Nederlandsche gedichten

[p. 85]

IX Bilderdijk. Herfst.^*

Duik neêr, en span uw rossen uit,^1.

* Poezy. Amsterdam, 1803. - Rotterdam, 1822, D. I, bl. 66. In de volledige uitgave, T. VIII, bl. 70.

1. - Duik neêr. Namelyk in den schoot der zee of van Tethys, waer de zon, volgens mythologische opvatting, alle avonden gaet slapen. De zinspeling op den herfst is hoogst dichterlyk; want de zon maekt zoo wel de jaergetyden als de dagen, en te regt wordt dus de herfst vergeleken aen den avond, gelyk de winter aen den nacht, de lente aen den dageraed en de zomer aen den middag. Doch waerom gebruikt de Dichter hier duiken en niet dalen? Omdat het eerste nauwkeuriger is; want dalen is afklimmen, naer beneden komen, en dat doet de zon niet. Duiken, daerentegen, is vooroverbukken en versterkt door neêr, zegt het zooveel als tot verdwynens toe. - En span uw rossen uit. Versta de peerden van den zonnewagen. Het zelfst. naemw. ros, door omstelling van het oudere ors, gelyk in 't eng., beteekent eigentlyk een ridderspeerd, in 't fr. dextrier of destrier. Van daer dat het heden uitsluitelyk tot den verheven of tot den dichterlyken styl behoort. De Franschen misbruiken het woord in hun rosse, gelyk ons landen in hun landes, en zoo met andere woorden. Daer staet niet uwe rossen, maer uw rossen, gelyk men gewoonlyk spreekt. De e mag gerust wegblyven.

[p. 86]

 

ô Moêgerende Zon!^2.

 

Uw gloed verschroeide bloem en kruid,^3.

2. - ô Moêgerende zon. Het kapje boven het tusschen werpsel o behoort tot de oude schryfwyze: heden laet men het meestal weg. Moê staet voor moede, en moêgerend zegt zooveel als moede van het rennen, welk laetste synoniem is van loopen, doch met het bykomend denkbeeld van snelheid, dat loopen niet zoo zeer meê brengt. Het is daerenboven gekozen, als zinspelende op de renbaen der Ouden, waer men op snelwagens elkander den prys betwistte. Zoo legt ook de zon zyne dagelyksche loopbaen af op zynen wagen. De gedachte komt hier op neêr: Vaerwel zon, de zomer is voorby; maer die gedachte wordt hier in beeldspraek uitgedrukt.

3. - Uw gloed. Versta uw vorige zomergloed; want in dat jaergetyde alleen gloeit de zon. - Verschroeide, Het werkw. verschroeijen is gemaekt van het versterkend voorvoegsel ver en het werkw. schroeijen, dat is de werking van iets dat de opperhuid verzeert of zengt, de gladheid van 't vel wegneemt. Het fr. zegt griller of roussir. De werkw. schroeijen en verschroeijen worden zoo wel van de koude als van de hitte gezegd, dewyl beide hetzelfde uitwerksel hebben. Bild. blyft dus nauwkeurig, wanneer hy in zyne Ziekte der Geleerden, II, 154, zingt:

Het zij hem de Oogstzon blake of Noorderwinden schroeien.

Het werkw. zengen wordt even in dien dubbelen zin gebruikt. Zoo zingt Bild. elders:

Ik moet de kou my 't vel zien zengen.

In de volkstael, en sprekende van de zeer gevoelige lippen, gebruikt men veelal verharen, by Kiliaen uri ardore aut frigore coeli. De Latynen gebruiken op dezelfde wyze het werkw. urere. Zoo zingt Virg. Georg. I, 93:

Boreae penetrabile frigus adurat.

[p. 87]

 

En droogde beek en bron.^4.

5

Geen traantjen bleef Auroor te baat,^5.

 

Zefier geen adem meer;^6.

 

En Flora hangt het bleek gelaat^7.

 

Op 't stervend veldgroen neêr.^8.

4. - Het werkw. droogen is zoo wel bedryvend als onzydig. In het eerste geval beteekent het droog maken, in het tweede droog worden. De woorden beek en bron zyn zinryk, het is zooveel gezegd als droogde de beken op tot in haren oorsprong, want de bron is de oorsprong der beek.

