsels, deksels, kleedsels, in 't fr. enveloppes. De spelling van het woord is betwistelyk. Het komt van omhullen, van alle kanten hullen of bedekken. Over het werkw. hullen, zie het aengeteekende op Bild. Landheil, v. 54. Maer het naemw. daervan afgeleid is eigentlyk omhulsel, niet omhuldsel, gelyk van vylen vylsel gemaekt wordt; van koken, kooksel; van schrappen, schrapsel; van voortbrengen, voortbrengsel, enz.

369. - Geen golving enz. Het gezegde is nauwkeurig, want de lucht eene vloeistof zynde golft, ofschoon onzigtbaer, gelyk de baren der zee. Zoo golft ook, in eenen overdragtelyken zin, het hair dat in gekrulde lokken op de schouders nederhangt. - Het woord strael beteekent eigentlyk pyl, schicht, in 't lat. sagitta, jaculum. De zon, als alle lichtende lichamen, schiet dusgenaemde stralen, maer deze zyn zoo fyn, dat ze voor on stoffelyk mogen gehouden worden, en zeker niet te vergelyken zyn dan met den ether, waer boven spraek van was. Newton zelf geeft er dien naem aen, doch inderdaed kent men de innige natuer van het licht niet. Intusschen is de samenstelling van onzen Dichter volkomen gewettigd, en toont ten overvloede zyne diepe kennissen.

[p. 320]

370

Of prikkling van den smaak begoochelt u 't gezicht,^370.

 

Geen reukwalm, of geen handbetasting. Voor uwe oogen^371.

 

Is alles één gevoel, op ééne wijs bewogen.^372.

370. - Of prikkling enz. Altyd even nauwkeurig. De smaek is inderdaed niets anders dan eene 't zy aengename, 't zy onaengename prikkeling, door een vreemd lichaem voortgebragt op het zintuig. - Begoochelt, dat is, bedriegt of verblindt uwe waernemende oogen. Het werkw. goochelen, oudtyds gokelen, met het lat. jocus en joculari verwant, beteekent eigentlyk door gezwinde handgrepen iemands oogen verblinden, by Kiliaen dexteritate quadam decipere, praestigiis fallere. Men ziet dus dat het hier in een zeer gepasten zin aengewend is.

371. - Versta hierby nog eens: begoochelt u 't gezicht, want achter of voor het werkw. blyven reukwalm en handbetasting toch altyd zyn onderwerp, en Bild. weet met de tael alles te doen wat hy wil. - Walm is zooveel als damp. Van daer walmen, verwant met wallen, by Kiliaen volutare, ebullire, enz. Het samengestelde reukwalm beteekent dus ruikenden of reuk afgevenden damp. - Handbetasting, versta, betasting van handen, het orgaen by uitstek van het gevoel. - Ziedaer de aendoeningen der vyf zinnen zoo treffend als dichterlyk in beeldspraek uitgedrukt. Bild. had reeds van dezelfde aendoeningen in v. 170 en 171 gesproken; maer hy weet immer nieuwe beelden te vinden, en op dezelfde zaken weêr te komen, zonder zich ooit te herhalen. Hoe schoon bewyst hy hier het bedrog der natuer in de werken der vyf zintuigen! Het hooren, het zien, het smaken, enz. vertoonen byzondere fenomenen in het werktuig dat aengedaen wordt; doch inderdaed is 't het oor niet dat hoort, de tong niet die smaekt, maer ééne en dezelfde ziel die door bemiddeling van onderscheidene organen alle die werkingen verrigt.

372. - Één gevoel. Men noemt dat innig gevoel, in 't fr. sens intime, dat alle uitwendige indrukken, op de zinnen gemaekt, ontwaert en ontvangt. - Op ééne wijs, versta, en dat op ééne en dezelfde wyze bewogen wordt door de verschillende zintuigen.

[p. 321]

 

't Zijn vloei- en prikkelstof, en 't werktuig dat ze ontfangt,^373.

 

Verscheiden in zijn vorm, waaraan onze indruk hangt.^374.

375

Een zintuig slechts bestaat in die verscheidenheden:^375-76.

 

Gevoel. En dit gevoel is zelfbesef en reden.

 

Maar vreeslijk dwaalt hy, die, aan 't uiterlijk vertuit,^377.

373. - De vloeistof hier gemeend is het licht of de lucht die op het oog en het oor werken; de prikkelstof is alles wat werkt op den reuk en den smaek. - 't Werktuig, 't zintuig.

374. - Verscheiden of verschillig, ziet terug op werktuig, en slaet op de werktuigen onzer vyf zinnen, welke alle van elkander verschillen in hunnen vorm en in hun samenstel, - Waaraan enz. Te regt, want de indrukken welke wy ontvangen, hangen af van de onderscheidene werktuigen, door de natuer ons gegeven, en die verschilliglyk bewogen of aengedaen worden door de vloei- of prikkelstof die hen treft. Over de uitdrukking zie boven by v. 96.

375-76. - Versta: doch te midden van die groote verscheidenheden in de werktuigen en in de indrukken welke deze ontvangen, bestaet er een eenig en innig zintuig, het gevoel, dat al de werktuigelyke gewaerwordingen opvangt en aen het verstand mededeelt: en dat gevoel is een geestelyk iets, 't is het zelfbesef, het lat. cognitio sui, of de rede. Men ziet, de Dichter maekt hier een fyn doch wezentlyk onderscheid tusschen werktuig en zintuig, beschouwende het eerste als een stoffelyk, het tweede als een onstoffelyk orgaen. En zekerlyk te regt: want het lichamelyk oog ziet niet, het is geheel lydelyk; maer het inwendig zintuig, het gevoel, ziet door het oog, smaekt door de tong, enz.

377. - Vreeslijk, schrikkelyk. - Vertuit zynde ofblyvende. Dit deelwoord kan op tweederlei wyze uitgelegd worden: men kan het afleiden van het werkw. vertuijen, in 't fr. amarrer, van het naemw. tui, in 't fr. amarre, een touw waer men schepen of andere dingen meê vast legt of houdt. Men kan het ook afleiden van het werkw. vertuiten, gemaekt van tuit, hairvlecht of krul. Zich aan iets vertuiten, is blyven hangen aen hairvlechten of krullen, zyne aendacht versnoepen aen ydele hulsels, zich vergapen aen den uiterlyken schyn, enz. Het een en 't ander kan gelden, maer de toepassing van het eerste is onmiddelyker.

[p. 322]

 

Dit eindloos rijk gevoel in die beperking sluit!^378.

 

Geen dierlijk zintuig slechts, het dierlijk schepsel eigen,^379-80.

380

Vervuldigt het in ons, om steeds naar 't stof te neigen.

 

Neen, de Almacht die ons wrocht, bedeelde ons niet zoo schaarsch;^381.

378. - Versta: die dat inwendig, dat onstoffelyk zintuig, dat ryk gevoel binnen zulk enge perken sluit, het bepaelt tot de gewaerwordingen welke het beproeft door de lichalyke zin- of werktuigen, en meent dat het voor niets anders, voor niets hoogers vatbaer is.

379-80. - Zintuig is in 't algemeen gebruikt, en geldt hier voor alle de verschillende zintuigen, welke aen het dierlijk schepsel eigen zyn. - Het werkw. vervuldigen staet in geen woordenboeken; men vindt daer alleen vermenigvuldigen, ontleend aen het lat. multiplicare, van multus en plica, in 't nederd. vouw of plooi, hetwelk in ons werkw. ook zit, want menigvuldig en menigvoudig zyn hetzelfde. In het werkw. door Bild. hier aengewend blyft het begrip van menig weg, maer 't woord is niettemin zoo wettig als het andere, als even analogisch in zyne samenstelling. - De Dichter wil zeggen dat onze lichamelyke organen het inwendig gevoel als vermenigvuldigen; want alhoewel dit éénig is, ziet het niettemin door het oog, hoort door het oor, riekt en smaekt door twee andere organen, en voelt door alle de deelen des lichaems. Hoe één dan ook, toont het zich toch in ons menigvuldig en voor allerlei aendoeningen vatbaer, maer dat is het zekerlyk niet, om alleen stoffelyke aendoeningen te beproeven, om steeds naar 't stof te neigen.

381. - Wrocht is de eerste betrekkelyk verleden tyd van het bedryvend werkw. werken, dat is, maken, scheppen, vormen. Zie de aenmerk. op Bild. Hoop, v. 364. - Zoo schaarsch, namelyk dat wy alleen voor stoffelyke gewaerwordingen zouden vatbaer zyn. Het byw. schaersch, volgens Kiliaen en Ten Kate eigentlyk scherp, wordt heden veelal gebruikt voor het tegenovergestelde van overvloediglyk of mildelyk.

[p. 323]

 

Gaf' andre vatbaarheên dan voor 't bedrieglijk aardsch,^382.

 

En wijzigde ons gevoel voor stof en stofloos tevens,^383.

 

Als beider aanverwant, genoot van beide levens, -^384.

385

Of is dit zintuig licht (by 't sluimrend hart en hoofd^385.

382. - Versta: zy gaf ons nog andere vatbaerbeden of faculteiten, dan die noodig zijn om de aerdsche dingen te ontwaren, of daerdoor aengedaen te worden. - De Dichter noemt het aerdsche bedriegelijk; te regt, trouwens de vergankelyke dingen bedriegen en misleiden den mensch gedurig, want zy trekken hem af van de beschouwing der hemelsche, der eeuwige dingen, die alleen zyne aendacht waerd zyn.

383. - Het werkw. wijzigen, welks onderwerp is de Almacht van v. 381, staet gelyk met het fr. modifier. - Tevens, dat is, met een of ter zelver tyd. - De zin van het vers is: zy maekte ter zelver tyd dat gevoel vatbaer om het onstoffelyke zoo wel als het stoffelyke gewaer te worden.

384. - Beider aanverwant, vermaegschapt aen of in betrekking staende tot het stoffelyke en onstoffelyke. - Genoot, lat. socius, of deelgenoot, lat. particeps, van beide levens, bestemd tot het lichamelyk en tot het geestelyk leven. - De twee bystellingen aanverwant en genoot keeren grammatisch tot gevoel, maer in de meening des Dichters, tot ons van v. 380.

385. - Dit inwendig zintuig, dit gevoel. - Licht, dat is ligtelyk, misschien, soms. - By 't sluimrend of by het sluimeren van hart en hoofd. Sluimeren is het voortdurend werkw. van sluimen, dat Kiliaen opgeeft, doch heden niet meer gebruikt wordt. Hy vertaelt het een en het ander door dormitare zooveel als leviter dormire, ligtelyk slapen. In deze beteekenis wordt het thans nagenoeg alleen aengewend, en beantwoordt dus eerder aen het fr. sommeiller dan aen dormir. - Hart en hoofd zyn hier gebruikt als de zetels van het gevoel en van het verstand.

[p. 324]

 

Van 't stoflijke overstelpt) in werkloosheid verdoofd? -^386.

 

Ach, alle vatbaarheid wordt door de rust bedolven:^387.

 

Het oog ontwent aan 't licht, het oor aan 't luchtstroomgolven:^388.

386. - Overstelpt wordt gezegd van hart en hoofd, niet van zintuig. Het simplex stelpen of stulpen beteekent tegenhouden, tot stilstand brengen, bedwingen, by Kiliaen sistere, obstruere, restringere, inhibere. Zoo zegt men zynen dorst, den loop van 't water, het bloed stelpen, en zoo ook de droefheid stelpen. Het samengestelde overstelpen of overstulpen wordt te regt door Kiliaen vertaeld door reflectere, recurvare, tegenhouden of bedwingen door vooroverbuiging; doch veelal wordt het heden gebruikt in den overdragtelyken zin van het fr. accabler, êtouffer, overladen, benauwen. Zoo zegt men overstelpt van het water, van den plasregen, van droefheid, enz. Hier wordt het gezegd van het hart en het hoofd, dusdaniglyk overstelpt van het stoffelyke, dat zy voor geene onstoffelyke gevoelens of denkbeelden meer vatbaer zyn. - Niet uitgedoofd, maer alleen verdoofd, verflauwd, verzwakt, zoodanig dat het werkeloos blyft. De Dichter geeft dat toe, doch zulks bewyst niets tegen de wezentlykheid van het gemeend zintuig, want het is zoo met alle onze vatbaerheden, zelfs met de vatbaerheden onzer lichamelyke werk- of zintuigen.

387. - Vatbaarheid, geschiktheid. In 't fr. zou men 't faculté noemen. - Door de rust, de werkeloosheid, bedolven, begraven. De Franschen gebruiken in denzelfden overdragtelyken zin ensevelir. Eigentlyk beteekent het werkw. bedelven zooveel als met aerde bedekken, in 't fr. enfouir, maer het metaphorisch gebruik is er veel gemeener van. - De bewyzen of voorbeelden van dit gezegde volgen.

388. - Ontwennen, het tegenovergestelde van gewennen (zie mede onze aent. op Bild. Voorzang voor de Hoop, v. 1) is of bedryvend, of als hier onzydig. In beide gevallen wordt het gebruikt met het voorzetsel aen, maer het wederkeerig zich ontwennen neemt van by, of den tweeden naemv. Zoo zegt men: zich des dranks of van den drank ontwennen. - Het oor ontwent aan 't luchtstroomgolven, aen het golven van den luchtstroom die hem de geluiden overbrengt en doet ontwaren. In de uitgave van 1814 staet lichtstroomgolven, blykelyk eene drukfeil, doch welke niettemin in de nieuwe uitgave van Bild. dichtwerken behouden is. - Over het geslacht der beide naemw. oog en oor zie de aent. op Bild. Weldadigheid, v. 4.

[p. 325]

 

Ook 't innig zintuig slaapt, als in een schijnbre dood,^389.

390

Waar 't eens verward verstand zijn indruk van zich stoot.^390.

 

Zoo doen wy; dit 's ons lot (Helaas! al te onberaden)!^391.

389. - 't Innig zintuig, het gevoel. Innig is zooveel als intime, nauwkeuriger dan inwendig, het fr. intérieur, hetwelk ook op de stoffelyke of lichamelyke zintuigen toepasselyk is. - Slaapt. Het kan dus ook onvatbaer zyn voor de geestelyke dingen gelyk de uiterlyke zintuigen voor de stoffelyke dingen. Het werkw. slapen zegt veel meer dan sluimeren, en is hier gepaster dewyl het een schynbaren doodslaep geldt. - Het epitheton schynbaer staet gelyk met fr. apparent.

390. - Waar of wanneer. - Het bywoord eens heeft de beteekenis van zoo haest als, waer het lat. semel en het fr. une fois insgelyks voor dient. - De werkw. warren en verwarren verschillen gelyk de lat. turbare en perturbare. Over de kracht van het voorvoegsel ver zie het aengeteekende op Bild. Weldadigheid, v. 2. - Zijn indruk, namelyk van dat innig zintuig. - Stoot beter dan verstoot, omdat het voorzetsel van hier de bywoordelyke beteekenis meêbrengt van weg.

391. - Zoo doen wy. Namelyk wy onttrekken ons aen den indruk van dat onschatbaer zintuig, dat ons met de wereld der geesten in gemeenschap of betrekking stelt. - Dit 's voor dit is ons lot, ja in den staet onzer vervallen natuer, overstelpt als wy zyn van het stoffelyke. Zoo moet dit byvoegsel verstaen worden in den zin des Dichters. - Onberaden, eigentlyk een by woord op doen slaende, staet gelyk met het lat. inconsultò, het fr. inconsidérément.

[p. 326]

 

Die 't hoogst, het troostrijkst goed dus roekeloos versmaden!^392.

 

Maar lastren wy, daar om, den God der waarheid niet,^393.

 

Zoo thands 't verschroeid gevoel, geen hemelwaarheid ziet!^394.

392. - Die, versta, wy die. - Dus of zoo roekeloos versmaden, met dat innig zintuig, dat gevoel niet te benuttigen. Versmaden is een zinryk en krachtig woord. Smaed beantwoord aen het lat. vituperium, en smaden aen het lat. vituperare; maer versmaden zegt zooveel als uit minachting voor iets weigeren daer gebruik van te maken. In dien zin is het hier volkomen gepast. Het byv. naemw. roekeloos, hier als bywoord gebruikt, is verklaerd in de aent. op Bild. Hoop, v. 217, en komt in het gezegde met geheel zyne beteekenis.

393. - Het bywoord daar om wordt veelal aenéén geschreven, even als waervan en waerdoor hier onder. - Den God der waarheid, die ons het bestaen der Engelen en der geesten leert, lasteren wy, met dat zintuig, dat gevoel te loochenen als een valsch iets. - Het werkw. lasteren, oudtyds lachteren, van lachter, hoon, schande, kwaed, beteekent iemand schande of kwaed aenwryven, valschelyk betigten of beschuldigen, in 't lat. calumniari, en wanneer het God geldt, blasphemare.

394. - Het komma achter gevoel mag wegblyven. - Het als byv. naemw. gebruikte deelwoord verschroeid is hier in overdragtelyken zin aengewend. Zie over dit woord onze aent. op Bild. Herfst, v. 3. - Het samengestelde naemw. hemelwaarheid zegt zooveel als hemelsche waerheid, waerheid die de hemelsche dingen raekt. - En wat zien betreft, hier van gevoel gezegd, het is gebruikt in den algemeenen zin van gewaer worden. Zoo zegt men ook: ik zie dat niet, voor ik begryp dat niet, enz.

[p. 327]

395

En ach! die vatbaarheid verlangt om weêr te ontwaken,^395.

 

ô Leeren we onzen trots, onze ijdle drift, verzaken!^396.

 

Geen blinde ontkenn'den dag die opgaat voor 't Heelal;^397.

 

Geen doove, 't kunstmuzyk van stem of snaartoonval!^398.

395. - Versta dit En in den zin van daerenboven, ten andere. - Het woord vatbaarheid is gebruikt als in v. 387. - Verlangt, wenscht, (maer verlangen is sterker van beteekenis), om weêr in ons te ontwaken, want zy bestaet toch altyd in ons, alhoewel zy door onze schuld slaapt als in een schijnbre dood. Zy behoort tot onze natuer en is van Gods wege ons ingeschapen: zy tracht dus immer om hare werkzaemheid te hernemen.

396. - De Franschen zetten nog altyd een samentrekkingsteeken boven hun tusschenwerpsel ô, gelyk ook de lat. schryvers van vroegeren dag. Doch veelal wordt heden in 't nederd. dit teeken als noodeloos weggelaten. - Het werkw. leeren staet in de gebiedende wyze of in optativo. - We, voor wy, zie de aent. op Bild. Herfst, v. 13. - Trots, in 't lat. superbia of arrogantia. - Verzaken, in 't oud hoogd. farsachan en verwant met farsagen, is zooveel als verzeggen, en komt overeen met 't lat. renuntiare, negare, refutare. - Over het geslacht van het woord drift zie onze aent. op Bild. Voorzang voor de Hoop, v. 76. De Dichter zegt onze ijdle drift, en dit geldt als by stelling van trots, dat daerdoor bepaeld of gekenmerkt wordt. - Doen wy liever gelyk de blinde en de doove behooren te doen. De dubbele vergelyking en toepassing, die volgt, is allenzins keurig.

397. - Ontkenn' of loochene den dag enz., alhoewel hy voor hem niet opgaet. - Opgaen is wederom wel gekozen om het licht uit te drukken dat met de zon van uit de oosterkimmen opgaet en allengskens hooger stygt in den hemel.