5. - De Dichter wil zeggen: het dauwt niet meer; want de dauwdroppelen zyn de tranen van Aurora, dat hier in den derden naemv. staet. Baet en bet zyn van gelyken oorsprong, comparatieve vorm van goed. Te baat blyven is dus zooveel als te goed blyven of overig zyn, waer men zich derhalve nog van bedienen of meê behelpen kan. Men zegt onverschilliglyk traantjen of traantje zonder n, en zoo met vele verkleinwoorden.

6. - Versta aen Zefier bleef ook geen adem meer te baet. De Dichter wil zeggen: het is uit met den zoelen Westewind; het Noorden gaet blazen.

7. - En Flora, mede in den derden naemv. - Hangt het bleek gelaat. Dit naemwoord beteekent eigentlyk den staet of de gesteldheid des aengezigts, even als het lat. vultus; maer het geldt ook dikwerf, als hier, voor het aengezigt zelf. Het is hier het onderwerp van hangen. Zoo zegt men: de oogen staen u zoo flauw, waer u insgelyks een derde naemv. is.

8. - De Dichter wil zeggen: de verwelkte, bleek geworden bloemen vallen, met hare geknakte stengels, op het verstorven veldgroen. Te regt wordt hier gesproken van Flora, Zephyri pulcherrima conjux.

[p. 88]

 

Alleen Pomona lacht en juicht^9.

10

In 't dorrend loofprieel,^10.

 

Dat van gezwollene appels buigt,^11.

 

Met Bacchus, heur gespeel.^12.

9. - Alleen Pomona, de gemalin van Vertumnus of de Lente. Versta Pomona alleen; want het byvoeg. naemw. mag voor of achter staen. - Lacht, namelyk in den blos der appelen of der herfstvruchten, welke zy in het voorjaer met Vertumnus geteeld heeft, en die in 't najaer ryp zyn. - En juicht. Dit tweede werkw. is hier niet overtollig, maer brengt eene opklimming meê; want juichen beteekent luidruchtig lachen, of uitwendige en groote vrolykheid toonen. Het zegt dus meer dan lachen.

10. - In het dorrend, of dor wordend loofprieel. Het bastaertwoord prieel schynt afkomstig uit het kloosterleven, en niets anders te beteekenen dan een bidvertrekje, een afgezonderd plaetsje waer de kloosterling gaet bidden. Het samengestelde loofprieel is keurig, uitdrukkende dat het prieel niet gemetseld, maer enkel uit loof of groen samengesteld is, en hier eigentlyk uit afhangende takken van appelboomen. Dat men thans ook spreekt vaneen lustprieel, een drinkprieel, enz., toont slechts dat de oorsprong van het woord uit het oog verloren is, en de naem anders toegepast wordt.

11. - Gezwollene, dat is groote en bolronde appels. Men mag ook gezwollen zeggen, met onderdrukking der e; maer deze moet niettemin hier uitgesproken worden om, by het opzeggen van het vers, diens zin duidelyk te verstaen te geven. - Buigt, neêrbuigt, naer onder buigt, namelyk onder het gewigt der gezwollene appels.

12. - Met Bacchus. Deze bepaling hangt nog af van lacht en juicht van v. 9. - Heur gespeel, dat is speelmakker, speelgenoot. Te regt lachen en juichen die twee in den herfst, wanneer beide feest vieren. Heur of haer mogen verwisseld worden, volgens dat de welluidendheid meêbrengt. Maer hier staet heur voor heuren, want gespeel, in dezen zin, is mannelyk. Het voorvoegsel ge drukt een samenzyn, eene vereeniging uit, en is verwant met het lat. co of con. Zoo is het hier in gespeel; zoo ook in gemael, van malen, verzamelen, in gezel, van zael, oudtyds gelyk aen 't lat. atrium, domicilium, mansio, in gebuer, van buer, oudtyds huis, woonstede. Van daer nog overbuer. Sommige dier samenstellingen worden alleen in het meerv. gebruikt, als gebroeders, gezusters, gelieven, enz. Vglk. de aenmerk. op Bild. Waarachtig Goed, v. 213.

[p. 89]

 

Ze omslingren, arm in arm gevat,^13.

 

Hun kruin met dartiend veil,^14.

13. - Ze, namelyk Pomona en Bacchus. Ze of zy, me of my, ge of gy, we of wy, worden onverschilliglyk gebruikt, volgens den eisch van 't vers of der welluidendheid. Wat hier vervolgens niet gezegd, maer meesterlyk geschilderd wordt, zinspeelt op de Bacchanalia der Oudheid, en is toepasselyk op de vrolykheden van den wynoogst in de zuidelyke landen. - Omslingeren is hier eigener dan omwinden, omwikkelen of omkronkelen, als gezegd van iets dat lange steerten oplevert welke men heen en weder bewegen kan. Zoo geeft men den naem van slingeraep aen den aep die met zynen steert aen de takken der boomen hangt. - Arm in arm gevat. Dit gezegde komt overeen met den abl. absol. der Latynen. Versta elkander by den arm gevat hebbende, of arm in arm gaende.