398. - Geen doove. Versta er by: ontkenne, als de rede meêbrengt en het bygevoegd komma aanduidt. - 't Kunstmuzyk. Versta het geluid of den zang, met het bykoménd denkbeeld van kunstig geluid of zang, als door de kunst gewyzigd en daerom schoon. Bild. is gewoon dusdanige woorden, uit den vreemde overgenomen, niet met ij maer met y te schryven. Zoo doet hy ook met my, gy, zy en met al de woorden eindigende op den eenigzins vreemden uitgang y, als maatschappy, hoovaardy welke eertyds met de lange i uitgesproken werden en in Westvlaenderen nog worden. Weinigen echter volgen hem hierin na. Muzyk, voor de kunst of hare uitvoering gebruikt, is vrouwelyk, maer in den zin van zang- of speelgeluid, onzydig. - Van stem of snaartoonval. Dat is van stem of van speeltuigen in 't algemeen gezegd, en daerom zonder lidwoord. Het kunstig klimmen en dalen of vallen der snaartoonen maken die toonen tot muzyk.

[p. 328]

 

Hy trooste zich in 't leed, maar leere ons niet betwisten,^399.

400

Waarvan gevoel en hart heel 't menschdom vergewisten!^400.

399. - Hy, namelyk de blinde en de doove. - Trooste zich of zy getroost in de berooving van zyn zintuig, te regt een groot leed genoemd. - Maar leere, door zyn verkeerd voorbeeld of dwaze ontkenning, ons datgene niet betwisten, loochenen of in twyfel trekken waarvan enz.

400. - Gevoel en hart, in 't fr. le sentiment of het ingeschapen gevoel en de ingeschapen zucht des harten. - Heel of geheel. - Vergewisten, of verzekerden, namelyk door alle eeuwen heen, als door den eersten betrekkelyk verledenen tyd, hier absolutè of buiten betrekking gebruikt, en gelyk staende met den gr. aoristus, aengeduid wordt. Het werkw. is gemaekt van het byv. naemw. gewis, of zeker, met dit verschil dat zeker eerder en etymologisch het begrip meêbrengt van veilig, terwyl gewis, met weten, hoogd. wissen, verwant, van datgene gezegd wordt wat men erkent waer of wezentlyk te zyn. Het voorvoegsel ver heeft in het onderhavig werkw. juist dezelfde kracht als in verzekeren.

[p. 329]

 

Neen, stervling; neen. Niet slechts het lastdier dat u torscht,^401.

 

Het rund, dat met u ploegt, en koren kneust en dorscht,^402.

 

Het ooilam dat u kleedt, de tallelooze dieren,^403.

401. - De Dichter verwerpt nog eens in 't algemeen de dwaling die hy tot dus verre wederlegd heeft, en maekt daermede zynen overgang. De herhaling van het bywoord geeft klem aen de rede, en het komma punt achter sterveling duidt ja eene langere stemrust aen en toont hoe het vers moet gelezen worden. - Het lastdier is de geslachtsnaem van de lastdragende dieren, als de ezel, de muilezel, het peerd zelfs en de kameel. Het fr. zegt bête de somme. - Over het werkw. torschen zie de aenmerk. op v. 227.

402. - Het rund. Geslachtsnaem van het horenvee, gelykelyk toegepast op stier, koe en kalf. - Ploegen is het werk by uitstek eigen aen den os. Daer staet met u, omdat de os de ploeg trekt die door u bestierd wordt: hy werkt dus niet op zich zelven, maer helpt u werken, en werkt met u. - Kneust en dorscht, namelyk, met zyne voeten. Oudtyds gebruikte men den dorschvlegel niet; maer men liet de ossen het uitgespreide koren betrappelen, tot dat het graen uit de aren was, gelyk ik het weleer in Hongaryë nog heb zien doen. De beide werkw. zyn gekozen. Het rund kneust den bast of de brooze pel die de korrelen inhoudt, en die daerdoor opengaende het graen bloot laet. Het dorscht aldus het koren, scheidende het graen van de aren. De beide werkingen volgen derhalve op elkander en staen hier in de behoorlyke orde.

403. - Het woord lam is ouder dan schaep, en werd eertyds daervoor gebruikt. Het samengestelde ooilam zegt zoo- veel als uijer of moederlam, zynde de ooi tegenovergesteld aen den ram. - Kleedt, namelyk met zyne wol. - Men zegt talloos of talleloos, met inschuiving der e van welluidendheid, als in vreugdevol, werkeloos; doch hier tevens met verdubbeling van den medeklinker om den aert des klinkers te behouden.

[p. 330]

 

Vereenigd met uw bloed door 't voedsel uit hun spieren,^404.

405

Of 't zijsjen in de lucht, dat omfluit om uw' disch;^405.

 

Zijn 't voorwerp, zijn 't Heelal, dat u geschapen is.^406.

 

Ook de Englen leven u. De onzichtbre kring der geesten^407.

 

Omvat u; niet de in 't stof ter neêr gebukte beesten.^408.

 

Hun invloed stroomt u toe; en geen gevoel ontbreekt,^409.

404. - Geheel het vers is wetenschappelyk nauwkeurig. Wat wy van de dieren in 't algemeen eten, zyn hunne spieren of muskels, en de voedzame deelen daervan worden met ons bloed vereenigd, of, gelyk de fr. wetenschap zegt, geassimileerd; maer ons woord is etymologisch gepaster, als beteekenende eigentlyk tot één gemaekt.

405. - Veelal schryft men het woord zijsjen met eene s; het beteekent eene soort van vink, in 't fr. pinson. - Het voorzetsel om, beteekenende 't lat. circum, is tweemael herhaeld. De uitdrukking wil zeggen: het sysje, dat al fluitende of zingende om uwe tafel vliegt. - En bemerk dat de dieren geschapen zyn tot dienst, dekking, voedsel en vermaek van den mensch. Die vier denbeelden zyn hier dan ook allerdichterlykst uitgedrukt.

406. - Het gezegde zijn hangt nog af van het ontkennende niet slechts waer de volzin meê aen vangt in v. 401. Die allen dan zyn de eenigste voorwerpen niet, dichterlyker gesproken, zy zyn het heelal of de wereld niet, die voor u geschapen is.

407. - Neen, maer ook de Englen leven u, versta voor u, want het is hier en in het voorgaend vers de dativus commodi.

408. - Omvat u, dat is, leeft niet alleen voor u, maer sluit u in, omringt u; doch omringen kan na kring niet gebruikt worden. - Niet enz., die omringen u niet; daer ziet gy overheen: want terwyl zy allen naer onder gebukt gaen tot in 't stof toe, verheft gy u boven hen en wendt uw aenschyn naer den hemel, volgens de spreuk van Ovidius Metam. I, 85: os homini sublime dedit, enz. - De uitdrukking ter neêr is verklaerd by v. 121.

409. - Versta: die geesten omringen u niet slechts met onverschilligheid; neen hun invloed stroomt u toe, te gemoet. - Het werkw. stroomen by invloed is gepast, en het voorzetsel toe drukt de gewilligheid, de vaerdigheid van dien invloed uit.

[p. 331]

410

Waardoor hy tot uw hart en in uw binnenst spreekt.^410.

 

Geen stoflijk zintuig, neen, een stoffeloos ontwaren^411-412.

 

Der ziel is 't, waar zy 't hart hun aanzijn door verklaren.

 

De zenuw treft geen licht dat door de dampkring boort;^413.

410. - Hij, die invloed. - Uw binnenst, uw gemoed, uwen boezem. - Spreken, van invloed gezegd, is gebruikt in zynen overdragtelyken en algemeenen zin van zich te kennen geven, zich te verstaen geven. Zoo zegt men gedurig, en in denzelfden zin: dat spreekt van zelf; dat beeld spreekt, enz.

411-412. - Geen stoflijk zintuig, geen oog, geen oor is het, want dit wordt hier by verstaen. - Neen, een stoffeloos enz. Het is eene gewaerwording der ziel, waer de zinnen niet tusschen komen. - Ontwaren staet gelyk met het fr. apercevoir, en wordt vooral van de oogen gezegd, doch voorts ook op inwendige gewaerwordingen toegepast, hier als naemw. gebruikt. - 't Hart staet in den derden naemv. - Aanzijn, tegenwoordigheid. - Verklaren, te kennen geven, en ja duidelyk te kennen als verklaren meêbrengt.

413. - Licht is onderwerp, de zenuw voorwerp. Versta dus: de zenuw van onzen kant, of onze oogzenuw wordt niet getroffen door een licht, enz. Men mag echter ook, omgekeerd, de zenuw voor onderwerp houden, want de oog kan mede de werking beginnen en het licht treffen, of, als 't ware, gaen ontmoeten. Deze laetste verklaring is zelfs meer overeenkomstig met de syntaxische opvolging der woorden. - Dampkring komt overeen met het fr. atmosphère, beteekenende dat deel der lucht dat naest aen onze aerde raekt en, immer met dampen beladen, haer omringt. Door dien dampkring dringen de lichtstralen der zon tot ons; maer de Dichter gebruikt te regt het woord boort dat de werking van de etherstralen des lichts beter uitdrukt en als 't ware verbeeldt. Kring is by Bild. vrouwelyk. Zie boven by v. 76.

[p. 332]

 

Geen stem beroert de lucht, en brengt ons klanken voort;^414.

415

Geen arm omtast, geen hand vindt weêrstand by hun naderen;^415.

 

Een zachte ontroering slechts doorwandelt hart en aderen.^416.

 

Geen lichaam botst het onze; een stoffelooze vloed^417.

414. - Het werkw. beroeren beteekent hier niet aenroeren, aenraken, maer zegt zooveel als in roering of in beweging stellen, gelyk inderdaed de stem en alle geluid op de lucht doet. Door die beweging worden de geluiden voortgezet tot aen ons oor, en ons medegedeeld in hoedanigheid van klanken, welke gewyzigde geluiden zyn.

415. - Omtast. Versta er hen by, want het werkw. schynt bedryvend gebruikt te zyn, met den klemtoon op de tweede lettergreep. Onzydig gebruikt, heeft het den klemtoon op het voorzetsel en beteekent: in het ronde tasten. Maer dan ook is het voorzetsel afscheidbaer en de derde persoon is: tast om. Het gezegde wordt verklaerd en uitgebreid in het volgende: geen hand enz. - De dry laetste verzen, met andere woorden uitgedrukt, doch zonder poëzy, beteekenen: wy zien, wy hooren, wy tasten of voelen hen niet. Neen: een zachte ontroering enz.

416. - Ontroering beantwoordt aen het fr. agitation, doch nog beter aen émotion. - Doorwandelen is het fr. traverser of parcourir, maer met het bykomend denkbeeld van zachtheid, als wandelen meêbrengt.

417. - Het werkw. botsen schynt van den klank gemaekt, en staet gelyk met het fr. choquer, hetgeen twee vaste lichamen doen wanneer zy elkander in hunne beweging ontmoeten. Maer het lichaem der geesten, waer de Dichter te voren van sprak, is geen vast, geen stoffelyk lichaem, en derhalve botst het ons lichaem niet, wanneer zy met ons in aenraking komen. Neen maer een stoffelooze vloed enz. De Franschen zouden zeggen un courant, un flux.

[p. 333]

 

Doorstreeft ons, en vermengt hunn' hemel aan ons bloed.^418.

 

 

 

Zoo voelde ik, Dichteres van vaderland en vrijheid,^419-20.

420

Lannoy! in 't kalme hart uw zalige nabijheid,

418. - Doorstreeft ons. Versta: streeft door alle onze lidmaten, door geheel onze persoonlykheid. Streven is zeer wel gekozen, volgens onze aenmerk. op v. 352 hierboven. - En vermengt hunn' hemel, dat is, hun hemelsch bestaen, hun wezen, hunne zaligheid, aan ons bloed, aen ons dièrlyk wezen, aen ons lichamelyk bestaen.
Hiermede is het betoog voleind. Tot dus verre heeft de Dichter bewezen dat de Geestenwareld bestaet, dat hare inwoonders met die der aerde verbroederd zyn, en dat de mensch bekwaem is om met hen in gemeenschap te treden. Wat blyft er nu over? Dat de Dichter dit verkeer zelf der geesten met de menschen afschildere, en zulks doet hy in het vervolg van zyn Gedicht. Als voorwerp van de aendacht, van de zorg der geesten kiest hy, noodwendiger wyze, zich zelven, want hier kan hy niet spreken dan van zyne eigen ondervinding, niet uitdrukken dan zyne eigen gewaerwordingen. Het is zoo: de Dichter wordt bezocht, wordt verwittigd, getroost, beschermd door de hemelsche geesten. Doch hier opent zich een nieuw veld van schoonheden die alles te boven gaen; hier bereikt het Dichtstuk zyne hoogste vlugt: alles wat de poëzy grootst en schitterendst heeft, wordt hier ten toon gespreid in de volmaekste, de verrukkendste verzen welke ooit het dichterlyk genie heeft voortgebragt.

419-20. - Het geldt hier Juliana Cornelia, Baronnesse de Lannoy, overleden te Geertruidenberg den 18 february 1782, en eene hartsvriendin van Bild. die, het jaer daerna, hare nagelaten gedichten uitgaf te Leyden. Behalve eenen Bundel, in het licht verschenen ten jare 1780, had zy dry treurspelen vervaerdigd, getiteld Leo de Groote, de belegering van Haarlem en Cleopatra, koningin van Syrië, waervan de twee eerste veel verdienste gezegd worden te hebben. Zy was geboren te Breda in 1738. Zie Siegenbeek, bl. 273. - Het byv. naemw. kalm is het tegenovergestelde van ontroerd, en hier volkomen gepast. - Nabijheid zegt meer dan tegenwoordigheid, en het epitheton zalig, toegepast op de ziel eener overledene, is gekozen.

[p. 334]

 

Wanneer me u 't gruwzaamst lot door d'onverwachtsten slag^421.

 

Ontroofde. 't Licht ontzonk den bleekbestorven' dag,^422.

 

En 't aardrijk schudde. Ik zag noch hoorde; maar mijn harte^423.

 

Smolt weg, als in een droom van nooitgevoelde smarte,^424.

421. - U is het voorwerp, me in den derden naemv. en bepaling van het werkw. ontrooven. - Het epitheton onverwachtst zinspeelt op den niet gevorderden ouderdom der Dichteres, misschien ook op de schielykheid harer dood.

422. - Het werkw. ontzinken, even als het vorige ontrooven is gebruikt met den derden naemv. - Het epitheton bleekbestorven is keurig en vol van nadruk. De dood ontverft alles: by toepassing zegt men van iemand die bleek wordt, en zoo ook van den dag die zyn licht verliest, dat hy besterft. Het bywoord bleek zet hier nog kracht by, en dient tot verklaring der leenspreuk.

423. - De Dichter spreekt hier van de gewaerwordingen welke hy beproefde op de tyding van de onvoorziene dood zyner vriendin. Die tyding deed hem in onmagt vallen, zoodat het voor hem duister werd, en hy eene rilling gevoelde, even alsof de aerde beefde. Dat de woorden: 't aardrijk schudde, aldus moeten verstaen worden, bewyst het volgende: Ik zag enz.

424. - Men ziet dat alle de toevallen der bezwyming dichterlyk, dat is, in beeldspraek beschreven worden. Alles is wetenschappelyk nauwkeurig. De hersenen, heviglyk getroffen, breken hunne werking op het hart af; dit houdt op te kloppen en zyn bloed naer de hersenen te dryven. Van daer stilstand in de betrekkingen van de ziel met het lichaem, en onderbreking van het gevoel des bestaens en van alle beweging. Geheel het leven is samengetrokken in het hart, maer dit zelf smelt weg en sluimert als in een schynbare dood, tot dat de tegenwerking of reactie de overhand neemt, alswanneer de lyder als ontwaekt uit eenen diepen slaep, of uit eenen droom waerby hy soms eene soort van smart, maer ook soms een gevoel van welzyn beproefd heeft, dat met de bezwyming ophoudt. Beide zyn hier uitgedrukt en kunnen inderdaed samenkomen.

[p. 335]

425

Die teedrer, eedler was dan de allerhoogste lust.^425.

 

Een huivring greep my aan, iets hemelsch zich bewust;^426.

 

Mijn tranen droogden, die in 't rollen van mijn zangen^427.

 

Uwe asch vereerden, en verstorven op mijn wangen;^428.

425. - Het epitheton allerhoogst dient om alle zinnelyk begrip uit te sluiten.

426. - Huivring beantwoordt aen het fr. frisson, waermede de bezwyming veelal ophoudt, en de herleving begint. - Die huivering scheen my iets hemelsch te zyn, zich bewust, dat is bewustheid hebbende van zich zelven, in 't lat. sui conscius.

427. - De Dichter, tot zich zelven gekomen, beweent de afgestorvene in woorden afgewisseld of ondermengd met zyne tranen. Maer des Dichters woorden zyn zangen, namelyk lykzangen, en rollen dus, versta, vloeijen zacht. Het werkw. wordt, in overdragtelyken zin, gebruikt voor den zang der poëzy, even als voor de tranen, waer hier tevens spraek van is.

428. - Uwe asch, of uw stoffelyk overschot. - Verstorven enz. Men ziet, alles wordt voortdurend met beelden voorgedragen. Vroeger zeide men in den eersten betrekkelyk verledenen tyd; hy starf of sterf, gelyk men op oude grafzerken nog leest; storf was mede in gebruik, maer stierf onbekend. Zie Huydecopers Proeve, II, bl. 76. De Dichter verkiest hier den ouden vorm, omdat het woord aldus zachter klinkt dan stierf, gelyk men 't nu gewoonlyk schryft. - Van tranen gezegd, beteekent versterven zooveel als blyven hangen en allengskens vergaen of opdroogen, onderscheiden van tranen die men afwischt.

[p. 336]

 

Uw ziel sprak tot my, en 'k verstond haar, zonder spraak;^429.

430

En mooglijk... Broeders, neen, ik droom niet, maar ik waak.^430.

 

Vergeeft, mijn Vrienden, zoo mijn tranen hier ontspringen^431.

429. - Sprak tot my, namelyk in 't kalme hart, als in v. 420 gezegd wordt. - Zonder spraak, dat is, zonder geluid van woorden, als welke de geesten niet behoeven, volgens het vroeger beweerde, om zich te doen verstaen.

430. - Hoe kunstig is hier dat afbreken, en hoe treffend het bygevoegde: Broeders, neen, enz. - Ik waak, of ben wakker en dus my zelven volkomen bewust. - Sterke bewegingen mogen of kunnen niet lang duren; zulks is tegen de natuer, en groote meesters volgen altyd hare stem. Doch nooit heeft iemand de dichterlyke middelen van overgang van het eene punt tot het andere zoo wel weten aen te wenden als Bilderdyk. By hem is nergens gaping, nergens de minste blyk van verlegenheid: hier is de overgang niet alleen gelukkig, maer de aendacht wordt op nieuw geprikkeld, en de lezer of hoorder bereidt zich van zelf tot het volgend tafereel van 's Dichters rampen, waervan ieder vers een meesterstuk is. - Wat de suspensio in haer zelve betreft, men kan er by verstaen: mogelyk spreekt zy nog tot my, en bezielt my nog in dit oogenblik.

431. - De Dichter noemde in het vorige vers zyne aenhoorders Broeders; hier heeten zy vrienden: beide benamingen zyn even hartelyk. Hy gaet hun spreken van zyne rampen, doch bidt hen eerst om verschooning in dit hoogst aendoenlyk vers. - Ontspringen, namelyk aen myne oogen. De levende waterwel ontspringt aen of uit hare bron, gelyk de tranen ontspringen uit de oogen, die er de bronnen van zyn. Het woord is eigen en het begrip van weenen door een beeld uitgedrukt.

[p. 337]

 

By de onafzienbre reeks van mijn herinneringen.^432.

 

Ach! geene zijn er dan vervlochten in uw kring,^433.

 

ô Geesten: 't is hier meer dan ijdle mijmering!^434.

432. - By myne vele, ontelbare geheugenissen, in 't fr. souvenirs. Zie daer de gedachte, maer zy wordt alweder door een beejd geuit, en de herinneringen voorgesteld, verzinnelykt in eene ry of reeks zoo lang, dat de Dichter er het einde of liever hier het begin niet kan van zien. Men geeft den naem van reeks aen eene ry van naest elkander staende of op elkander volgende dingen, in 't fr. série, suite, rangée, file. Maer zal de Dichter, sprekende van zyne herinneringen, welke hem bykans niet dan rampen in het geheugen brengen, zich niet verwyderen van zyn onderwerp, of dit zelfs geheel te buiten gaen? Neen, hy zal er geen vingerbreed van afgaen.

433. - Ach! geene dier herinneringen zijn er, of komen my voor, dan of ten zy vervlochten enz. De Dichter kan niet denken aen de akelige stonden zyns levens, zonder zich tevens den troost of de vermaningen te herinneren die hy van boven ontvangen heeft. Hy mag dus zeggen dat alle zyne geheugenissen vervlochten zyn in den kring der geesten, en men ziet hiermede dat de eenheid van zyn onderwerp ongeschonden blyft. - Het werkw. vervlechten, dat in geen woordenboeken staet, is hier wel het nauwkeurigste dat men uitdenken kan. Vermengen, versmelten, verwikkelen, verwarren, verliezen brengen alle of te stoffelyke of ongepaste begrippen meê; maer vervlechten, dat is, ineen of in elkander vlechten, in 't fr. entrelacer, is hoogst gepast en schoon.

434. - Diep over eene zaek nadenken heet mymeren, veelal gepaerd met het denkbeeld van zwaermoedigheid. Het fr. zegt rêver in denzelfden zin. Maer mijmering, vooral bepaeld door het epitheton ijdle, staet gelyk met het fr. rêverie, idée extravagante.

[p. 338]

435

Ja, 'k waak, en 'k heb gewaakt wanneer me uw teedre zorgen^435-36.

 

Omwaakten, en de stond, voor 't menschlijk oog verborgen,

 

Verkondden, die het Lot met onverbidbre hand^437.

435-36. - 'k Waak. Versta dus: ik droom of ik mymer niet. - Hetzelfde naemw. of werkw. herhaeld in verschillende naemvallen of tyden heet men een polyptoton. Die figuer heeft iets plegtigs, mits zy op geen onverschillig iets valle. Hier wordt er de bevestiging van v. 430 door versterkt, en zy zet ook veel kracht by aen hetgeen gaet volgen. - Verborgen. Versta: die voor het menschelyk oog verborgen was. Maer kan een stond gezien worden? Ja, namelyk een afgeteekende stond, als hier gemeend en in v. 438 gezegd wordt. Het woord verborgen is dus volkomen gepast en zelfs zeer keurig.

437. - Het werkw. verkondden staet in den derden persoon meerv. van den eersten betrekkelyk verleden tyd als blykt uit de dubbele d. Zyn onderwerp is dat van omwaakten, namelyk de teedre zorgen van v. 435. Verkonden is eigentlyk bekend maken, van het thans genoegzaem in onbruik gevallen byv. naemw. kond, bekend, gekend, het lat. notus, Van daer nog kondschap, berigt. Het samengestelde afkondigen brengt een denkbeeld van openbaerheid meê, dat in verkonden of verkondigen niet zit. Beiden worden echter gebruikt voor het fr. annoncer, publier. - Het Lot, versta, het Noodlot, maer in christelyken zin, niet het lat. fatum in heidenschen zin. - In de uitgave van 1814 staet dien en zoo is het nog eens herdrukt in Bild. gezamentlyke Dichtwerken, een bewys dat de uitgevers, of althans de correctors, slafelyk te werk gingen en zonder hun eigen verstand te gebruiken. Het blykt echter dat het eene schryf- of drukfeil is, uit het vorige vers waer de stond in den vierden naemv. staet als voorwerp van verkondden. En men kan het daer voor geene misstelling aenzien, want Bild., in zyne Geslachtlijst (III, bl. 108), geeft het woord als vrouwelyk op en brengt tot bewys van zyn geslacht het alledaegsche terstond by. Het woord staet by Weiland als mannelyk, en zoo gebruiken wy het ook, alhoewel wy mede terstond en te dezer stond zeggen. - Het epitheton onverbidbre, dat is, onverbiddelyk, is zinryk en krachtig, beteekenende eene hand die door geene beden, geene smeekingen van haer opzet af te wenden is. Het fr. zegt inexorable, inflexible.

[p. 339]

 

Had afgeteekend voor den val van 't Vaderland.^438.

 

Ik waakte, ô wie ge ook zijt die voor mijn welzijn waakte,^439.

440

Wanneer die zelfde zucht my 't noodlot kenbaar maakte^440.

 

Dat me over 't hoofd hing. 'k Voelde uw kennelijken drang^441-42.

 

In 't hart: ‘Verwijder u, voorkoom uw' ondergang!’ -

438. - Afgeteekend, namelyk op het boek der tyden. - De Dichter doelt hier op de omwenteling van 1795 en de omverwerping der stadhouderlyke regeering.

439. - ô Wie ge ook zijt. Versta: de geest der boven aengesproken Dichteres, of een andere; een enkele of meer dan één dergenen die in v. 434 gemeend zyn. - Waakte wegens het rym voor waaktet, zie onze aent. op Bild. Landheil, v. 102.

440. - Die zelfde zucht, genegenheid, bezorgdheid der Geesten. - Kenbaar maken is hier nauwkeurig het synonymum van het boven gebruikte verkonden.

441-42. - Over 't hoofd hing. Deze spreekwyze wordt niet gebruikt dan in kwaden zin, namelyk van gevaren of rampen. Zy schynt ontleend van de dreigende donderwolk. - 'k Voelde enz., dat is, ik voelde inwendig uwen duidelyken, onmiskenbaren aendrang. Men zou het woord drang kunnen vertalen door 't fr. instance. Het is allenzins wel gekozen om den raed of de inspraek der geesten uit te drukken, die, zonder zintuigen zynde, geene klinkende woorden kunnen uitbrengen en dus ook aen het gehoor niet spreken kunnen, maer alleen aen 't hart. Het byv. naemw. kennelijk is ook hoogst zinryk, sluitende alle begrip van valsche inbeelding uit. Die geest of die geesten zeiden en raedden hem dan inwendiglyk: Verwijder u, ga vlugten, enz. - Voorkoom voor voorkom. Zie by v. 274. - Ondergang, in 't fr. perte, ruine. De Dichter zinspeelt op zyne uitzetting of verbanning uit den Haag binnen de 24 uren, en uit de provincie Holland binnen de acht dagen, hem aengezeid den 25 maert 1795 door den advokaet fiscael Van der Meersch, omdat hy den stadhouder niet wilde afzweren en den hem voorgelegden eed geweigerd had te doen.

[p. 340]

 

Vergeefs! Eene andre macht, ons boven 't hoofd gezeten,^443.

 

Sleepte alles met my voort aan de ijzren jammerketen.^444.

445

Die schrikbre Luchtgeest, die een wareld, zijner waard,^445.

443. - Vergeefs! ydele, vruchtelooze verwittiging! De ramp die my bedreigde, was niet te ontwyken. - Eene andre macht, dan die der hemelsche raedgevers, namelyk de helsche magt. - Ons boven 't hoofd gezeten, derhalve buiten het bereik van den mensch, en door hem niet te bedwingen of af te weren. - Het werkw. zitten is gekozen by eene magt die als onwederstaenbaer voorgesteld wordt; zulke magt heeft niet te worstelen: zy zit en gebiedt.

444. - Alles met my, geheel het Vaderland zoo wel als my. - Aan de ijzren jammerketen, aen een en dezelfde yzeren keten die ons in eenen poel van jammeren trekken moest. Het vers is byzonder zinryk, en het epitheton yzeren by uitstek krachtig.

445. - De macht van v. 443 wordt hier nader gekenmerkt, hare natuer, hare taek, hare werking en onvermydelyke val aengeduid in heerlyke verzen. Maer is deze uitbreiding geen hors d'oeuvre? Vooral niet. Het geldt de Geestenwareld; maer daer zyn goede en kwade geesten, geesten des lichts en der duisternis, hemelsche en helsche geesten: en heeft de Dichter tot dus verre alleen van de eerste gesproken, hy maekt hier gebruik van de gelegenheid hem door zyn onderwerp aengebragt, om ook eens kortelyk doch met veel nadruk van de booze geesten te gewagen. - De helsche magt heet hier Luchtgeest, als omzwevende en kwaed broeijende in de lucht, onderscheiden van den hemel, waervan het denkbeeld, wanneer het den duivel geldt, uitgesloten blyft. - Zijner waard, dat is boos en bedorven als hy, en dus waerd hem tot hoofd en vorst te hebben. Het byv. naemw. waard, in den den zin van het lat. dignus, regeert, als dit, veelal den tweeden naemv.

[p. 341]

 

Beheerscht, tot Jezus rijk zich zeetien koom op de Aard!^446.

 

De Vijand van den God wiens wraak hem moet verdelgen!^447.

446. - Het werkw. beheerschen beteekent eigentlyk heerschappy over iets hebben; het is dus hier volstrekt eigen. - Tot. Versta, tot dat, welk voegwoord achter dit voorzetsel dikwerf onderdrukt en byverstaen wordt. - Jesus rijk, of het ryk van Jesus. - Koom, of kome. Het vers zinspeelt op de vraeg van het gebed des Heeren: adveniat regnum tuum. - Hadde het vers het toegelaten, de Dichter zou, in stede van zetelen, vestigen hebben gebruikt, dat hier gepaster ware en minder den schyn van een gallicismus hebben zou. Zetelen is eigentlyk onzydig, zooveel als gezeten zyn of op den zetel zitten. Zoo zetelt de regter in de pleitzael. Het wordt ook bedryvend gebruikt in den zin van op den zetel zetten of doen zitten, b.v. zy zetelden hem op de puinen der verwoeste stad. Het kan dus ook wederkeerig gebruikt worden, voor zynen zetel kiezen, of stellen, b.v. hy zetelde zich te midden van ons. Meer van een ryk gezegd, heeft het wel iets oneigens en een fransch voorkomen.

447. - De nadere kenmerking wordt dichterlyk voortgezet, en daer staet Vijand met een hoofdletter, antonomasticè, als zynde by uitstek Gods vyand, voor eeuwig onverzoenbaer. - Het woord verdelgen kan hier opgevat worden in zyne etymologische kracht, met den grond gelijk maken, met zinspeling op den troon of den zetel van den Luchtgeest die de wareld beheerscht. Zie de aent. op Rens, de Leeuw van Vlaenderen, v. 6.

[p. 342]

 

Die in verwoesting leeft, en bloed- en tranenzwelgen;^448.

 

En de afgeteisterde aard met feller zweepen knelt,^449.

450

Naar 't tijdstip van zijn val zijn woeden tegensnelt!^450.

 

Met wien we als Christenen, door heel dit leven, strijden!^451.

448. - Ryk en treffend vers. Versta: die lust schept, zyne vreugd en zyn leven vindt in de verwoestingen door zyne aenhangers en werktuigen aengerigt. - En in bloeden tranenzwelgen, het gewoone tydverdryf der tyrannen.

449. - Het epitheton afgeteisterd zegt zooveel als afgepynd, tot bezwykens toe gekweld. Zie aengaende het werkw. teisteren onze aent. op Bild. Herfst, v. 105. - Het onderwerp van knelt is die, zich betrekkende op Vijand - Het werkw. knellen is verklaerd op v. 50 der Hoop van Bild., en over de uitdrukking felle zweepen zie de aent. op Bild. Landheil, v. 30. - Zonder beeldspraek komt de zinsnede hierop neêr: die de rampzalige aerde, metonynisch genomen voor het menschdom dat haer bewoont, met zooveel te meer woede aenvalt, naar 't tijdstip enz.

450. - Versta dat by naar, even als by tot van v. 446. - De zin van het vers is: naer dat de stond van zyne nederlaeg meer naby is, en den woedenden vyand te gemoet snelt. Het gezegde doet denken aen de spreuk van Sint Jan, Apoc. 12, 12: vae terrae et mari, quia descendit diabolus ad vos, habens iram magnam, sciens quod modicum tempus habet.

451. - Te regt, want militia est vita hominis super terram. Job, 7, I. Het vers is duidelyk, maer niettemin zeer schoon, en eene groote waerheid uitdrukkende, behalve dat het getuigenis geeft van den christelyken zin des Dichters, dien hy overigens in geen zyner werken tegenspreekt. - Hier zy enkelyk nog opgemerkt dat men, ook in proza, heel of geheel mag gebruiken, volgens dat de welluidendheid vordert.

[p. 343]

 

Wiens juk ons borg verstrekt van eenmaal beter tijden,^452.

 

En op den morgen wijst dier groote Monarchy! -^453.

 

Ja, warend Geestendom, steeds hieldt ge wacht voor my.^454.

452. - Versta: dat juk des vyands, dat hy ons immer wil opladen in de bekoring, en dat wy gedurig moeten afwerpen of liever afweren (zie Ephes. 6, 12), dat juk, zegt hy, waerborgt ons een beter leven, vry van bekoringen, geheel onttrokken aen den boozen invloed des vyands. - Borg komt overeen met het fr. caution of garant, en borg verstrekken is zooveel als borg geven of eigentlyker toereiken. Vglk. de aent. op v. 208. - Het bywoord eenmaal is gelyk aen ééns, zie boven by v. 143.

453. - Alles by Bild. is beeldspraek. Dat juk, dat gekwel toont dat de aenvang van Gods Ryk naby is, in den zin van v. 450 (zie Matth. 6, 10). Maer die aenvang, dit begin heet hier morgen of morgenstond met zinspeling op al den luister, al den schitter der opgaende zon, waermede ook die groote alleenheerscher, die monarcha, namelyk God zelf, zyn Ryk zal aenvangen op de puinen van het ryk der duisternis, voor eeuwig verwonnen en te niet gedaen. Zulks toont dat juk; of liever daer wijst het op als met den vinger. Hoe christelyk tevens, en hoe ryk aen dichterlyke schoonheden! In die hoop, in dat heerlyk vooruitzigt berust de Dichter. En het was ook door die hoop dat hy zich versterkt gevoelde, wanneer hem zyn ondergang aengeduid werd door de geesten, wier zorg hem omwaekte en die magtig waren hem te redden zelfs uit den poel van jammeren waer hy in neêrgestort stond te worden. Daerom voegt hy hier nog toe, by wyze van epiphonema, maer hetgeen hem tevens tot middel van overgang dienen zal: Ja, warend enz.

454. - Daer staet steeds; dus niet alleen in de voorgemelde omstandigheden, maer ook in de volgende. Het bywoord ja slaet regtstreeks op dat steeds en is een middel van verbinding. - Het deelwoord warend kan hier verstaen worden in dubbelen zin. Waren, onzydig werkw., beteekent, volgens Bild. zweven, omzwerven, in dien zin van geesten veelal gezegd. Zie onze aent. op Bild. Hoop, v. 358. Zoo behoort het hier verstaen te worden. Doch waren werd eertyds ook bedryvend gebruikt, nog overig in bewaren, en by Kiliaen vertaeld door custodire, servare, observare, en in die beteekenis zou men het hier insgelyks wettigen kunnen, indien dat denkbeeld in het tweede halfvers niet uitgedrukt was. Vglk. hierna, v. 540 en 646.

[p. 344]

455

Ja, wacht hieldt ge, als uw hand by 't vijandlijk bespringen^455.

 

De punt verstompte en brak van pook en degenklingen;^456.

455. - Hieldt ge. Versta er by: voor of over my, in den zin van het voorgaende vers. - Het tweede halfvers zou mogen tusschen twee kommata staen, als zynde het een tusschenzin of eene bepaling van tyd. - Bespringen is aenranden met het bykomend denkbeeld van schielykheid, gelyk een struikroover aenrandt of overvalt. De zin is derhalve: by den onverdachten aenval van eenen vyand, tegen wien men niet voorzien is en dien men uit dien hoofde niet kan te keer gaen.

456. - Het woord punt voor scherpte of spitse, in 't fr. pointe, is vrouwelyk; maer punt, stip, in den zin van het lat. punctum of het fr. point, is onzydig. Men ziet het onderscheid in dit voorbeeld: het punt van eer eischt de punt van den degen. - Verstompen zegt zooveel als stomp maken, in 't fr. émousser, rendre moins tranchant, moins pointu. Maer een verstompte punt kan toch nog steken: daerom voegt de Dichter er by: en brak, dan kan zy niet meer steken. - Het tweede halfvers, nadere bepaling van het voorwerp de punt, is daervan gescheiden door twee werkw. Zulks mag ook in proza, vooral wanneer de bepaling wat lang is. - Pook, moordpriem of dolk, in 't fr. poignard. - Degenklingen, of lemmers van degens, in 't fr. lames d'épées. De degen bestaet uit twee deelen: het gevest en de kling, zynde dit laetste het stael of het blanke lemmer. Wanneer kling alleen gebruikt wordt, verstaet men degen er by, maer hier is het eene plena locutio die het vers ondersteunt en het beeld voltooit. De beide woorden pook en degenklingen zyn gebruikt in algemeenen of onbepaelden zin en daorom zonder lidwoord. - Het vers is by uitstek ryk in denkbeelden. Zonder poëzy luidt de gedachte: wanneer uwe hand my beschermde tegen de aenvallen myner vyanden.

[p. 345]

 

Of wonden heelde, waar geen Heelkunst iets vermocht;^457.

 

Of storm en vloed bedwong op verren watertocht.^458.

 

Ook, waar me een andre krijg met feller kracht bestookte,^459.

457. - Versta: geene lichamelyke wonden, maer wonden van het hart, wonden, waer de kunst onbekwaem was iets te doen tot de heeling of genezing.

458. - Versta: als uwe hand den stormwind en de woedende baren intoomde, in bedwang hield by lange zeereizen. - Het byv. naemw. verre is volkomen gepast, want het zyn vooral de zeereizen naer verre of afgelegen landen, waer men gevaer by loopt. Onze Dichter blyft altyd even nauwkeurig, en het schynt hem geene moeite te kosten.

459. - Hier volgt weêr eene dichterlyke periode van elf of twaelf verzen, zoo volmaekt, zoo heerlyk, dat zy met alles wat de Oudheid schoonst heeft nagelaten mag vergeleken worden, en alles overtreft wat ooit in het nederd. geschreven werd. - Het komma dat achter ook staet duidt eene ellipsis aen. Versta: ook daer hieldt ge wacht voor my, waar een andre krijg dan de reeds gemelde, in welke het te doen was om my te beschermen tegen de moordenaers of de zeegevaren, my met feller of schrikkelyker kracht dan die van den stormwind of van den struikroover bestookte. Dit werkw., waerschynlyk ontleend aen de vossenjagt, beteekent aenvallen, aenranden, bevechten, met het bykomend denkbeeld van zydelingsche middelen, in 't fr. eerder harceler dan attaquer.

[p. 346]

460

En 't slagveld van geen bloed der bleeke lijken rookte,^460.

 

Geen donder desgeschuts, geen snelgevleugeld lood,^461.

 

De ontvlamde lucht doorsnorde, in bondschap met de dood;^462.

 

Geen spiets, geen heirbijl drilde in 's krijgsmans ijzren vingeren;^463.

460. - 't Slagveld, waer de gemeende kryg op gevoerd werd. - De herhaling der medeklinkers b en l in dit vers is niet toevallig; behalve dat de opvolging van gelyke klanken soms iets aengenaems heeft en daerom door de lat. redenaers geliefkoosd werd, ziet men hier, als 't ware, in de herhaling der vloeijende medeklinkers het bloed vloeijen: anders ware dat schilderend epitheton bleeke wel te vervangen geweest. Zie de aent. op Bild. Herfst, v. 73.