14. - Kruin en kroon zyn van éénen oorsprong beteekenende het bovenste van het hoofd, of wat daerop gezet wordt; doch hier is het woord kruin, per synecdochen, gebruikt voor het hoofd zelf. Voorts is het woord kruin uitgebreid tot verwante denkbeelden: de kruinen der bergen, der boomen, der torens, enz. - Met dartelend veil. Dit laetste heet in 't fr. lierre, in 't lat. hedera, aen Bacchus toegewyd, en waer de dronkaerts zoo wel als de dichters kroonen van droegen. - Dartelen, schoon en dichterlyk woord, afgeleid van het byvoeg. naemw. dartel, dat waerschynlyk afkomstig is van het verouderde darren of dorren, thans durven, en den zin heeft van weelderig, speelziek, by Kiliaen protervus, petulans, procax, lascivus. Het wordt eigentlyk gezegd van kinderen en jonge dieren, en is hier toegepast op het veil, dat tegen den boom, den muer, enz. opklimt en alles omslingert, zoodanig dat het van zyn groeijen een spel maekt. Het woord is hier allenzins eigen en dichterlyk.

[p. 90]

15

En persen 't schuimend druivennat^15.

 

En drinken vreugd en heil!^16.

 

Een halfbeschonken Saatrenstoet,^17.

 

Met waggelende schreên,^18.

15. - En zy persen, in hunne breede drinkschalen, het schuimend druivennat, voor druivensap, om het rym. Achter het rymwoord behoort een comma.

16. - Zy toonen onder het drinken zooveel vreugd, en schynen zoo gelukkig, dat men zeggen zou, zy drinken in den wyn de vreugd en het heil zelf. Men kan het ook anders opvatten, en verstaen dat zy elkander vreugd en heil wenschen of toedrinken. En zoo komt het even goed uit. Of het tafereel leven heeft, en of men het, onder 't lezen, niet voor de pogen ziet!

17. - Het byvoeg. naemw. beschonken is synoniem van dronken, lat. ebrius, maer zachter en kiesscher, terwyl bezopen te veel zou zeggen en onkiesch wezen. Het woord staet dus gelyk met het lat. semi-ebrius. Het heeft daerenboven eene lettergreep meer dan dronken, want bedronken is geene zuivere tael en komt in de woordenboeken niet voor. - Saatrenstoet. Het tweede deel der samenstelling komt overeen met het fr. suite of troupe. En het compositum laet zich oplossen in eenen stoet van Sateren of Satyri, heidensche halfgoden die werkelyk tot de Bacchusfeesten behoorden, gelyk men zien kan in de Eclogae van of toegeschreven aen Nemesianus, een latynsch dichter der derde eeuw.

18. - Met waggelende schreên of schreden. Het vers is byzonder schilderachtig en zinryk. Doch wat is eigentlyk waggelen? Een frequentatief van wagen, in 't lat. moveor, libro, vacillo. Zie Kiliaen by dit woord.

[p. 91]

 

Verschijnt en tuimelt aan hun voet,^19.

20

Met droomenden Sileen.^20.

 

Zy heffen, op den bekkenklank,^21.

 

Den beker in de hand,^22.

 

En storten lijf, en kroes, en drank,^23.

 

Onmachtig, in het zand.^24.

25

De Dagboô schiet een slaaprig oog^25.

19. - Verschijnt, namelyk voor de oogen van Pomona en Bacchus. - En tuimelt aan hun voet, aen beider voeten, enkelvoud voor het meervoud. Het werkw. tuimelen is mede een frequentat. van het verouderde, doch in Maerlants tyd nog gebruikelyke tuimen of tumen, dat is draeijen, lat. rotari. Zie St-Franciscus leven, v. 6757.

20. - Met droomenden Sileen. Deze opvoeder en gezel van Bacchus komt hier ook te pas. Silenus, meestal verbeeld zittende op eenen ezel, spreekt niet, maer hy droomt. Zyne dronkenschap is niet volkomen, doch zyne rede verdoofd.