461. - Hier is de harmonie niet minder duidelyk, zoo wel in het plotselyk staen van de tweede lettergreep des woords geschuts, als in het metaphorisch gebruikte donder. - Geen snelgevleugeld lood of kogel. Behalve dat het epitheton hoogst gepast en zinryk is, vindt men tevens de klanknabootsing in het eerste deel zyner samenstelling.

462. - Over het werkw. snorren zie onze aent. op Nolet, Achteruit, v. 13. - Ontvlamd is zeer gepast en dichterlyk. - In bondschap met de dood. Beide inderdaed, de bal en de kogel, zyn bondgenooten van de dood en spannen met haer samen. Men vindt in de woordenboeken bondgenootschap, niet bondschap, maer dat dit laetste in de analogie gegrond en even zoo goed is als het hoogd. Bündniss, kan niet geloochend worden, zoo min als de schoonheid en dichterlykheid van dit halfvers.

463. - Versta aen het hoofd van dit vers even als aen dat van v. 461, het bywoord waar by, hetwelk geheel de periode overheerscht. - De synonyma van spiets zyn lans en speer. Veelal schryft men spies, maer spiets, gelyk Kiliaen het ook opgenomen heeft, is hier verkieslyk omdat het meer steun geeft aen de stem des lezers. - Heirbijl komt overeen met het fr. hache d'armes. - Drilde, dat is, draeide of beefde. Het woord is van den klank gemaekt en hier volstrekt eigen. - Men hoort voortdurend het drillen der speer in de herhaelde r van het tweede halfvers, en men ziet tevens met welke kracht de speer gedreven wordt uit de ijzren vingeren van den krygsman.

[p. 347]

 

Maar wolkende ambergeur en wulpsche bloemrankslingeren^464.

465

De lucht vergiftigden in Weeldes dartle hand,^465.

 

En 't zintuig wapenden ten aanval op 't verstand;^466.

464. - Ambergeur, dat is, geur, reuk, rook of waessem (want die vier zyn hier synonyma) van amber, hier in wolken opstygende. Het werkw. wolken is verklaerd op v. 83. Doch waerom is hier eerder spraek van ambergeur dan van andere geuren? Omdat de uitwasemingen van den amber vooral gezegd worden op te hitsen tot wulpschheid. - Wulpsche bloemrankslingeren. Versta: bewegende festoenen van bloeijende takken of bloemkransen; maer het woord verdient geene aenbeveling als te lang, niet duidelyk in zyne samen stelling en al te gezocht. De Dichter bepaelt het door het byv. naemw. wulpsch dat mede zyne beteekenis meêdeelt aen den ambergeur die voorafgaet.

465. - Hierdoor krygt alles zyn volle beslag. Die geuren van amber en bloemranken balsemen de lucht niet, maer vergiftigen haer door hunne snoode werking, in de dartele hand der Weelde, die den amber doet rooken en de bloemranken laet slingeren. - Over het byv. naemw. dartel zie onze aent. op Bild. Herfst, v. 14. - De Weelde is gepersonnificeerd en daerom met eene hoofdletter geschreven. Over den tweeden naemv. Weeldes vglk. het aengemerkte op Bild. Hoop, v. 60.

466. - Versta: en welke de zinnen prikkelden, de zintuigen als 't ware de wapens in de hand gaven, om 't verstand of den geest te overstelpen, om de inspraek der rede te doen zwygen voor de begeerlykheid of de vermaken der zinnen.

[p. 348]

 

Of eer en roem zich toonde als 't loon van gruwelstukken,^467.

 

En worstelde om een hart dat geen geweld deed bukken;^468.

 

Of 't woedende gebrek... Ja, zalige Englenry,^469.

470

Gy, dienaars van mijn God, steeds hieldt ge wacht voor my.^470.

467. - Toonde, voor toonden, namelyk synecdochisch het enkelv. in stede van het meerv. - Gruwelstukken, dat is, groote misdaden, waer het menschelyk hart van gruwelt of gruwelen moet.

468. - Versta: en waer die beide worstelden om een hart te winnen, te overmeesteren, dat enz. Anders gezegd: waer men poogde om een hart dat aen alle geweld wederstaen had, of gewoon was te wederstaen, door het lokaes der valsch eer, der ydele glorie te verleiden en te doen wankelen, ja over te halen tot het bedryven van gruwelstukken, als het zweren van haet tegen het vorstelyk gezag, enz.

469. - 't Woedende gebrek, de sterkste van alle verzoekingen, de malesuada fames van Virgilius, die, in hare woede, het grootste kwaed, ja tot de zelfmoord toe ingeeft en aenraedt. Maer de Dichter spreekt het niet uit, hy laet het slechts raden, en plotseling afbrekende, sluit hy nog eens met het epiphonema van v. 454. - Rei en ry zyn etymologisch hetzelfde woord, maer in 't gebruik worden zy onderscheiden. Rei wordt gezegd van dansers- of zangersscharen, en ry van alle andere scharen, rangen of reeksen. Zoo zegt men: eene ry van huizen, boomen of soldaten. Hier beteekent het woord zooveel als engelenkring of gezelschap. Zie insgelyks onze aent. op Bild. Herfst, v. 39.

470. - Het komma achter gy, toont dat het volgende een tusschenzin uitmaekt, met weglating van die en zijt. - Voeg by het vers, wat ook niet gezegd wordt, maer even duidelyk volgt uit alles wat voorgaet: door uwe hulp ben ik tegen den aenval des hongers zoo wel als tegen dien der weelde standvastig gebleven en heb volhard in myne pligten.
Na den uitroep van v. 470, moest de Dichter zynen toon veranderen, omdat de hooge vlugt niet te lang mag aengehouden worden, als strydig met den aert van 's menschen geest, en derhalve ook met de regels der kunst. De 24 volgende verzen zyn dan ook gestemd op den toon der redenering, maer zyn daerom niet minder schoon en niet minder eigen aen het verhandelde onderwerp. Zy geven enkelyk rust aen de hoorders zoo wel als aen den zanger die, na als 't ware adem te hebben geschept by dit bezadigd tusschenwerk, op nieuw den toon verheffen zal en zyne vlugt nog hooger dryven dan hy tot dus verre gedaen heeft.

[p. 349]

 

Waar ben, waar spreke ik hier? en, wie zijn 't, die my hooren?^471.

 

Hoe! schroomt de schampre lach mijn statige ernst te stooren?^472.

471. - Versta: hoe durf ik hier, dat is, in dit oogenblik spreken van Engelen en hemelsche Geesten, zonder vrees van bespot te worden, gelyk hy in het volgend vers zegt. Hoe natuerlyk, maer tevens hoe kunstig is hier weêr de overgang! Dat de eerste persoon van spreken verlengd is door de naslepende e, dient tot de goede lezing van het vers, namelyk om den wanklank van sprekik te vermyden: men moet dus ook spreke in twee lettergrepen uitbrengen, ofschoon de e in de volgende i metrisch versmelt. - En, wie zijn 't, enz. Versta: en die my hooren, wie zyn dat? De inversie is eenigerwyze aengeduid door het komma achter en. Daerdoor ook krygt de vraeg meer klem. Het antwoord, het zyn geen geesten maer menschen, ligt er van zelf in opgesloten, en de Dichter mag voortgaen zonder het antwoord by te voegen.

472. - De werkw. schroomen, vreezen en schrikken zyn synonyma; maer het eerste is veel zwakker van beteekenis dan de twee volgende, die hier te veel zouden zeggen. - Schamper, synoniem van bits, honend, verachtend, komt van schamp en schampen, en wordt eigentlyk gezegd van iets dat niet regtstreeks inbyt, maer zydelings grieft. Een schampere lach is derhalve een grimlach, in 't fr. un sourire ironique. Wel hoe! houdt die lach zich in; schroomt hy enz. - Over het geslacht van het zelfst. naemw. ernst by Bild. zie onze aent. op des Dichters Voorzang voor de Hoop, v. 27. - Het byv. naemw. statig zal hier best opgevat worden in den zin van plegtig, het fr. solennel. Trouwens het is hier om geene boert te doen; het onderwerp is van aert by uitstek ernstig en zeer verheven; het behoort dus ook op eenen ernstigen, eenen plegtigen toon bezongen te worden, en de Dichter heeft zeker het regt van zynen statigen ernst te spreken.

[p. 350]

 

Hier, in eene eeuw vol glans, zoo fier op beter licht,^473.

 

Waar 't oud vooroordeel met zijn neveldamp voor zwicht!^474.

475

Hier sluit mijn doffe zang onzichtbre rijken open;^475.

473. - Hier. Dit mael mag het bywoord gelden zoo wel in de betrekking van plaets als in die van tyd. - Vol glans, in 't fr. plein d'éclat. In proza zou men zeggen vol van glans. Zie onze aent. op Bild. Voorzang voor de Hoop, v. 59. - Zoo fier enz., zoo trotsch op hare hoogere verlichting. Fier is geen fransch; het is met het fr. fier afkomstig van het lat. ferox, en derhalve even wettig in onze tael als in die onzer naburen. Horatius (Carm. III, 3, 44) zingt:

Stel Capitolium

Fulgens, triumphatisque possit
Roma ferox dare jura Medis.

474. - Vooroordeel is wat men in 't fr. heet préjugé; maer het staet synecdochisch voor de oude vooroordeelen in meerv. - Neveldamp of nevels, in 't fr. brouillards, die door de vooroordeelen op het gezond menschenverstand verspreid worden. - Zwicht, wykt, deinst, verdwynt. - De Dichter spreekt hier ironisch. Het is bekend dat niemand minder vrede had met den geest zyner eeuw dan Bild.

475. - Hier. 't Is de herhaling van het bywoord, waer v. 473 meê aenvangt. - Het byv. naemw. dof is het tegenovergestelde van helder, en wordt zoo wel van geluid gezegd, als van licht of kleuren. Onze Dichter mag zyn' zang dof heeten, maer de lezer of hoorder zal hem hoogklinkend en schitterend vinden. De ware kunst is nederig; en hoe minder de Dichter zich op zynen zang laet voorstaen, hoe meer die zang en de Zanger behagen.- Onzichtbre rijken, namelyk de ryken of de wareld der geesten. - Men zegt even zoo wel opensluiten als toesluiten. Het enkele sluiten zegt zooveel als digt maken, doch in de samenstelling heeft het eene min bepaelde beteekenis. Het drukt daer, als 't ware, slechts de beweging uit die de deur ondergaen kan, en 't wordt bepaeld door de byvoegsels. Zoo is het ook met opklimmen en nederklimmen, terwyl het simplex klimmen alleen geldt voor opklimmen.

[p. 351]

 

En 'k durf van 't hel verstand gehoor en aandacht hopen? -^476.

 

Ja, 'k durf het. Ja, die engbekrompenheid van ziel,^477.

 

Die scepter van gezag, die blinde waan, verviel,^478.

476. - Het byv. naemw. hel zegt zooveel als helder en is even gebruikelyk. - Gehoor en aandacht. Men geeft gehoor aen hetgeen men hooren wil, en aendacht aen hetgeen waer men belang in stelt.

477. - Het antwoord, zoo kort, zoo stellig, en met dezelfde woorden waer de vraeg meê gedaen is, drukt zeer wel het vertrouwen uit dat de Dichter in zyne zaek stelt. En de reden waerom hy zoo stout spreekt, volgt: Ja enz. - Het byv. naemw. bekrompen, in 't fr. resserré, étroit, en het daervan afgeleide bekrompenheid worden veelal in overdragtelyken of zedelyken zin gebruikt, en brengen hunne beteekenis duidelyk meê. Vglk. de aent. op v. 40 van het Waarachtig Goed van Bild. Hier is het nog versterkt door het als bywoord gebezigde eng, dat nog meer aen de verbeelding spreekt en dus het woord dichterlyker maekt.

478. - Versta dat despotismus eener valsche wysbegeerte, die weleer den ryksstaf voerde, en in haer aengematigd meesterschap den menschen hare dwaesheden wilde opdringen. - Het woord scepter beteekent eigentlyk stok of staf (vglk. de aent. op v. 63 van het Waarachtig Goed van Bild.), gelyk het gr. σϰῆπτρον, en is het zinnebeeld der heerschappy, hier gezegd van eene valsche heerschappy die niet op de goede rede maer op enkelen dwang steunt, en derhalve een scepter van gezag heeten mag. - Het woord waan dient hier opgevat in den zin van het fr. présomption. Vglk. onze aent. op Bild. Landheil, v. 57. - Verviel, gelyk alle valsche stelsels met der tyd vervallen: de waerheid alleen blyft.

[p. 352]

 

Die, offrende aan zich-zelv', en met den doek voor de oogen,^479.

480

Voor Waarheid, hulde zwoer aan Misverstand en Logen! -^480.

 

Die tijd, toen elke plek in 't hobblig spiegelglas^481-82.

 

Aan 't voorwerp des gezichts (dus dacht men) eigen was;

479. - Aan zich-zelv', als aen hare eigen godheid, en geene andere erkennende, - en met den doek enz. Versta: vrywillig blind in hare waenwysheid.

480. - Voor Waarheid. Versta: in stede van aen de Waerheid. - Misverstand, wanbegrip, dwaling. - En Logen! Alle dry zyn hier gepersonnificeerd in hare beeldtenissen. De Dichter zinspeelt op het materialismus dat Engelen noch Geesten erkent, en geen anderen God aenbidt dan zich zelven. - De volgende verzen zinspelen op het dusgenaemd sensualismus, weleer voorgestaen door Hobbes, Gassendi en Condillac, die niets anders voor wezentlyk aennamen dan hetgeen zy met hunne oogen zagen, of wat onder de zinnen viel, en dus het bestaen der geesten loochenden, althans volgens hunne grondbeginsels loochenen moesten.

481-82. - Die tijd hangt nog af van het vorige verviel, als staende anders buiten grammaticale betrekking in dezen volzin. Versta dus: die tyd verviel of liever hier ging voorby. - De zin van het volgende is: toen men eene ongelykheid van den spiegel valschelyk toeschreef aen het voorwerp dat men in den spiegel zag, omdat men niet gelooven wilde dan de getuigenis zyner zinnen. - Hobblig komt overeen met het fr. raboteux, inégal.

[p. 353]

 

De zwarte staar van 't oog de meer dan half geblinden^483-84.

 

In 't heerlijkst schildery een duistren vlek deed vinden;

485

Toen ruimte en tijd en plaats, bestaan en wezen kreeg;^485.

483-84. - Voeg er nogmaels toen by, en versta: toen degenen die, door eene schel op het oog meer dan half blind zynde, zich inbeeldden dat de vlek van hun gezigt in het schildery zelf was; want tot zulke dolligheden wordt men verleid door het sensualismus: en diens aenhangers verwierpen derhalve het bestaen der geesten welke zy niet zien konden. Maer gelukkiglyk die tyd is voorby. Men ziet dat de Dichter immer by zyn onderwerp blyft, en dat zyne tafereelen altyd gepast zyn. - Wat het woord staar raekt, zoo heet men in het nederd. wat in 't fr. taie, cataracte genoemd wordt, en alhoewel zulks voorkomt onder de gedaente van een wit vliesje, in 't lat. albugo genoemd, het doet niettemin alles zwart zien omdat het het licht onderschept. - Het woord schildery is van aert vrouwelyk, maer het wordt tevens gebruikt met het onzydig geslacht, omdat men er stuk by verstaet. Zoo zegt men dagelyks het schilderstuk en zoo ook het schildery voor schilderystuk. - Het woord vlek volgens Bild. is mannelyk als wortellettergreep van vlekken; doch men laet hem dat zeggen en men geeft algemeen aen het woord het vrouwelyk geslacht, dat het altyd gehad heeft.

485. - Ruimte is wat men in 't lat. spatium, in 't fr. espace heet, en plaats is bepaelde ruimte. - Bestaan en wezen kreeg, dat is, voor wezenlykheden gehouden werden, in stede van die dry aen te zien voor afgezonderde denkbeelden of betrekkingen, gelyk de zwaerte en de beweging, die geen onderwerpelyk of eigen, maer alleen een voorwerpelyk bestaen hebben, te weten in de dingen die zwaer zyn of zich bewegen. De Dichter zinspeelt hier op het stelsel van Kant die de aenstonds opgehaelde dwalingen, te regt of te onregt, aen zyne voorgangers verweet; doch die, zelf te ver gaende, in dwalingen van een overdreven idealismus gevallen is. Bild. was met Kant goed bekend, en heeft, in 't behandelen van zyn onderwerp, zich vele begrippen van dien Duitscher weten ten nutte te maken. En mogt hy nu zelf, op zyne beurt, hier en daer wat overdreven hebben, dit zy hem ten goede geduid; want de Poëzy kon zonder grootspraek niet bestaen, en de christelyke, de stichtende strekking van het gansche Gedicht wordt er niet door gehinderd.

[p. 354]

 

En 't oordeel, 't zelfgevoel, voor zin- en denktuig zweeg!^486.

 

Thands mogen we in dit dal van waan en hersenschimmen^487.

 

Het opgestoken hoofd verheffen uit de kimmen,^488.

 

En werpen de oogen naar de Waarheid waar zy straalt;^489.

486. - 't Oordeel, die by uitstek geestelyke werking der ziel. - 't Zelfgevoel, dat niet minder verstandelyk vermogen, waer niets lichamelyks, niets stoffelyks in ondersteld kan worden. - Voor zin- en denktuig zweeg, versta, zwygen moesten of achtergesteld werden aen de indrukken der stoffelyke zintuigen, voortgebragt op de stoffelyke hersenen. Dit laetste verstaet de Dichter door zyn zinryk woord denktuig; want het is inderdaed door die twee, de zintuigen en de hersenen, dat de ziel werkt, zonder dat zy of hare werkingen ophouden van geheel geestelyk te zyn.

487. - Thands. Dit bywoord staet tegenover den tyd, waer in de vorige verzen spraek van is, maer door den Dichter gezegd wordt voorby te zyn. - Het woord dal maekt beeld. - Waan, of ydele meeningen. - Hersenschimmen of droomeryen.

488. - Het opgestoken hoofd, nu niet meer ter nêer gedrukt door de dwingelandy eener valsche, eener materialistische wysbegeerte.-Het woord kim is verklaerd op v. 61 van de Hoop van Bild. - De zin van het vers is: nu moeten wy niet meer gebukt gaen onder den scepter van gezag, maer mogen het hoofd in de lucht steken, zonder naer dien scepter te moeten omzien, of, gelyk de Dichter, na dit allenzins beeldryk vers, zegt: en werpen enz.

489. - Waar zy straalt, hare eigen stralen uitschiet en zich vertoont. Daerheen mogen wy zien in stede van onze oogen te moeten vestigen op de Leugen die men ons voor waerheid wilde opdringen.

[p. 355]

490

En 't is geen misdaad meer, te dwalen, zoo men dwaalt!^490.

 

Geen misdaad, by het licht een ander licht te ontsteken;^491.

 

't Gevoel dat ons vervult, vrijmoedig uit te spreken,^492.

 

Of met een' stouten greep in 't hangend voortapeet,^493.

 

Den toegang van den dag te vordren door een reet!^494.

490. - Versta: men is nu vry anders te denken dan de materialisten of sensualisten; en al dwaelt men volgens hen, met het bestaen der geesten aen te nemen, men mag toch die dwaling volgen, zonder voortaen te misdoen in de oogen van andersgezinden.

491. - Neen, het is geen misdaad meer, by of naest het licht dezer verlichte eeuw, een ander licht te ontsteken, namelyk het licht der geloofs of der eigen overtuiging.

492. - Dat ons vervult, dat wy beproeven en waer wy van doordrongen zyn.