21. - Zy, namelyk de genoemde Sateren en Sileen. - Op den bekkenklank of den klank der bekkens. Dit woord is zooveel als bakje, bakkyn, en wordt gebruikt voor het grieksche cymbalon, by de Bacchusfeesten gebruikelyk.

22. - Om dien op nieuw te ledigen.

23. - En storten. Het werkwoord is bedryvend gebruikt. - Lijf, en kroes, en drank. By dergelyke opnoemingen wordt gewoonlyk het lidwoord onderdrukt, maer het comma herhaeld voor de goede lezing.

24. - Onmachtig zynde,om henzelven regt, den drinkbeker vast te houden, en den drank aen den mond te brengen. En zie daer een voltooid en hoogst dichterlyk tafereel van het wynoogst-feest.
Thans volgen andere tafereelen op het najaer toegepast.

25. - De Dagboô of Dagbode. Versta Venus of de morgenster, grieksch φωσϕόρος, want het woord is gepersonnifiëerd, als blykt uit de hoofdletter. Vglk. Bild. Waarachtig Goed, v. 407, en onze aenteek. aldaer. - Schiet een slaaprig of slaperachtig oog. Het woord oog staet hier voor de lichtstralen der morgenster, en derhalve past het werkw. schiet volkomen.

[p. 92]

 

Door nevelige lucht,^26.

 

Daar Febus aan den hemelboog^27.

 

Naar Thetys armen zucht.^28.

 

Het Winterschuwend Vooglenheir^29.

30

Bereidt zich tot den tocht;^30.

 

En Zeeman bergt van 't bruischend Meir^31.

26. - Door nevelige of nevelachtige lucht of dampkring. De Dichter wil zeggen: de dag komt laet en duister op; maer hy zegt dat met een beeld.

27. - Hemelboog of het hemelgewelf.

28. - Naar Thetys armen zucht of tracht. Het is inderdaed, volgens mythologische opvatting, in de armen van Tethys of de zee, dat Phebus gaet rusten. En omdat Phebus naer Tethys tracht, daerom klimt hy niet hoog meer aen den hemel, maer staet in 't zuidoosten op en gaet weêr in 't zuidwesten onder. De Dichter wil zeggen: de dag komt laet en duister op, en wordt al korter en korter, maer altyd in beeldspraek. Het woord Thetys is hier kwalyk geschreven, want in 't grieksch heet het Τηθύς.

29. - Wat schoon, zinryk en dichterlyk epitheton voor de velerlei trekvogelen, die in 't najaer den winter vlugten of het Noorden verlaten. De tweede o in vooglen dient slechts om de goede uitspraek te verzekeren. Voorts zegt men schuwen of schouwen; maer het eerste is verkieslyk, omdat het tweede door zynen klank niet verschilt van schouwen, zien.

30. - Bereidt zich tot den tocht, namelyk tot zyne verhuizing of overtocht naer zuidelyke landstreken. Tocht, van togen, in 't hoogd. ziehen (zie onze aenmerk. op Bild. Hoop, v. 74) is eigen, want het werkw. in beide talen beteekent trekken; van daer trekvogel.

31. - En Zeeman, voor de zeeman, met onderdrukking van het lidwoord, omdat het zelfst. naemw. antonomastisch voor een eigennaem of eenen algemeenen persoon gebruikt is. - Bergt. Het werkw. bergen, of oudduitsch bergan, zoo ond als de tael, beteekent hier in zekerheid brengen. Het komt in de vroegste oorkonden voor met de beteekenis van 't lat. servare, recondere, abscondere, celare, servare en zelfs sepelire. - Van het bruischend meir of van de onstuimige zee. In 't lat. zou men dit van door ex uitdrukken. Meir is hier gebruikt in den zin van de zee. Zie de aent. op Bild. Weldadigheid, v. 43.

[p. 93]

 

Zijn bootjen in de bocht.^32.

 

De Jachtstoet vliegt den uchtend voor,^33.

 

En ijlt door berg en woud,^34.

35

En zit de blode haas op 't spoor,^35.

32. - Zijn bootjen. Dit is het voorwerp van het bedryv werkw. bergt. - Het woord bocht beteekent kromte en wordt gezegd van eene reede die binnenwaerts gebogen ligt, anders genoemd inham. De Franschen zeggen anse of baie.

33. - De Jachtstoet. Versta de stoet van jagers of het jagersgezelschap. Zie boven v. 17. - Vliegt den uchtend voor, dat is, trekt naer buiten of gaet naer de jagt voor dat het dag is. De drift, eigen aen de jagers, is zeer wel uitgedrukt door het werkw. vliegt. Voorts schryft men ochtend en uchtend, wat even goed is.