493. - Greep zegt zooveel als het fr. tour de main. - In 't hangend voortapeet, in het voorhangsel dat de Geestenwareld voor onze oogen bedekt houdt. Het voorzetsel in hangt af van greep. Zoo zegt men ergens ingrypen, voor de hand aen of in iets steken. Men zegt zoo wel tapeet als tapyt volgens de aent. op Bild. Herfst, v. 93.

494. - Den toegang van den dag zou in 't fr. te vertalen zyn door l'accès du jour of de la lumière. - Een reet of spleet, in 't fr. fente, ouverture, namelyk eene kleine opening het zy in het tapyt zelf gemaekt, en dan zou het eene klein scheur zyn, het zy door wegschuiving van het tapyt, en dan heet het eigentlyk spleet. Versta dus: het is toegelaten het tapeet dat ons voor de oogen hangt een weinig op te ligten of te verschuiven, en door die spleet te zien wat er daer achter aenwezig is of omgaet. - De beide verzen maken wederom tafereel. En hiermede bereidt de Dichter zyne geestverheffing in het vervolg van zyn dichtstuk, alwaer hy op de vleugelen der Poëzy tot in de Geestenwareld zal opstygen.

[p. 356]

495

Verheven Poëzy, eens bruischend door mijne aâren,^495.

 

Thands kruipend met het bloed, versteven door de jaren!^496.

 

ô Mocht me uw gloed nog eens verheffen! Maar, ô neen,^497.

 

Geen zweven voegt my meer, dit kruipen slechts alleen.^498.

495. - Verheven, 't fr. sublime. - Eens enz. Versta: die eens, dat is, weleer, in bloeijenden leeftyd met myn jeugdig bloed my door de aderen bruischte. - Over het woord bruischen zie de aent. op Bild. Hoop, v. 269. Van het bloed gezegd, beteekent het diens vurigen omloop en driftigheid, aen de jeugd eigen.

496. - Kruipend, het tegenovergestelde van bruischend. - Versteven door de jaren! Versta: dat met de jaren styver geworden is, en daerom niet meer bruischt als in myne jeugd, maer integendeel door myne aderen schynt te kruipen. Die zoo sterk verschillende eigenschappen van den bloedstroom toe te passen op den dichterlyken geestdrift is schoon en maekt een treffend beeld.

497. - Gloed is vuer, maer sterk, gloeijend vuer. Versta: mocht me uw vuer, namelyk het dichtvuer, fr. l'ardeur poétique, nog eens naer omhoog heffen, nog eens vervoeren, nog eens begeesteren. - Maar enz., dat mag ik niet meer wenschen, niet meer vragen.

498. - Geen zweven, namelyk op de vleugelen der poëzy, voegt my meer, komt my niet meer toe, behoort niet meer tot mynen verkleumden ouderdom. - Dit kruipen slechts alleen. Versta: dit enkele kruipen myner koude verzen voegt my alleen. Hoe schoon en hoe aendoenlyk is die belydenis van 's Dichters zwakheid, te midden van alles wat de Poëzy hoogdravendst en sierlykst kan ingeven! Zoo eindigde Horatius eene zyner verhevenste Oden (Carm. III, 3), alwaer hy op den plegtigsten toon de tael der Goden gesproken had, met deze zachtvloeijende strofe:

Non hoc jocosae couveniet lyrae.
Quo, Musa, tendis? Desine pervicax

Referre sermon es Deorum, et

Magna modis tenuare parvis.

[p. 357]

 

Gy echter, Hemeltelg! gy, op geene aard geboren,^499.

500

Geen' stofklomp eigen! kom, laat uwe orakels hooren!^500.

 

Gy, kent ge een koud Heelal, uit enkle stof gesticht;^501.

 

Of leven, geest, en gloed, waarheen ge uw' aanblik richt?^502.

 

Is 't lichaam, waar ge in leeft? en kunt ge uw vlucht bepalen^503.

499. - Hemeltelg of telg des Hemels, en derhalve onsterfelyk en aen geene verzwakking onderworpen. Over het woord telg zie boven by v. 245. - Gy enz. Versta: gy die op de aerde niet geboren zyt. Het is de uitbreiding of verklaring van Hemeltelg.

500. - Geen' stofklomp eigen. Gy, die niet eigen zyt aen de stof der aerde, aen den aerdschen stofklomp, in 't fr. masse terrestre; die niets met het stoffelyke gemeen hebt. - Kom. Woord van opwekking, enkele wensch, en daerom misschien met geen dubbele o geschreven, gelyk Bild. het anders gewoon is te doen. - Laat enz. Versta: verkondig uwe groote waerheden, in welken zin het woord orakels dikwerf gebruikt wordt. De Latynen gaven aen de dichters den naem van vates, dat is, Godstolken, omdat zy de tael der goden spraken en door hen ingegeven werden. Ook de heidensche Oracula werden veelal in verzen uitgebragt, en zelfs de propheten van het oud verbond kleedden hunne voorzeggingen of vaticinia in dichterlyke tael. Isaïas is vol van de verhevendste poëzy. In deze orde van denkbeelden moet dit halfvers opgevat worden.

501. - Een koud Heelal, eene doode, onbezielde wareld. - Gesticht, geschapen, daergesteld. - Het woord stof voor 't lat. materia is vrouwelyk. Stof, het fr. poussière, is onzydig.

502. - Of kent en erkent ge niet in tegendeel leven.... waarheen ge enz., dat is, overal waer gy uwe oogen naertoe wendt? Te regt, de Poëzy bezielt alles; zy ziet en vindt overal leven, geest en gloed van hertstogten.

503. - Is 't lichaam enz. Versta: leeft gy in het lichamelyke, in het stoflelyke? - Bepalen staet hier gelyk met het fr. borner, en vlugt met het fr. essor.

[p. 358]

 

Tot d'engen nevelkring waarin wy ademhalen?^504.

505

Neen; hooger geestenrijk, zie daar uw Vaderland!^505.

 

Dat stort ge ons in de borst die van uw aandrift brandt;^506.

 

Dat voert ge ons in 't gemoet; daar doet uw boezemgloeien^507.

 

't Gevoel uws aanzijns als een drop meê samenvloeien^508-509.

 

Die de Oceaan verzwelgt: Daar voert ge ons hart meê om

504. - Tot d'engen nevelkring, dien lagen en stoffelyken dampkring, te regt eng genaemd in vergelyking van het uitspansel dat geene perken heeft of schynt te hebben.

505. - Neen, dat kunt gy n^iet; neen, gy leeft in het lichamelyke niet, gy behoort tot geene stoffelyke wareld; neen hooger geestenrijk, zie daar uw Vaderland. Daer zyt gy geboren, daer hoort gy t'huis.

506. - Die waerheid dat gy tot het geestenryk behoort, die geeft gy ons in, daer vervult gy ons hart meê, ons hart dat aengevuerd is door uwen dichterlyken geestdrift, dat ontbrandt van uw dichtvuer.

507. - Dat vertoont gy aen onze oogen, zonder dat wy er naer zoeken moeten, want gy zelf brengt het ons voor het aenzigt. - Uw boezemgloeient uw dichtgloed in onze boezems ontstoken.

508-509. - 't Gevoel uws aanzijns. Het gevoel uwer aenwezigheid of liever (want anders beteekent dit hier niet) het dichterlyk gevoel, dat wy erkennen uit den gloed dien gy in onze boezems hebt doen ontbranden. - Als een drop enz. Versta: met dat geestenryk, met die wareld der geesten, doet uwe boezemontsteking ons poëtisch gevoel meê ineenvloeijen, en versmelten, als een drop die verzwolgen wordt door den Oceaen en aen hem vereenigd. Men ziet, deze verzen zelf zyn vol van dichterlyk enthusiasmus, en behouden daerom iets raedselachtigs, iets wilds. - Het woord drop is by Bild. soms vrouwelyk, als hier, soms mannelyk als in v. 581. Hy onderscheidt die twee in zyn Geslachtlyst, maer het verschil tusschen beide is ver gezocht, en het woord blyft mannelyk by alle andere schryvers. - Daar meê, met die dichterlyke begeestering, dat poëtisch gevoel. - Het werkw. omvoeren heeft hier de kracht van het lat. circumferre.

[p. 359]

510

Door de eindelooze zee van 't rijk geschapendom,^510.

 

En toont bezieling, kracht, en wil, en zelfbewustheid,^511.

 

Waar zelfs het dorrend blad zich onder de aard te rust leit,^512.

510. - Versta: door den oneindigen Oceaen der schepping. - Bild. liefkoost de collectieve samenstelling met dom, Engelendom, Geestendom (zie de aent. op v. 70), en trouwens zy heeft iets groots, iets prachtigs, gelyk de zaek welke er in dit vers door beteekend wordt. Maer onze Dichter zondigt hier wetens en willens tegen de analogie. De collectiva op dom moeten bestaen uit een zelfst. naemw. meestal in meerv., en kunnen van aert, als collectiva, met geene byv. naemw. of deelw. samengesteld worden. Zoo mag men zeggen; het godendom, het zangodinnendom, het schepselendom, en Antonides spreekt zelfs van het zonnendom, en van het menschendom, welk laetste thans verouderd en tot menschdom geworden is, gelyk heidendom, dat eigentlyk heidenendom zou moeten heeten. Beide zyn echter analogisch; maer het woord geschapendom is dat niet, en Bild. zou zeker schepselendom, als grammatikael nauwkeuriger, gebruikt hebben, hadde zulks eenigzins het begrip niet meêgebragt van menschen en dieren, terwyl het woord, door hem verkozen en door hem gemaekt, beter slaet op alles wat geschapen is; Daerenboven zou schepselendom niet gepast hebben by de metafoor: eindelooze zee. Zie wat Bild. er van zegt in zyne Aanteekeningen op Antonides, bl. 26 en 27, en in zyne Verhandeling over de Geslachten der Naamwoorden, bl. 104.

511. - Het onderwerp van toont is gy. - Zelfbewustheid is 't lat. cognitio sui, anders gezegd conscientia.

512. - Waar zelfs, versta, daer zelfs, waer. De zin van het vers is: gy toont wil en zelfbewustheid tot in het verdorde blad toe, dat van den boom valt en in het stof gaet rusten. Hoe dichterlyk is hier het scheppend vermogen der Dichtkunst afgeschilderd, en in dit voorbeeld zelf bewezen! En hoe gelukkig is de groote moeijelykheid van op bewustheid te rymen, overwonnen! Dat dorre blad is geen enkele stof meer, dat valt door zyne eigen zwaerte, wanneer de boom het niet meer vasthoudt; neen het heeft leven, het is bezield, het handelt vrywillig, en legt zich zelven te rust onder de aerde, omdat zyn werk voltooid en zyn tyd voorby is. - Leit, als derde persoon van leggen, is een gemeenzame vorm, gelyk zeit voor zegt, hier, ter oorzake van 't rym. Zoo gebruikt men ook in den eersten betrekkelyk verledenen tyd lei en zei voor legde en zegde, alsmede de deelwoorden geleid en gezeid voor gelegd en gezegd. Men kan er Huydecoper over nazien in diens Proeve, III, bl. 143, vlg. of Kluits Vertoog over de Spelling, in de oude Werken van de Maatschappy van Leiden, III, bl. 27.

[p. 360]

 

Of 't spruitjen op zijn steel zich naar de luwte buigt,^513.

 

En nieuwe levenslucht uit licht en zuurstof zuigt.^514.

515

Daar leert ge ons met dat goud, dien gloed, dat purper spelen,^515-16.

 

Die holle wind en licht op ijdle blazen telen;

513. - Versta: Of waer het jonge scheutje of liever hier het bloemknopje, zich wendt naer de belommerde zyde, naer den lommerkant, namelyk om zich te behoeden tegen den zonnebrand. - Over het zelfst. woord luwte zie de aent. op Bild. Landheil, v. 86.

514. - Levenslucht, in 't fr. air vital, air respirable. - Zuurstof is wat men in 't fr. oxygène heet. - Wat uitmuntend bewys geeft de Dichter zelf van het scheppend vermogen der Poëzy, in deze twee onvergelykelyk schoone verzen! En wat leven geeft dat gekozen werkw. zuigen niet aen het tedere, het kinderlyke spruitje!

515-16. - Men ziet, de Dichter zinspeelt op het bekende tydverdryf der kinderen, die zich vermaken met het goud en het purper dat de lichtstralen op zeepblazen scheppen. En alles is tevens nauwkeurig, want de holle wind of de ingesloten lucht vormt de ydele, de ledige zeepblazen, waer vervolgens het licht de levendigste kleuren op schildert of teelt. Zoo speelt de Dichtkunst en leert spelen in 't voorbygaen met de ydele schoonheden der stoffelyke dingen; maer haer leven en haer bestendige lust zyn in hoogere sferen, als in het volgend vers gezegd wordt.

[p. 361]

 

Maar leven, waar geen voet, geen arendsvlerk ons draagt.^517.

 

Waar stof en stoflijkheid dit stof wordt afgevaagd,^518.

 

En de opgetogen Ziel, in God en Geest verloren,^519.

520

Zich dompelt in de bron waaruit zy wierd geboren.^520.

517. - Leven staet tegenover het vorige spelen. - Versta: gy leert ons leven daer, waer geene voeten ons brengen, geene arendsvleugelen ons ondersteunen kunnen: namelyk daer.

518. - Waer dit lichamelyk stof, dit aerdsche stof waer wy menschen uit bestaen, wordt afgeschuierd, weggenomen, weggeveegd. - De woorden dit stof staen in den derden naemv.

519. - En waar de opgetogen Ziel, van het stoffelyke ontlast, los gemaekt van het lichaem, en dan door hare eigen natuer naer omhoog getrokken of getogen, vereenigd met God en met de Geesten, en daerin verslonden, verzwolgen, verloren.

520. - In de bron enz., versta, in haren goddelyken oorsprong. - Werd en wierd zyn beide wettig. - Een dergelyk tafereel van het scheppend vermogen der Poëzy heeft Bild. opgehangen in zyne Ziekte der Geleerden, III, v. 395 en vlgg. Men mag de beide vergelyken om den onuitputtelyken rykdom van onzen Dichter te bewonderen die hetzelfde onderwerp meermaels kan verhandelen, doch telkens met nieuwe beelden en met verschillende schoonheden.
Na het scheppend vermogen der Poëzy in de verhevenste verzen gezongen te hebben, maent hy zyne vrienden aen om zich daervan te overtuigen door eigen ondervinding. De overgang is alweêr gemakkelyk en natuerlyk.

[p. 362]

 

Mijn Vrienden, gy die weet wat Dichtkunst heerlijkst heeft,^521.

 

Die met haar de aard voorby en verr' uit de oogen zweeft,^522.

 

Gevoelt haar! 't Is in haar dat Geesten uit den hoogen^523-24.

 

Uw hart vervullen met dat wellustvol vermogen

525

Dat de Almacht nader koomt, veredelt, schept, bezielt,^525.

 

En waar ge, als met ontzag, in 't hart voor nederknielt.^526.

521. - Gy die weet. De Dichter moet het hun dus niet leeren. 't Is waer, hy heeft het getoond in zyne aenroeping tot de Poëzy gerigt; maer hy wil zich daer geene verdienste uit maken: zyn hart heeft uitgeboezemd wat de Poëzy vermag, maer zyne vrienden weten het ook wat Dichtkunst enz.

522. - Gy die met haar enz., als hy zelf in de voorgaende verzen gedaen heeft; maer dat zegt hy niet: neen het zyn zyne Vrienden die dat doen.

523-24. - Gevoelt haar! Gevoelt zelf het vermogen der Dichtkunst; ondergaet hare magt; geeft u over aen haren invloed. - Spraekkundig ware het beter: uit den hooge, in 't lat. ex alto; want om het door eenen derden naemv. meerv. uit te leggen, gaet niet wel. Zie de aent. op de Ziekte der Geleerden, VI, v. 229, en op Nolet, Achteruit, v. 132. - Het is moeijelyk te bepalen in hoe verre het hier gezegde waer, in hoe verre het enkel fictie of poëtische verbeelding is. De Ouden noemden den waren dichter afflatum propiore Deo et divina sonantem, en misschien dacht onze Dichter daeraen in het volgend vers.

525. - Versta: dat nader by de Almagt komt, dat tot haer digter nadert, en, dat als de Almagt, veredelt enz. Zulks blykt dan ook in de voorgaende aenroeping.

526. - Te regt, want gy voelt dat het van God komt, die door de bediening der Geesten u dat vermogen mededeelt. In 't hart, dat is, inwendiglyk.

[p. 363]

 

Ja, 't lichaam is niet meer dan schaduw, spiegling, teeken,^527.

 

Geen wezen: schijnbre kleur door 't vonklend lichtstraalbreken,^528.

 

Geen voorwerp eigen, maar de vloeistof waar 't in baadt,^529.

530

Die aan 't zintuiglijk oog slechts aanduidt wat bestaat.^530.

 

Wat is, is zelfgevoel, is willen, kracht, en streven!^531.

 

't Is geest, en in dien geest berust, en zijn en leven.^532.

527. - Ja, in die dichterlyke opgetogenheid, verdwynt alles wat stoffelyk is; 't lichaam enz. - Teeken, namelyk van iets anders.

528. - Geen wezen op zich zelf of geene substantie. Neen, men kan het vergelyken aen schijnbre kleur voortgebragt door het vonklend lichtstraalbreken, dat is, door het afkaetsen of breken der vonkelende lichtstralen. - Het epitheton schijnbaar zal best vertaeld zyn door 't fr. apparent, in 't oog vallend. - Vonkelen, het voortdurend werkw. van vonken, by Kiliaen scintillare (zie onze aent. op Bild. Hoop, v. 5), maer hier versterkt tot schitteren, lat. splendere.

529. - Versta: niet eigen aen het gekleurde voorwerp zelf, maer aen de vloeistof waer het van omringd is, namelyk het licht. Dit is wetenschappelyk nauwkeurig.

530. - Die, de vloeistof of het licht. - 't Zintuiglyk of lichamelyk oog. - Wat bestaat, namelyk voor de zinnen. Doch zulks is dan toch maer een schynbaer bestaen, eene schaduw, een teeken, als de Dichter gezegd heeft.

531. - Het eerste is heeft den zin van: eigentlyk en wezentlyk bestaet. - Streven zal wel niet beter vertaeld zyn dan door het fr. activité, tegenovergesteld aen 't fr. inertie. Men ziet dat de Dichter redeneert volgens het systeem, dat den naem draegt van dynamisme.

532. - 't Is derhalve geest. Te regt, want zelfgevoel, wil, kracht en streven zyn volstrekt vreemd aen de stof als stof. - En in dien geest enz. Het eigentlyk bestaen, het eigentlyk leven berust of is gelegen in dien geest, of in onze ziel, die alleen gevoel, kracht, wil en werking heeft. - Het komma achter berust dient enkel om de goede lezing te verzekeren. - Wat volgt is de dichterlyke toepassing dezer waerheid.

[p. 364]

 

Mijn Broedren, neen, ô neen. Wanneer ge uw hand my biedt,^533.

 

'k Geyoel uw ziel daarin, 't onmachtig lichaam niet:^534.

535

Uw vriendschap spreekt door haar. Zoo schittert ze uit uw oogen;^535.

 

Zoo vloeit zy van uw tong, door 't zielsgevoel bewogen:^536.

533. - Hiervoren, v. 521, hiet hy zyne toehoorders vrienden, en hy sprak voornamelyk tot hun verstand. Hier spreekt hy eerder tot hun hart en noemt ze daerom Broedren. - Neen, ô neen. Versta: zijn en leven berusten in het lichaem niet. De dubbele ontkenning zinspeelt op het voorgaende en geeft eene byzondere kracht aen de rede. Dezelfde ontkenning valt tevens op die, in 't volgend vers uitgedrukt, en bekrachtigt ze insgelyks. Zulks blykt eenigzins door het punt dat het halfvers sluit, en dit buiten grammatikael verband stelt, kunnende aldus verstaen worden zoo wel van het voorgaende als van het volgende. - Biedt, of my uitreikt om myne hand te drukken. - In proza zou men hier de bepaling my, uit hoofde harer kortheid, vóór het voorwerp uw hand plaetsen, maer zoo ware het vers verwoest.

534. - Daarin, in uwe hand, of in dat uitreiken uwer hand; maer ik gevoel er niet in enz. Ik gevoel, namelyk in het hart, den zetel des gevoels, niet de lichamelyke, de stoffelyke, de krachtlooze hand.

535. - Door haar, door die hand. Het gevoel uws harten wordt door haer uitgedrukt en meêgedeeld aen het myne.

536. - Door 't zielsgevoel bewogen, of die door het gevoel der ziel bewogen wordt. - Zonder beelden komen deze dry verzen hierop uit: wanneer gy my de hand drukt, wanneer gy my aenschouwt of toespreekt, ik gevoel, ik zie, ik hoor niets anders dan uwe ziel, dan uwe vriendschap.

[p. 365]

 

Maar hand, noch oog, noch stem behoeft er aan die ziel!^537.

 

Haar kracht, haar invloed blijft, waar 's lichaams asch verviel.^538.

 

 

 

Zy blijft. Gewis, zy blijft. Gy tallelooze scharen,^539.

540

Die om, die boven ons, die door ons heen blijft waren!^540.

537. - Versta: doch de ziel heeft hand, noch oog, noch stem noodig om zich te kennen te geven of haer gevoel uit te drukken. - Het werkw. behoeven wordt bedryvend gebruikt en beteekent dan noodig hebben, of onzydig, en beteekent noodig zyn. Hier is het in den laetsten zin aengewend, en het enkelv. staet er voor het meerv.

538. - Blijft, dat is, werkt voort, ook daer, of ook dan, waar of wanneer 's lichaams asch verviel, versta, waer de stoffelyke of lichamelyke werktuigen der ziel, de hand, het oog, de mond tot asch vervallen en vergaen zyn. Anders gezegd, uwe ziel en hare vriendschap behouden nog hare kracht en haren invloed, ook na uwe dood. De Dichter beproefde die kracht, dien invloed der zielen, of liever nu der hemelsche Geesten, in den akeligen stond, toen hy bezweek onder het gewigt zyner jammeren. Wat er in dien stond gebeurde, dat gaet hy zingen; en alles wat wy tot dus verre gezien hebben, is klein en zwak by dit onvergelykelyk stuk.

539. - Het eerste halfvers is niet dan de naklank van het voorgaende vers. Men kan het vergelyken aen het point d'orgue in de muzyk. Hier schynt de Dichter adem te scheppen, en zich aldus te bereiden tot den plegtigen toon dien hy moet aenheffen. - Scharen, van Geesten namelyk. - De vorm talleloos is gewettigd in onze aenmerk. op v. 403.

540. - Om ons, boven ons, door ons heen, dat is, in- zoo wel als uitwendig, en die derhalve ook ziet wat in ons binnenst omgaet. - Hier is het werkw. waren zeker gebruikt in den zin van zweven of omzwerven (zie v. 454, en de aent. op Bild. Hoop, v. 358), doch men kan er tevens het bykomend denkbeeld van bescherming aen toevoegen.

[p. 366]

 

Gy zaagt my, als mijn geest, ter neêr gedrukt door 't lot,^541.

 

In wreevlig ongeduld zich ophief tegen God,^542.

 

En de Almacht die hem vormde, in 't jammer dat my knaagde,^543.

 

Met onbesuisde drift voor eigen vierschaar daagde.^544.

545

ô Nacht van ijslijkheid! ô grondelooze poel^545.

 

Van wanhoop, nijpende angst, en piettrend doodsgevoel!^546.

 

Hoe schokt me uw denkbeeld nog, hoe schudt het my door de aâren^547.

541. - Door 't lot, of den rampspoed. - Zie, over ter neêr, het aengemerkte op v. 121.

542. - Wrevelig beteekent hier zooveel als tegenwerkend, in 't fr. récalcitrant, revêche. Zie het aengemerkte op v. 51 der Hoop Van Bild. - Versta het werkw. zich opheffen in den zin van het fr. s'élever, s'insurger. Het maekt contrast met neêrgedrukt van het voorgaend vers.

543. - Vormde, of schiep, want vormen, dat alleen van de stof gezegd wordt, kan hier slechts als licentia poëtica doorgaen. - Het werkw. knagen, in 't fr. ronger, is gekozen, want knagende pyn brengt vooral ongeduld voort.

544. - Onze Dichter, als reeds opgemerkt is, gebruikt het naemw. drift als vrouwelyk. - Onbesuisd heeft de beteekenis van onbedacht, wild, roekeloos. - Daagde, namelyk om rekenschap te geven van hare strengheid te mynen opzigte. Dagen komt overeen met het fr. citer of liever ajourner. - Vierschaar zegt zooveel als regterstoel.

545. - ô Nacht van ijslijkheid, versta, ô ysselyke nacht. Het is de dusgenaemde genitivus qualitatis. De Dichter zinspeelt op eenen nacht waar zyn ongeluk ten top steeg, doch zonder dien door byzondere omstandigheden nader aen te duiden. Zulks was hier niet noodig.

546. - Het epitheton nijpend is gekozen, want het uitwerksel van den angst is dat hy de borst beklemt. - Angst komt van eng, het lat. angustus.

547. - Het werkw. schokken is van den klank gemaekt en hier vol nadruk. - Denkbeeld zal te dezer plaets beter vertaeld zyn door 't fr. souvenir, dan door idée. Het zegt hier zooveel als beeld herdacht, de herinnering van uw ysselyk beeld. - Het werkw. schudden, mede van den klank gemaekt, is onzydig gebruikt, en drukt hier die rilling uit welke men beproeft by eenen plotselingen schrik of sterke aendoening. - Aâren, voor aderen.

[p. 367]

 

En drijft my 't bloed te berg' in de opgestegen hairen!^548.

 

‘Ja, (sprak ik), daar mijn oog, steeds overstelpt van 't nat,^549.

550

Van gloênde spijt verdroogd geen traan meer over had,^550.

548. - Men zegt in 't fr.: cela me fait dresser les cheveux, dat overeen komt met ons nederd.: de haren ryzen my te berge, om schrik en ontzetting uit te drukken. Hier is het gezegde in eenen bedryvenden zin uitgedrukt, en kan niet misduid worden. - Men schryft even zoo wel hairen als haren, en Bild. verkiest zelfs het eerste, zich houdende aen het gebruik van vroegeren dag, en ook al tot onderscheid van het voornaemw. haer, haren, zoo wel voor het oor als voor het oog.

549. - De vier voorgaende verzen schilderen den rampzaligen toestand des Dichters; de parenthesis, die hier begint, was noodig om zyne zielsgesteldheid te schetsen en mede om de volgende, zoo by uitstek driftige rede te wettigen. Maer wat is alles toch schoon en ongedwongen! - Versta: daar of terwyl mijn oog, (synecdochisch 't enkelv. voor 't meerv.) dat anders altyd overstelpt (metaphorisch voor overgoten, overvloeid) was van 't nat, van het nat myner tranen; maer in dat oogenblik daerentegen van gloênde enz.

550. - Gloênde staet voor gloeijende. - Spijt, by Bild. mannelyk, by ons veelal onzydig gebruikt, en by anderen ook al mannelyk, beteekent doorgaens leedwezen; maer wordt ook dikwerf gebruikt in den zin van wrevel, in 't fr. dépit. Vglk. de aenmerk. op Bild. Hoop, v. 51. Het bykomend denkbeeld van gramschap, dat er meè gepaerd gaet, is hier versterkt door het epitheton gloeijend. - De zoo alledaegsche spreekwyze iets over hebben, of, onzydig, over zyn, heeft hier eene byzondere kracht.

[p. 368]

 

En de uitgeholde wang, van de opgezette woede,^551.

 

Den schrikbren grimlach droeg waarin de zelfmoord broedde.)^552.

 

Ja, 'k dronk de wrange kroes des levens tot den grond. -^553.

551. - Wang, het enkelv. wederom synecdochisch voor 't meerv. - Men: zegt holle oogen, holle kaken, maer het deelw. uitgehold is veel sterker dan hol, overeenkomende met het lat. excavatus. Het voorzetsel uit geeft als 't ware de diepte der holheid te kennen. Maer de wang kan uitgehold zyn door verschillende oorzaken, b.v. door den honger. Daerom staet er by van de opgezette woede. - Opgezet is gebruikt in den zin van aengehitst, getergd, in 't fr. excité, irrité.

552. - Men geeft den naem van grimlach aen eenen gemaekten lach, hier nader aengeduid in het tweede halfvers, en zeker te regt schrikbaer genoemd. - Droeg of vertoonde. - Waarin enz. Welk tafereel! en hoe de lezer of de hoorder nu voorbereid is om des Dichters jammerklagt, die volgt, wel te verstaen en te gevoelen! - Het werkw. broeden is onzydig gebruikt. Men zegt: hy broedt of broeit iets kwaeds; maer men zegt ook daer broeit iets, het onweêr broeit, dat is, bereidt zich om uit te breken.

553. - Ja. De herhaling van het bevestigend bywoord waer reeds v. 549 meê aenvangt, geeft klem aen de rede. - Het naemw. kroes (zie de aent. op Bild. Weldadigheid, v. 9) is hier zeer wel gekozen, bepaeld door het schoon epitheton wrang, dat gezegd wordt van vochten die de keel toewringen. Het fr. âpre wordt mede zoo gebruikt. Ons byv. naemw. ontleent zyne beteekenis uit de twee voorletters. Kroes, veelal mannelyk gebruikt, wordt in Bild. Geslachtlyst voor zeker vrouwelyk opgegeven. - Tot den grond. De Dichter heeft dus geheel en al ledig gedronken.

[p. 369]

 

Bedekt met bobblend schuim, dat in mijn morgenstond^554.

555

My toeblonk en mijn oog verbijsterde in zijn kleuren,^555.

 

Bedwelmde my een poos de waassem van heur geuren:^556.

 

Maar ook die dronkenschap was smartlijk. - Zy verdween!^557.

554. - Versta, om den volzin wel op te vatten: bedekt als hy aenvankelyk was. - Het werkw. bobbelen, alweêr van den klank gevormd, wordt gezegd van een vocht dat gist en bobbels opwerpt. - In mijn morgenstond, versta, in myne jeugd, maer dat denkbeeld wordt dichterlyk opgeluisterd met al de liefelyke denkbeelden die het woord morgenstond meêbrengt.

555. - Toeblonk, te gemoet schitterde, toelachte. - Het werkw. verbijsteren, zooveel als byster maker, van het byv. naemw. byster, verward, beroofd, beteekent eigentlyk in verwarring van zinnen brengen. Hier dient het opgevat te worden in den zin van begoochelen, betooveren, bedriegen.

556. - De omgekeerde constructie hangt af van v. 554; daer zy bedekt was, enz. - Bedwelmen, met dwalen verwant, zegt zooveel als het hoofd doen draeijen, verwarren, gelyk sommige geuren doen. - Een poos, een tyd lang, een oogenblik. Ons woord komt, met het fr. pause, van het lat. pausa. - Men noemt waassem of, gelyk het gewoonlyk geschreven wordt, wasem, een vochtigen damp die ergens uit opklimt. - Van heur geuren, dat is, de geuren die de kroes uitgaf. - De volzin komt dan hier op uit, dat in 's Dichters jeugd de beker des levens hem zoet scheen, omdat het schuim des roems hem de oogen en het hart streelde. Hy liet zich eene wyle tyds bedwelmen door den ydelen wasem der lofspraek.

557. - Die dronkenschap, die oogenblikkelyke bedwelming, was smartlijk in zich zelve, en versta er by, voor een hart dat er de nietigheid van gevoelde. - Zy verdween, hield op.

[p. 370]

 

Een windvlaag blies haar weg, en al die glans met een!^558.

 

Wat bleef er? Walglijk vocht, dat aanhing op de lippen,^559.

560

Den gorgel samenwrong, als weigrend door te glippen,^560.

 

En 't ingewand verknaagde in duldinglooze smart;^561.

 

Ja, zelfs den ademtocht verstikkende in mijn hart! -^562.

558. - Versta; de windvlaag des nyds, der afgunst, en kort daerop, der vervolging om 's mans getrouwheid aen zyne grondbeginselen. - En al die glans, die hem een poos verbysterd had. - Met een of tevens.

559. - Wat bleef er in zyn levensbeker? De allegorie gaet voort- - Walglijk vocht, versta, onder al die treffende beelden, des Dichters rampen. - Dat enz., dat als een kleverig slym aen de lippen bleef hangen.

560. - Samen- of toewrong. Het fr. tordre komt met ons werkw. overeen en is ook van den klank gemaekt. - Als enz., alsof het weigerde door den gorgel of de keel te gaen. Het deelwoord bezielt als 't ware het vocht. - Ons glippen staet gelyk met het fr. glisser.

561. - Verknagen zegt zooveel als al knagende verteren, vernielen. - Het is moeijelyk om zeggen waerom Bild. het gebruikelyke duldeloos hier vervangt door duldingloos, dat misschien niemand ooit gebruikt heeft. Zou hy mogelyk het denkbeeld willen uitdrukken van onophoudelyk, onverpoosd, eerder dan dat van onuitstaenbaer? Het kan zyn, doch zeker zyn beide, duldeloos en duidingloos, gegrond in de analogie.

562. - Welk tafereel! wat ontzettende beelden! En schoon het hier enkel aenkomt op een vocht, alles is even nauwkeurig, alles past, en niets is overdreven. - Verstikken staet gelyk met het fr. étouffer of suffoquer. En hiermede is de verderfelyke werking des gemeenden dranks ten uiterste gedreven.

[p. 371]

 

Ik zwolg haar echter in; en, wat my 't noodlot mengde,^563.

 

Geen druppel, dien myn hand uit dartelheid verplengde,^564-65.

565

Uit wederzin vergoot! - Ik heb haar boôm geleegd

 

En zelfs den droessem met den vinger nageveegd. -^566.

 

Wat bleef, wat rest er meer, Beschikker van ons leven?^567.

 

Ik onderging den doem, my eenmaal voorgeschreven.^568.

563. - Haar, namelyk de kroes des levens. - En, wat enz. Versta; hoe bitter en hoe wrang ook het mengsel zyn mogt dat het lot my te drinken gaf.

564-65. - Geen druppel was er, dien enz. Zoo dichterlyk als nauwkeurig; de ligtzinnigheid, de roekeloosheid verplengt of verkwist een' druppel; maer de moedwil of de tegenzin vergiet hem. Het eene is 't fr. épancher, het andere répandre. - Ik heb enz., ik heb de kroes tot op haren bodem of tot haren grond toe ledig gedronken.

566. - Droessem, in 't fr. le marc, la lie. - Het denkbeeld, in dit vers uitgedrukt, anders zoo nederig, is hier waerlyk verheven door de kracht die het aen al wat voorgaet byzet. Men zegt in 't fr.: boire le calice jusqu'à la lie, den beker tot aen den droessem ledigen; maer hoe veel ryker is hier de metaphoor niet, en hoe veel dichterlyker het beeld! Dat is eigen aen Bild.; wanneer hy van elders iets ontleent, doet hy er altyd nieuwe schoonheden by, en maekt van de navolging zyn eigendom.

567. - Versta: wat bleef er over van die wrange kroes, en wat rest of blyft er my nu nog meer of nog anders te verzwelgen? - Over het bastaertwoord resten zie onze aent. op Nolet, Achteruit, v. 7. Het is niet te ontkennen dat de Dichter, door de afwisseling der twee gelykluidende werkw., verscheidenheid en dus sieraed aen zyn vers heeft bygezet. Wat bleef, wat blyft er meer, zou minder schoon wezen.

568. - Versta: ik onderwierp my aen het oordeel, aen het vonnis dat eenmael my voorgeschreven of over my geveld was. - Het woord doem, eigentlyk vonnis, zie boven by v. 190, brengt hier, uit hetgene dat voorgaet en volgt, het bykomend denkbeeld meê van rampzalig vonnis.

[p. 372]

 

Ik wierd, ik zag het licht, ik leed, en ging voorby!^569.

570

Reeds sleet mijn kluister door; verlos, en maak my vrij.’^570.

 

 

 

Zoo sprak ik, als mijn ziel een zacht gevoel ontwaarde.^571.

 

Dat me aan my-zelv' onthief en aan dees kwijnende aarde.^572.

569. - Het werkw. worden beteekent eigentlyk beginnen te zyn, het lat. oriri, hier met zinspeling op de ontvangenis. Wy zeggen wierd, liever dan werd, gelyk het thans meestal geschreven wordt. Bild. heeft hier den eersten vorm verkozen om meer toon aen zyn vers te geven, dat anders zes of zeven korte lettergrepen achtereen zou hebben. - Ik zag het licht, by myne geboorte. - Ik ging al lydende voorby; ik bragt mynen levensloop door met lyden.

570. - Deze klagt maekt contrast met de hevige gemoedsbewegingen in de vorige verzen uitgedrukt, en is daerom byzonder hartroerend. - Het woord kluister, vglk. hooger by v. 68, beteekent boei of keten, en die heeft de Dichter zoo lang gesleept dat zy reeds door gesleten is. Treffend beeld, in eenvoudige woorden uitgedrukt! - Verlos enz. Wederom eenvoudig, maer schoon! De Dichter mort niet, hy bidt. Hy vraegt om verlost en bevryd te worden, namelyk door de dood. - De ellipsis van my, voorwerp van verlos, is kunstig. - Er is in de twee gebruikte werkw. geene tautologie, want los maken en vry maken verwekken twee verschillende, alhoewel met elkander verwante, denkbeelden: het eene zinspeelt op de kluister, het andere op de vryheid, waervan men, ook ongekluisterd, beroofd kan zyn.

571. - Ontwaren is gebruikt in den zin van gewaer worden.

572. - Ontheffen, eigentlyk door heffen of opheffen wegnemen, doch veelal gebruikt, in den overdragtelyken zin, voor bevryden van eene onaengename zaek, die als een zware last ons drukt. Hier zinspeelt het nog op het vorige vers, en zegt zooveel als: dat my onthief niet slechts aen myne kluisters, maer ook aen my zelven, aen myn lichamelyken last, en tevens aan dees kwijnende aarde, vol van lyden en van kwelling.

[p. 373]

 

Geen stof meer, docht my, trok mijn denkvermogen aan.^573.

 

Ik ademde geen lucht, noch voelde 't hart my slaan,^574.

575

Maar was van heldre glans doorwemeld en doortogen,^575.

 

't Was heel mijn' lichaam licht, en duister voor mijne oogen.^576.

 

't Gevoel mijns aanzijns werd veredeld en vergood.^577.

 

Een hooger zintuig dan my eigen was, ontsproot,^578.

 

En 'k zag door 't weefsel heen van eigen ingewanden^579-80.

573. - In dit vers onderscheidt men niet goed het onderwerp van het voorwerp, ten zy door de natuerlyke plaetsing dier twee. Versta: het stoffelyke trok mynen geest niet meer aen, had geenen invloed meer op myn denkvermogen; myne ziel werkte vry en onbelemmerd.

574. - Versta: myne ademhaling stond stil, myn hart klopte niet meer. Met andere woorden: de beide hoofdzakelyke fenomenen des levens waren onderbroken. - Dat my in den derden naemv. staet, spreekt van zelf.

575. - Maar ik was enz. De zin is: maer een hemelsche glans, een bovennatuerlyk licht doorwemelde my en verving myne ademhaling, doortrok my of trok my door al de aderen en verving er den bloedstroom in. - Glans is by Bild. alleen vrouwelyk.