34. - IJlen is haestig loopen, en derhalve hier weêr zeer gepast.

35. - Spoor, by Kiliaen speur, komt overeen met het lat. vestigium. De spreekwyze op het spoor zitten, voor het spoor nauwkeurig en met volharding opvolgen, is een Nederduitsch idiotismus, van dagelyksch gebruik, als in dit gezegde iemand achter zyn veêren zitten, iemand op de hielen zitten voor hem achtervolgen, enz. Het byvoeg. naemw. blood, bloode, nog veelal in Noord-Nederland met scherplange of dubbele oo geschreven, maer in de gesproken tael dikwerf verkort tot bloo, stemt eigentlyk overeen met het lat. timidus, en is by uitstek eigen aen den haes. Doch hier staet de haas in den derden naemv.; het woord is dus vrouwelyk gebruikt. Geen wonder. Bild. in zyn Geslachtlyst pleit voor het vrouwelyk geslacht van dit woord, en wil dat haas eigentlyk het wyfje van dat dierenslag aenduidt, terwyl het mannetje haar heet, gelyk in 't eng. hare. Wy weten nu ten minste het waerom van Bilderdijks gebruik; maer toch is en blyft haes by alle andere schryvers mannelyk.

[p. 94]

 

Of zoekt de snep in 't hout;^36.

 

Waar zijt gij thands, Bevalligheên,^37.

 

Wier maagdelijke yoet^38.

 

Hier onlangs plach ten rei te treên,^39.

36. - Te regt, want de hier gemeende snep heet houtsnep of boschsnep, en daer loopt men niet achter, maer zoekt ze op.
De acht volgende verzen dienen om tot het tweede deel van het dichtstuk over te gaen; maer ook hier heerscht de beeldspraek voort en de beelden zyn gemaeld met de kleuren der Idylle.

37. - Bevalligheên. Versta de dry dusgenaemde Gratiae of Charites, waer de heidensche oudheid zooveel meê ophad.

38. - Wier maagdelijke voet. Nog eens het enkelv. voor het meerv. gelyk de dichters dikwerf doen. De gewooné epitheta der Charites by de Latynen zyn modestoe, pudicoe, verecundoe, enz.

39. - Hier, namelyk op het veld, onlangs, te weten in het vorige jaergetyde of den zomer. - Plach, eerste betrekkelyk verleden tyd van plegen, gewoon zyn. Men zegt ook plagt, maer plag zal wel regelmatiger wezen. - Ten rei te treên of te treden. Men zegt dansrei en zangrei, welk laetste in 't fr. choeur heet; doch hier is het eerste gemeend, als blykt uit voet en treden. By ons wordt het woord rei vrouwelyk gebruikt, doch kwalyk schynt het. Zie ook de aenmerk. op Bild. Geestenwareld, v. 469.

[p. 95]

40

Waar thands de moordzucht woedt!^40.

 

Waar vloodt gy, lachjens, spel, en dans,^41.

 

En schuldelooze lust!^42.

 

Verlept met air- en rozenkrans!^43.

 

In wijn en bloed gebluscht!^44.

 

 

45

Welaan dan, dierbre Hartvriendin,^45.

40. - Waar thands de moordzucht, namelyk der begeerige jagers, woedt. Over het woord zucht in samenstellingen, zie de aenteek. op Bild. Landheil, v. 57.

41. - Waar vloodt gy. Versta, waer zyt gy heen gevlugt.

42. - Dit vers is zeer kiesch door het bygevoegd epitheton dat alle wulpsche denkbeelden uitsluit. Overigens is lust voor lusten gebruikt, in 't fr. plaisirs innocents.

43. - Verlept of verwelkt, als gy zyt. Het werkw. leppen beteekent eigentlyk met de lippen of met het uiterste der lippen aenroeren, proeven, in 't lat. libare of praegustare. Derhalve is verleppen, onzydig werkw., zooveel als door het leppen zyne frisscheid verliezen. Zie de aenteek. op Bild. Weldadigheid, v. 2. - Met, dat is even als de air- en rozenkrans of kransen die gy op het hoofd draegt. Door het eerste verstaet de Dichter de kransen van korenairen, in 't lat. aristoe, waer Ceres en hare nymfen meê gekroond gaen en ten dansrei treden. Wat is alles toch dichterlyk!