576. - De apostroof van mijn' toont dat het volgend naemw. in den derden naemv. staet. Versta dus: mijnen lichame, dat is, door, of in of voor geheel myn lichaem. - Anders gezegd beteekent dit vers: geheel myn lichaem was doorschynend, ofschoon niet voor myne stoffelyke zintuigen, want myne oogen zagen niet: voor deze was het duister.

577. - Mijns aanzijns, of van myn persoonlyk bestaen. - Veredeld, onafhankelyk gemaekt van de lichamelyke zintuigen, en als 't ware vergood of vergoddelykt.

578. - Een ander, een hooger zintuig dan hetgeen my als mensch eigen was, ontsproot, werd in my geboren.

579-80. - Ik zag, by middel van dat nieuwe, dat hoogere zintuig. - Het woord weefsel staet gelyk met het fr. tissu, en ingewand met het fr. viscères. Vglk. de aent. op Bild. Herfst, v. 83. - Vezeldraden, het fr. fibres, waer de spieren of muskels uit bestaen. - Zenuwbanden is wat men in 't fr. heet cordons nerveux. - Wat zegt de Dichter? ik zag door heel het stoffelyk samenstel myns lichaems heen; maer dat drukt hy analytisch uit in beelden, zoo treffend als volgens de kunst nauwkeurig.

[p. 374]

580

En vezeldraden en gevlochten zenuwbanden.

 

'k Doorstroomde, als 't zuiver licht den heldren waterdrop,^581.

 

Den dichten stofklomp, en geen afstand hield my op.^582.

 

En wat my overbleef van dit ons schijnbaar leven,^583.

 

Scheen me als een droomverschietdoor 't wakend brein te zweven.^584.

 

 

585

Zie daar, dus riep me een stem in 't binnenst van myzelv',^585.

581. - Als of gelyk het zuiver licht den heldren waterdrop doorstroomt.

582. - Den dichten stofklomp, de vaste stof, in 't fr. la masse solide, uit hare natuer ondoorzigtbaer. In dien zin van vast, fr. solide, moet het byv. naemw. dicht hier opgevat worden, en het zelfst. naemw. stofklomp in zyne algemeene beteekenis, niet alleen toepasselyk op het lichaem, maer op heel de aerde. - Hield my op, hield myn gezigt tegen, belemmerde myn verhelderd oog.

583. - Versta het epitheton schijnbaar in den zin van het fr. apparent, dat is, visible à l'oeil, zigtbaer aen de oog.

584. - Een droomverschiet, een verschiet gelyk men in den droom ziet. Over het woord verschiet zie onze aent. op Bild. Voorzang voor de Hoop, v. 85. - 't Wakend brein, of het niet droomend, niet slapend verstand. - En zie daer de dichterlyke extasis of geestvervoering meesterlyk geschetst, en ja met des te meer kunst dat ook dit tafereel volkomen past by 's Dichters onderwerp, waer hy nimmer van afwykt.

585. - Me, voor my in den derden naemv. - Daer zyn slechts vier woorden in de tael welke met zelv' rymen kunnen, het hier gebruikte en schelf (hooischelf), elf (getal) en ik delf van delven. De Dichter moet heel de gedachte vooraf opgevat, en het denkbeeld van welfsel in het hoofd gehad hebben, eer hy zyn eerste vers opstelde.

[p. 375]

 

Maar die me als de Echo van een eindloos ruim gewelf,^586.

 

Van alle kant te rug en in één punt gedreven,^587.

 

Verdubbeld tegenklonk en mijn gebeent' deed beven.^588.

 

‘Zie daar, ô stervling, wat gy zijn moet, - wat gy wordt.^589.

590

Thands ligt ge in 't kiemend zaad! - Zie opwaart, eer gy mort!’^590.

 

 

 

Zoo klonk de Godsstem, en wat zag ik? - Myriaden^591.

586. - Ruim komt overeen met het fr. spacieux en gewelf met het fr. voûte. Men zegt gewelf en welfsel. Beide zyn afgeleid van welven, boogswyze timmeren of metselen.

587. - Van alle, dat is, van iederen kant, maer het woord is by Bild. vrouwelyk. - Te rug enz. Dat dit volgens de natuerkunde nauwkeurig is, durf ik niet loochenen, doch twyfel er aen. De wetenschap beslisse.

588. - Versta verdubbeld in den zin van vermeerderd, versterkt, gelyk het niet zelden gebruikt wordt.

589. - Wat gy zijn moet, namelyk een veredeld en verheerlykt wezen, als geschetst is in de vorige verzen. - Wat gy wordt. Daer staet niet: worden zult, maer wordt, namelyk door het verval uws lichaems, dat van in dit leven aenvangt, gedurig toeneemt, en voltooid wordt door de dood.

590. - De kiem, waerschynlyk afkomstig van het gr. ϰῦμα, is dat gedeelte van het zaed waer het levensbeginsel in begrepen is en wortel en stam uit voortspruiten. Kiemend zaad is dus zaed dat begint te leven, dat gezwollen is en zyn eersten scheut maekt, of uitspruit. - Zie opwaart, naer omhoog. Men schryft veelal opwaerts, inzonderheid wanneer het woord, als hier, bywoordelyk gebruikt wordt. Zie onze aent. op Tollens, Herfst, v. 75.

591. - De Godsstem, het orakel. - Myriaden. Het is niet te ontkennen dat dit hoogklinkend woord, volgende op eene vraeg, die noodwendig eene kleine stemrust meêbrengt, het vers een grooten luister byzet en treffend maekt. Het gr. μυριάς beteekent tien duizend, maer wordt, even als ons woord dat er van gemaekt is, veelal gebruikt in den zin van een onnoemelyk getal.

[p. 376]

 

Van wezens, die in 't licht, als eigen hoofdstof, baadden,^592.

 

Omringden me, en hun heil vloot over in mijn borst,^593.

 

'k Bezweek van weelde, en ô, indien ik spreken dorst,^594.

595

(Wat zeg ik? spreken kon, en, vlammen uit mocht schieten^595.

592. - Als eigen hoofdstof, als in hun eigen element. Dit zinspeelt meteen op den etherstroom enz., waer spraek van is hierboven, v. 346, vlgg.

593. - Het werkw. overvlieten staet gelyk met het lat. transfluere. Het is gekozen om het denkbeeld van zachtheid dat het meêbrengt. Overstroomen of overstorten zou te sterk zyn, en overgaen min gepast.

594. - Weelde, hemelsche wellust. - Dorst is de oorspronkelyke eerste betrekkelyk verleden tyd van het thans verouderde dorren, tegenw. tyd ik dar, dat te Leuven nog gehoord wordt, doch met verzwakking des klinkers en verharding des medeklinkers. Heden schryft men durven en ik durfde; maer dorst leeft nog altyd in den mond van 't volk en mag gebruikt worden in alle opstellen, van welken aert ook, zoo wel in rym als in onrym. Zie Huydecopers Proeve, II, bl. 314, en J.H. Bormans, Verslag over de Verhandelingen ingekomen by het staetsbestuer van België ten gevolge der taelkundige prysvraeg enz. Gent, 1841, bl. 616 en vlg.

595. - Kon, niet slechts met vollen, maer met versterkten klemtoon op dit hulpwoord dat hier eene buitengewoone kracht heeft in deze zoo treffende correctio die de aendacht der toehoorders en lezers vernieuwt en opwekt. De rede hangt af van het voorafgaend voegwoord indien. - Het werkw. uitschieten van vlammen gezegd, is volstrekt eigen; uitgeven zou veel te zwak zyn.

[p. 377]

 

Voor woorden die in lucht en ijdlen klank vervlieten!)^596.

 

Wat maalde ik in dit uur! wat voerde ik in mijn zang,^597.

 

U eindloos hooger, en met uitgebreider zwang,^598.

596. - Voor, dat is, in de plaets van, het lat. pro. - Woorden enz. Hoogst nauwkeurig, woorden zyn niets anders dan uitgegeven lucht, en de wyziging of trilling welke de spraekorganen aen die lucht byzetten, maekt ze tot klanken, te regt ijdel genoemd.

597. - Ons woord uer beteekent, niet het 24^ste deel van den dag, maer een tydsbestek in 't algemeen. Het is dus in zich zelven nauwkeuriger dan oogenblik, hetwelk een allerkortst tydsbestek uitdrukt, alhoewel dit ook in wyderen zin aengewend wordt. Het woord uer was oudtyds vrouwelyk als het lat. hora waer het van komt. By ons heeft het zyn oud geslacht behouden, maer de Hollanders hebben er het onzydig geslacht aen gegeven, uit misverstand, zegt Bild., door het hoogd. veroorzaekt, dat Uhr voor uerwerk zegt. - Daer staet malen, beter en dichterlyker dan schilderen, dat zwakker is van beteekenis en minder in overdragtelyken zin gebruikt wordt; oneindig beter dan schetsen, dat niet genoeg zegt en overeenkomt met het fr. ébaucher, terwyl malen inzonderheid past op voltooide beelden. - Daer staet ook op het einde van het eerste halfvers geen vraeg- maer een uitroepingsteeken, te kennen gevende dat hetgeen hy te malen zou hebben alles in schoonheid overtreffen zou. - Het eerste wat moet vertaeld worden door het lat. quid en is voorwerp van maalde, het tweede door quam, en is bywoord, behoorende tot eindloos hooger.

598. - Het bywoord hooger bepaelt den zin van het voorgaend werkw. voeren. - Zwang of vleugelen. Doch waer haelt of waer vindt Bild. de woorden om alles zoo schilderachtig en zoo dichterlyk uit te drukken! Zwang is eigentlyk de dragt der vlerken, of hetgeen de fr. envergure heeten. Kiliaen. spreekt van swanck-vederen, of slagh-vederen, en vertaelt dit door pennae remiges, pennae majores avium quas quatiendo vibrandoque expandunt. Zoo heeft hy dan ook swancken, vertaeld door librare, fluctuare; namelyk het is op die slagvederen dat de vogel in de lucht hangt en zwaeit, zoo wel als hooger klimt.

[p. 378]

 

Dan de arend van 't gebergt': ja, waar de wolkgordijnen^599.

600

Deze aard voor 't hel gezicht der laagste Serafijnen^600.

 

Omhangen, als een tent, die 't hobblend wiegjen dekt^601.

599. - De arend van 't gebergte. Homerisch of liever bybelsch toevoegsel. Zoo zegt de harpzanger Ps. 79, 14: exterminavit eam aper de silva; zoo de bruidegom van het Hooglied, 2, 1: Ego flos campi et lilium convallium. Maer ziet gy hier dien arend boven de bergtoppen zweven, hangende op zyne uitgebreide vlerken, en klimmende tot waer geen menschelyk oog hem volgen kan? Welnu, de Dichter, indien de middelen hem niet te kort schoten, zou zyne vrienden nog oneindig hooger voeren in zynen zang: ja tot daer waar de wolkgordijnen enz. Wat schoone en nauwkeurige samenstelling!

600. - 't Hel of helder, glansryk gezicht der laagste Serafijnen, te edel, te hemelsch, te vurig om dezen stofklomp, zonder tusschengeschoven sluier, aen te schouwen, want hun vlammend oog zou hem verteren. Het woord Serafyn, verklaerd by v. 300, is hier zeer wel gekozen. Maer de Dichter spreekt van de laagste Serafijnen, daerdoor te kennen gevende dat er nog hoogere zyn, namelyk de Serafynen die den troon van God omringen, en derhalve op deze aerde niet nederzien.

601. - Omhangen, dat is, bedekken, maer gelyk een gordyn dekt, namelyk met om of boven het voorwerp te hangen. - Als, even als. - 't Hobblend wiegjen, het wiegje of wiegjen dat heên en weêr bewogen wordt, wat hobbelen eigentlyk uitdrukt. - De Dichter vergelykt, in het volgend tafereel, den mensch op aerde by het kind, dat in de wieg ligt te kermen om de voedster, in wie men de goddelyke goedheid en voorzienigheid te verstaen heeft; terwyl het rijpere geslacht, de oudere broeders van het jammerend wicht, versta, de hemelsche geesten, het met welbehagen aenschouwen. Geheel het beeld is by uitstek liefelyk, en de toon der verzen opzettelyk verzacht: de verkleinende vorm heerscht er in.

[p. 379]

 

Waarin 't bekreten wicht zijn tengre leedjens rekt^602.

 

En om de voedster kermt, die in haar moederzorgen^603.

 

Hem duizend weldaân spilt, zyn kindschheid nog verborgen;^604.

605

Daar, in een kring geschaard, het rijpere geslacht^605.

602. - Over het zelfst. naemw. wicht zie onze aent. op Bild. Herfst, v. 65. - Bekreten wicht beteekent eigentlyk een kind dat weent of geweend heeft, zoodanig dat de traentjes nog op zyne koontjes biggelen of hangen. - Het byv. naemw. tenger is synoniem van teder, behalve dat dit veelal in een overdragtelyken, en het ander altyd in eenen natuerlyken zin gebruikt wordt, even als rank. Het fr. zegt frèle, délicat, faible. - Het werkw. rekken, in 't fr. étendre, is even zoo gepast, en by uitstek eigen aen het kind, vooral dat ontwaekt.

603. - Om de voedster, als welke alleen bekwaem is zyn onnoozel geschrei te doen eindigen. - In haar moeder-, moederlyke, zorgen.

604. - Duizend staet synecdochisch, numerus certus pro incerto. - Het werkw. spillen zegt hier zooveel als zonder achterhouding geven. Het samengestelde verspillen brengt in zyn voorzetsel een denkbeeld van verkeerdheid meê, dat in spillen niet opgesloten ligt. Spillen is dus hier nauweuriger, alhoewel verspillen ook in eenen goeden zin kan opgevat worden, veel gemakkelyker dan zyn synoniem verkwisten. Hier, van de moeder gezegd, is het woord gekozen, want de moeder bepaelt hare zorgen niet tot het noodige; zy doet honderdmael meer, doch nimmer genoeg voor haer moederlyk hart. - Verborgen. Versta: welke voor zyne kindschheid nog verborgen zyn, of welke het nog niet kan begrypen en eerst later by meer gevorderden ouderdom zal kunnen waerdeeren.

605. - Daar of terwyl.- In een kring geschaard en het hobbelend wiegje omringende. - Het rijpere geslacht, de oudere broeders van het bekreten wicht.

[p. 380]

 

Zijn schreiende oogjens met genoegen tegenlacht.^606.

 

Dan... Maar mijn kracht bezwijkt: ik zuizel van de ontroering.^607.

 

Vliegt, Geesten, vliegt te hulp in deze zielsvervoering!^608.

 

Steunt, steunt uw stamgenoot, uw broeder, uw verwant!^609.

610

Treedt toe, treedt nader toe, en reiken we ons de hand!^610.

606. - Met genoegen of welbehagen; want de traentjens van het onnoozel kind zyn even zoo bekoorlyk als zyne lachjens.

607. - Dan... Maar. De Dichter gaet zyn tafereel voortzetten en voltooijen; hy gaet zingen hoe de hemelsche geesten ook ons op het levenspad te gemoet komen om ons te troosten in het lyden: doch neen, hy kan niet meer. - Het werkw. zuizelen, frequent. van zuizen, beteekent hier zooveel als wankelen, in 't fr. chanceler. Over het simplex zuizen zie onze aent. op Bild. Hoop, v. 78. - Ontroering zal hier wel best vertaeld zyn door het fr. émotion.

608. - Dat vliegen hier, van geesten gezegd, volkomen eigen is, loopt in 't oog. - Veelal schryft men ter hulp, uit te der samengesteld, doch het enkele voorzetsel te, zonder ingelyfd lidwoord, is even zoo gebruikelyk. - In deze myne zielsvervoering. De Franschen gebruiken daervoor ook transport de l'âme, synoniem van ravissement, doch welk laetste eerder overeenkomt met ons zielsverrukking.

609. - De herhaling van het werkw., hier en in het vorige vers, geeft klem aen de rede. - Men mag zeggen dat hier eene zekere klimming plaets heeft, want broeder wordt dikwerf in overdragtelyken zin gebruikt voor vriend, terwyl verwant zoo goed als uitsluitelyk van maegschap gezegd wordt.

610. - Reiken we ons de hand, ik de myne, gy de uwe. - Het beeld is weêr voltooid. De Dichter bidt de Geesten dat zy hem ter hulp zouden vliegen, wat eene vry groote verwydering onderstelt; vervolgens bidt hy om eene bepaeldere hulp, namelyk om werkelyke ondersteuning, en eindelyk vraegt hy dat zy hem de hand zouden toereiken. Maer hier breekt hy af door eene hoogst gepaste correctio.

[p. 381]

 

Of neen, maar aâmt my toe, en vult mijn bruischende aâren^611.

 

Met kalmte, en kneedt den toon van mijn verspannen snaren^612.

611. - Of neen, dat kan niet zyn, en myne vraeg is onbedacht, is vermetel. - Aâmt of ademt - Bruischen is verklaerd by Bild. Hoop, v. 269.

612. - Met kalmte, opdat myn bloed, aengezet door den dichterlyken geestdrift, ophoude te bruischen, en zyn geregelden loop herneme. - Het werkw. kneden (vglk. de aent. op Bild. Weldadigheid, v. 42) is hier, in overdragtelyken zin, kunstig gebruikt voor dwingen, buigen, lenig of smydig maken. - Het epitheton verspannen zegt zooveel als overspannen, en dus wanluidend, gelyk in het volgend vers gezegd wordt. De Dichter wordt ondersteld zynen zang met de harp of de lier te vergezellen, vooral in onderwerpen van ernstigen en verheven aert. Derhalve moeten de klanken van het speeltuig met de stem des Dichters klimmen of dalen. Doch in 's Dichters geestdrift kan de zang zoo hoog gaen, dat de snaren hem niet volgen kunnen, en valsche toonen uitgeven omdat zy overspannen worden. Hierop zinspelen de woorden van dit vers; maer het is slechts eene kunstgreep door Bild. meer dan eens in dit stuk gebruikt, om de harmonie zyner verzen en de verhevenheid van zyn onderwerp nog meer te doen uitkomen door de belydenis zyner onmagt. Zoo zong weleer Bellamy van het Vaderland, in denzelfden zin en niet minder schoon:

Klonk soms een valsche toon uit mijn gespannen snaren,
't Was dan, wanneer mijn hand mijn hart niet volgen kon;
Wanneer de zucht voor u en 't vuur van mijne jaren,
Met een vereende kracht mijn' boezem overwon.

[p. 382]

 

Die de aandacht tergen van het kunstervaren oor!^613.

 

 

 

Mijn Vrienden...! volgt gy ray op dit mijn hobblig spoor?^614.

613. - Tergen, of tot ongeduld prikkelen. - Het kunstervaren oor, het oor, dat in de kunst geoefend is, en daerom door valsche toonen ten zeerste gekwetst wordt. De samenstelling is niet onberispelyk. Het byv. naemw. ervaren vordert het voorzetsel in, en uit dien hoofde is kunstervaren een barbarismus, waer onze Dichter in zyne Spraakleer, bl. 408, geweldig tegen uitvaert. Hy spreekt daer van hoofdberoofd, goudgekroond, bloedgevlekt enz., en verwerpt te regt die samenstellingen als geheel strydig met ons taeleigen. 't Is waer, men kan hier zyn woord eenigzins wettigen met ervaren te houden voor het deelwoord van het bedryvend werkw. ervaren, gezegd van een oor dat de kunst ervaren heeft en derhalve geoefend is; maer toch blyft het zeker dat het woord geene aenbeveling verdient.

614. - De Dichter gaet eindigen. Hy heeft de nietigheid van dit aerdsche leven gezongen, en het heil van het ander leven. De dood, voor hem aenstaende, moet den mensch in bezit van dat heil stellen; derhalve is zy geen sterven, maer eerder een geboren worden tot het ware leven. Dit alles wordt nog eens bewezen; de Dichter past het toe op zich zelven, en sluit, met afscheid te nemen van zyne vrienden. Begin en einde, 't is alles even schoon; nergens kwynt het Gedicht, nergens valt de toon, nergens ontmoet men een zwak vers, en de stichtende, de christelyke uitkomst van het onderwerp is eene niet mindere verdienste van dit meesterstuk. - Mijn hobblig, ruw, ongelyk spoor. Nog eene erkentenis van de onvolmaektheid zyns werks, van de gebrekkelykheid zyner poëzy, maer die er de onnavolgbare harmonie niet van wegneemt. Het zelfst. naemw. spoor is metonymisch gebruikt, signum pro re significata; namelyk spoor beteekent eigentlyk 't lat. vestigium of den indruk door den voet op den weg gemaekt (zie de aent. op Bild. Herfst, v. 35), maer hier den weg zelf.

[p. 383]

615

Wraakt gy die geestdrift niet des afgeleefden grijzen?^615.

 

Mag zijn gevoelig hart u al het vuur bewijzen^616.

 

Waarmeê hy op den rand van 't hem verzwelgend graf^617.

 

U toeroept: ‘Onze band breekt door geen sterflot af?’^618.

 

Neemt, neemt een vriendschap aan, voor de eeuwigheid gezworen!^619.

620

Ja, eeuwig is de mensch en voor geene aard geboren.^620.

 

Ik ga; het uur genaakt wiens klokslag aaklig klinkt,^621.

615. - Wraken is afwyzen, verwerpen, als verklaerd is op v. 250 van de Hoop van Bild. - Het epitheton afgeleefd is zinryk en treffend in den mond van den onvergelykelyken Dichter.

616. - De Dichter heeft blyken genoeg gegeven van zyne gevoeligheid, om ze hier zelf aen zyn hart toe te eigenen. - Het vuur, overdragtelyk voor levendigheid, drift, gelyk men zegt: met vuer spreken. - Bewijzen. Versta: betoonen, laten blyken, gelyk het woord etymologisch meêbrengt.

617. - Op den rand of boord van het graf dat hem verzwelgt, dat hy van stond tot stond nader by komt, of liever en dichterlyker, waer hy allengskens in nederdaelt en onophoudelyk door verzwolgen wordt.

618. - Onze band, namelyk de band der vriendschap die onze harten vereenigd, verbonden houdt.

619. - De herhaling geeft weêr klem aen de rede: daer is geen dichter die meer of beter gebruik heeft gemaekt van deze figuer dan Bild. - Voor de eeuwigheid, dat is, voor altyd, niet voor de vlugtige oogenblikken van dit kortstondig leven, gezworen of plegtiglyk beloofd. En zulks wordt verklaerd en bevestigd in het volgend vers.

620. - Voor geen aard geboren, dat is, niet bestemd voor de aerde, voor dit aerdsche leven, dat slechts het middel of de weg is tot het eeuwig leven, waer hy voor geboren is,

621. - Ik ga. Ik vertrek, namelyk naer de eeuwigheid, naer myne bestemming. Die twee eenlettergrepige woorden, welke hier een afzonderlyken volzin uitmaken, zyn zinryk en treffend door hunne kortheid zelf, zeer gepast om de rede af te breken en een laetste vaerwel te zeggen. - Het uur genaakt, dat is, nadert, doch versterkt door het voorvoegsel ge, zooveel dus als; het uur is daar. Over het geslacht van uur zie by v. 597. - In do herhaelde l-klanken van het tweede halfvers, hoort men den klokslag klinken.

[p. 384]

 

Wanneer 't bezwijkend lijf den vrijen geest ontzinkt,^622.

 

En mooglijk, dat ik thands voor 't laatst uw handen drukke;^623.

 

Doch, meent niet dat dat uur my aan uw' kring ontrukke.^624.

625

Neen: sloop' de schrikbre macht, die al het aardsch verslindt,^625.

622. - Versta: wanneer het vergankelyk lichaem bezwykt en aen de bevryde, de verloste ziel ontzinkt, gelyk een kleed dat uitgeschud wordt en ter aerde valt. Het werkw. ontzinken is hier byzonder zinryk en nauwkeurig.

623. - En mooglijk, versta, en het is mogelyk; want deze spreekwyze moet door eene ellipsis uitgelegd worden. - Dat ik enz., dat ik in dit oogenblik, voor den laetsten keer, den handdruk geef. - Het werkw. drukke staet in de aentoonende wyze, als iets stellig bevestigende, en de vorm is slechts eene verlenging van druk; maer het werkw., dat in het volgend vers tot rymwoord dient, staet in de byvoegende wyze, omdat het daer geene stellige, maer eene onderstellende of hypothetische beteekenis heeft. Men kan geen beter voorbeelden bybrengen om het onderscheid der twee wyzen te beseffen.

624. - Het komma achter doch dient slechts om eene kleine stemrust aen te duiden en de goede lezing van het vers te verzekeren. - Dat enz., namelyk dat het uer myner dood my als met gewold van u afscheide, en buiten uwen kring, uit uw gezelschap sluite.

625. - Neen, zoo is het niet. -Sloop' of slope, toegevender wyze, voor dat zy slope, of laet zy slopen. Het werkw. stemt overeen met het lat. solvere, destruere, afbreken, vernielen. Zie by v. 160. - De schrikbre macht enz., namelyk, de magt der dood, schrikbaer genoemd, omdat zy onwederstaenbaer is, en alles wat aerdsch is vernielt en verslindt.

[p. 385]

 

Het lichaam als het blad dat wegdrijft op den wind,^626.

 

Wat vreest men? - Welk een waan! - Met nevel overtogen^627.

 

Verliest men 't schijnbaar kleed dat zichtbaar was voor de oogen,^628.

 

En dit 's vergaan? - Vergaan! - Ons wezen schudt zich uit,^629.

630

En laat aan 't grover stof zijn stofgewaad ten buit;^630.

 

En dit heet sterven? - Neen, het is geboren worden,^631.

626. - Het lichaam van den mensch, even als het nietigste ding dat men bedenken kan, als het blad, dat zy sloopt of van den boom afrukt, en dat wegdrijft enz.

627. - Versta: wat heeft men te vreezen van die sloping des lichaems? Wat valsche meening heeft men daeromtrent! Hoeverkeerdelyk beschouwt men die sloping, en houdt men haer voor hetgeen zy niet is! Wat gebeurt er inderdaed? - Met nevel overtogen, omringd van de schaduwe der dood, en met gebroken oogen.

628. - 't Schijnbaar kleed, het lichaem namelyk, dat kleed der ziel, dat zichtbaar was enz., gelyk alle stoffelyke dingen. Dat kleed verliest men, legt men af, laet men vallen, of raekt men kwyt.

629. - Vergaan, namelyk, te niet gaen, lat. perire. - Neen: ons wezen, versta, datgene wat in ons wezentlyk en onvergankelyk, onsterfelyk is, de ziel, schudt zich uit, werpt haer lichamelyk dekkleed af.

630. - Aan 't grover stof, aen het stof der aerde waer ons lichaem van gemaekt is, grof van aert als alles wat stoffelyk is. - Zijn stofgewaad, of zyn stoffelyk gewaed, zyn kleedsel. - Ten buit, om weêr tot asch verteerd en met het aerdsche stof vermengd, vereenigd te worden.

631. - Geboren worden, namelyk tot het ware leven, tot het leven der eeuwigheid.

[p. 386]

 

Ons wezen voor dees damp met stralend licht omgorden. -^632.

 

Of zoo men 't sterven heet, het is den sterveling^633-34.

 

Een sterven, niet voor hem die 't sterflot onderging,

635

De dood berust in ons, in ons, mijn Kunstgenooten,^635.

 

Door 't stoflijk wanbegrip in tijd en plaats besloten,^636.

 

Zoo lang die keten ons in 't nietig leven boeit^637.

632. - Versta: neen het is, ons wezen, ons zelfstandig wezen, voor, dat is in de plaets van dees damp, van dezen lichamelyken nevel waermeê de ziel hier omkleed is, als met eenen ydelen, vervliegenden damp, omgorden met stralend licht, gelyk waer de geesten in leven en dat hun kleedsel uitmaekt, als vroeger gezegd is.

633-34. - Of zoo men 't sterven heeten wil, zie hier dan in welken zin men zulks verstaen moet: het is enz. - Voor hem enz., dat is voor hem die zyn lot ondergaen heeft, of die gestorven is. - Met andere woorden: sterven is maer sterven voor die het ziet, maer 't is geboren worden voor die het doet. - Dit polyptoton, of viermael herhalen van het woord sterven met eenige wyziging in den vorm, dient om op de zaek sterker aen te dringen, en de figuer is hier niet gezocht, want men kan de gedachte bykans niet uitbrengen zonder hetzelfde woord te herhalen.

635. - De Dichter herhaelt het voornaemw. ons, om te toonen dat hy zich zelven mederekent, en deel heeft aen het verwyt dat hy hun doen moet.

636. - Versta; in ons die ons zelven, onze personaliteit, aenzien als besloten in tyd en plaets, namelyk door het valsch denkbeeld dat wy ons vormen van het leven, dit niet beschouwende dan van zynen stoffelyken kant, en er niet van hebbende dan een stoffelyk begrip. - Wanbegrip: over deze samenstelling zie de aent. op Bild. Hoop, v. 217. - De tijd is eene opvolging en aeneenschakeling van oogenblikken, en de plaats eene van stippen.

637. - Die keten van tyd en plaets. - Boeit of gebonden, gesloten houdt in dit aerdsche en stoffelyk leven, vergankelyk van aert en nietig in zich zelf.

[p. 387]

 

Dat, in 't verdierlijkt bloed door deze onze aders vloeit.^638.

 

Het leven blijft bestaan; en, aanverwant der hemelen,^639.

640

Behooren wy tot hen, die daar onzichtbaar wemelen;^640.

 

Onzichtbaar, daar de nacht ons sluimrende overdekt,^641.

638. - Versta: welk leven, in het bloed dat wy met de dieren gemeen hebben, en even als het hunne dierlyk en stoffelyk is, ons lichamelyk bestaen onderhoudt. - Daer staet verdierlijkt, dat is dierlyk gemaekt of geworden, met zinspeling op het oorspronkelyk bloed dat, vóór den val van den mensch, met iets goddelyks, iets engelachtigs en onsterfelyks gepaerd was. - Deze onze aders, dat is, ook verdierlykt door denzelfden val, en aen het bederf onderworpen.

639. - Maer het leven, het ware, substantiëel, geestelyk leven, of het leven der ziel, dat alleen den naem van leven verdient, dat blijft bestaan, dat is onvergankelyk, eeuwigdurend, gelyk het leven der geesten. - En, aanverwant der hemelen, als wy zyn, namelyk van den kant onzer ziel. - Verwant is eigentlyk het deelwoord van een ongebruikt werkw. verwanten, verwinden of verbinden. Het deelwoord beteekent inderdaed door maegschap verbonden, en wordt dan ook gebruikt met het voorzetsel aen, waeruit dan weder aenverwant ontstaen is, dat even als verwant als byv. of zelfst. naemw. gebruikt wordt. Hier geldt het als zelfst. naemw., en moest daerom in 't meerv. staen, verwanten; maer zoo kon het in 't vers niet. De Dichter laet het dan maer zoo, zeker zynde dat de onregelmatigheid niet zal opgemerkt worden. Trouwens, gelyk het daer staet, klinkt het als verwant aen de hemelen, en zoo vat de lezer het op, zonder in te zien dat hy bedrogen wordt.

640. - Tot hen, tot hun getal, tot hun gezelschap, tot hunnen kring. - Daar, namelyk in de hemelen. - Wemelen is verklaerd by v. 308 van de Hoop van Bild.

641. - Onzichtbaar, ja, daar of dewyl, de nacht van onzen lichamelyken kerker ons sluimerende, of in slaep liggende, overdekt, en het oog van onzen geest gesloten houdt of verduistert, zoo dat het die hemelsche verwanten niet zien kan.

[p. 388]

 

Tot by den morgenwaak het opgaand licht ons wekt.^642.

 

Doch in dit duister-zelf en dagschuw aardraierwroeten,^643.

 

Mag ons een straal dier glans de tastbre mist verzoeten.^644.

645

Ja, in dit duister-zelf. - Ja, zalig Geestendom,^645.

642. - Tot voor tot dat. - Met het woord morgenwaak zinspeelt de Dichter op het gebruik der Ouden die den nacht in vier waken of vigiliae afdeelden, waervan de laetste den dageraed begreep. By den morgenwaak zegt dus zooveel als by den dageraed, behalve dat het eerste dichterlyker is door zyne zinspeling op de waekzaemheid der geesten zelf, waer meer dan eens van gesproken werd. Hier zy alleen nog opgemerkt dat waak slechts by Bild. mannelyk is. - Het opgaand licht enz., namelyk wanneer de dood ons uit dien kerker zal komen verlossen. Het epitheton opgaand is keurig.

643. - Versta: doch in deze duisternis des levens zelf, en in dit wroeten dat wy doen, gelyk de dagschuwe aerdmieren. - Over de beteekenis van het woord wroeten zie onze aent. op Bild. Voorzang voor de Hoop, v. 14. - Dagschuw zegt zooveel als hetgeen den dag of het licht schuwt of vlugt, gelyk de kevers en de mieren by wintertyd. Hier heeten zy aardmieren, omdat zy altyd in de aerde woonen, daerin verschillend van vele andere insekten.

644. - Dier glans, versta, van dat opgaend licht, dat ook in dit leven ons doorstraelt, namelyk ons verstand opklaert en ons een denkbeeld geeft van de geestenwareld, of van het eeuwig licht waer de geesten in leven en waer wy ook toe bestemd zyn. - De tastbre mist, waer wy van omringd zyn. Dikke mist wordt veelal tastbaer genoemd, in 't fr. palpable. - Verzoeten, door de verzekering die wy hebben van dien mist eens te zullen zien verdwynen en in het genot des eeuwigen lichts gesteld te worden.

645. - Ja, in dit duister-zelf. Hiermede bevestigt de Dichter nog eens wat hy tot dus verre gezegd heeft. en hy besluit: Ja enz.

[p. 389]

 

Gy vloeit, gy zweeft, gy waart, gy zwiert my stroomende om!^646.

 

En dees mijn weeke ziel -? Zy vliet, zy stroomt u tegen.^647.

 

Welaan! naar hooger kreits den dampkring uitgestegen!^648.

 

Den sluier afgeschud! En gy, ô Broedrenry,^649.

650

Ik toef u boven 't stof. - Vaartwel en denkt aan my!^650.

646. - Gy vloeit van nu af, van in dit ellendig leven af, gy zweeft enz. Alle die verschillende denkbeelden zyn reeds vroeger uitgedrukt en worden hier nog eens in 't kort opgesomd, en tot ééne waerheid vereenigd.

647. - Het epitheton week komt overeen met het fr. attendri. - Het vraegteeken brengt eene stemrust mede, en beteekent zooveel als wat doet zy? En het antwoord volgt: Zy vliet enz. Zy doet u dus na, en gelyk gy tot haer streeft, zoo streeft zy tot u.

648. - Welaan! Het zy zoo; vereenigen wy ons. - Naar hooger kreits, kring, want kreits komt met kring overeen. In de sterrekunde noemt men zoo in 't byzonder de loopbaen der hemelsche lichamen. Het woord komt van het hoogd. kreis; want eertyds schreef men by ons kryt of kreit, by Kiliaen circulus, gyrus, orbis. - Den dampkring uitgestegen. Versta:naer hoogeren kreits opgestegen, want het eerstgezegde hangt van dit laetste af. - Uitgestegen, afgeschud, staen voor: laten wy uitstygen enz. Over dit Idiotismus zie onze verklaring op v. 130 van de Hoop van Bild.

649. - Den sluier des lichaems. - Hierop volgt de afscheidsgroet: En gy, ô Broedrenry.

650. - Ik toef, ik verwacht, u boven 't stof, daer omhoog in de Geestenwareld, waer ik naer toe snel. - Het slot is zoo schoon als al het overige.

[p. 390]

Nazang.

Laat beer en nachtwolf aaklig grimmen,

En de afgrond spoken door dit woud;

Ik ben, by monsters, nacht, en schimmen,

Op meer dan duizend wachters stout.

Ik duik in schaâuw der ranke dennen^655.

Mijn moê, maar moedig hoofd in 't groen;

Geen vijand, die my aan zal schennen!

Geen woudheer, die my leed zal doen!

Wat gapen my de holle kaken

Van hongrig veldgebroedsel aan?^660.

Ik weet, wie om mijn leger waken,^661.

Die machtig zijn, hen af te slaan.

Ontrefbaar slaap ik in die hoede,

En trotsch', waarheen mijn pad my lei',^664.

En Hel en Wareld in heur woede,

Door nood- en angst- en doodgeschrei.^666.

655. - Schaâuw is samengetrokken uit schaduwe.

660. - Veldgebroedsel, adders en slangen.

661. - Leger, dat is, bed, en legersteê van v. 672 voor legerstede, bedstede, zyn verklaerd by v. 33 der Hoop van Bild.

664. - Trotsch' staet in den eersten persoon, voor trotsche, van het werkw. trotschen, meestal trotsen of trotseren geschreven. Het is zooveel als tergen, uitdagen, hier eerder verachten. Het fr. zegt braver. Over het zelfst. naemw. trots zie de aent. op de Leeuw van Vlaenderen van Rens, v. 2. - De zin is: waer myn levenspad ook heen leiden moge, ik lach met de woede der hel en der wareld.

666. - Dit vers hangt af van lei' in v. 664. Te midden van het noodgeschrei dat ik op de baen des levens links en regts hoor opgaen, ben ik zonder vrees.

[p. 391]

 

Een Vorst betrouw' aan zoudenieren^667.

 

Zijn schat, zijn leven, en zijn kroon!

 

In 't midden van mijn lijfstaffieren^669.

670

Is 't veiliger dan op zijn' throon.

 

 

 

Ik zal in 't eenzaam, niet verdolen

 

Maar vinden brood en legersteê

 

In wildernis en ondierholen:

 

De wacht des hemels toch, trekt meê.

 

 

675

Ik voel wier hand my hier geleidde,

 

Wier koelende adem my verkwikt,

 

In 't blaakrend zand der dorre heide,^677.

 

Door fellen middagbrand verstikt.^678.

 

 

 

Reeds naak ik 't doel van al mijn zwerven,

680

En groet den standaart van mijn hoop;

 

En in dit zielsgevoel te sterven,

 

ô Eindig dit mijn' levensloop!

 

 

 

Zoo zong met toen nog ruwe galmen

 

Een pelgrim leunende op zijn' staf,^684.

667. - Zoudenieren of soudenieren, soldenaers, even veel als soldaten, van sold, thans soldy, dat is, het loon dat aen een gehuerden krygsknecht betaeld wordt.

669. - Lijfstaffieren, hetzelfde als trawanten, in 't fr. satellites.

677. - Blaakrend, zengend, schroeijend. Over dit voortdurend werkw. zie onze aent. op v. 92 der Hoop van Bild.

678. - Verstikt ziet terug op my.

684. - Of dit hier bloot verdichtsel zy, dan of er een byzonder pelgrim van vroegeren dag meê bedoeld worde, is onzeker.

[p. 392]

685

In schaâuw der Idumeesche palmen,

 

By 't naadren van 't geheiligd graf.

 

 

 

Zoo mag, zoo durf ik met hem zingen,

 

Op 't eind van's levens woesteny:

 

De Wachtstoet uit de hemelkringen

690

Neemt deel in 't lot der stervelingen,

 

En, pelgrim, hy omzweeft ook my.^691.

691. - Versta: en diezelfde wachtstoet omzweeft my, die ook een pelgrim ben.