44. - Blusschen is synoniem van dooven, uitdooven, lat. extinguere. Van daer den honger blusschen, alsmede bluschpot. Nu de lachjens, het spel, de dans van v. 41, en de lusten van het volgende, zyn uitgedoofd in den wyn der Bacchusfeesten en in het bloed dat de jagers vergieten.
Zie daer het tweede deel des dichtstuks aengebragt en voorbereid. De Dichter gaet het heil van het huisselyk leven zingen, tegenovergesteld aen het geluk van het buitenleven, dat met den zomer eindigt.

45. - Welaan. Tusschenwerpsel van opwekking gelyk het lat. agedum. - Dierbre Hartvriendin, des Dichters gade.

[p. 96]

 

Ontvluchten wy het land!^46.

 

De Lente leidt er vreugd, en min,^47.

 

En onschuld, by de hand;^48.

 

Het Najaar teelt er zwelgery,^49.

50

En wreedheid, en geweld;^50.

 

Mijn Wellust, kom, en vlieden wy!^51.

 

Ontvlieden wy het veld!^52.

 

ô Smaken we aan den stillen haard,^53.

46. - Ontvluchten wy, voor laten wy ontvlugten. - Het land. Het behoort niet gezegd dat hier dit woord op te vatten is in den zin van het fr. campagne.

47. - De Lente, gepersonnifiëerd en daerom met eene hoofdletter geschreven. - Leidt er, namelyk op het land. - Vreugd en min, zoo wel te verstaen van den zang- en paertyd der vogelen als in eenen anderen zin.

48. - En onschuld. Nog eens bygevoegd om alle onzedelyke denkbeelden uit te sluiten. - Bij de hand, of met de hand, het fr. à la main, want het wordt van Lente gezegd, niet van vreugd, min of onschuld.

49. - Het Najaar, wederom gepersonnifiëerd. - Teelt er, te weten op dat zelfde land, doch in tegenoverstelling met de liefelyke teelt der Lente, enkel zwelgery by de wynoogstfeesten. Het woord is krachtig, overeenkomende met het fr. ivrognerie, en het lat. ingluvies. Zie de aenmerk. op het werkw. zwelgen by Bild. Geestenwareld, v. 271.

50. - En wreedheid, by de jagtpartyen, en geweld vooral tegen de weerlooze dieren en vogelen.

51. - Mijn Wellust. De Latynen zeiden, in denzelfden zin, deliciae meae van vrouw en kinderen. - Het werkw. kom is weder niets anders dan een woord van opwekking.

52. - De herhaling van vlieden, eens als onzydig, en nog eens als bedryvend werkw. met zyn voorwerp, is zeer behagelyk.

53. - We voor wy. Zie de aenmerk. op v. 13. Hier is we noodzakelyk omdat de korte e in de volgende a versmelt, hetgeen de lange y niet doen zou. Echter moet men we aan uitspreken, en niet waan, dat verkeerd kan opgevat worden door den hoorder. - Aan den stillen, vreedzamen haard. Het woord staet gelyk met het fr. foyer.

[p. 97]

 

En verr' van woesten moord,^54.

55

't Genoegen, slechts voor hun bewaard,^55.

 

Wier hart eenstemmig gloort.^56.

 

De Jaartijd keere zoo hy moog,^57.

54. - Van woesten moord. Dit zelfst. naemw. was eertyds vrouwelyk ook in Nederland, en is dat by ons gebleven. Woest wordt gezegd van plaetsen en persoonen: in het eerste geval beteekent het eenzaem, verwilderd, in het tweede, ongetemd, roekeloos. Van daer woesteny. Zie de aenmerk. op Bild. Geestenwareld, v. 277, en verwoesten, ibid., v. 129.

55. - 't Genoegen, voorwerp van smaken. - Slechts of alleenlyk, enkelyk voor hun bewaard, weggelegd, het fr. réservé. Men zegt voor hen, met den vierden naemv. waer heden alle voorzetsels meê gebruikt worden; maer eertyds regeerde voor, even als andere voorzetsels, den derden naemv., en mag daer nog meê vervoegd worden, inzonderheid wanneer de welluidendheid er by wint.

56. - Indien er slaet stond in plaets van gloort, het zou eigener zyn en beter overeenkomen met eenstemmig voor eenstemmiglyk, in 't fr. à l'unisson. Maer gloren is zooveel als glimmen, derhalve wel een weinig ongepast en, naer 't schynt, enkel om het rym gebruikt, wat zeker niet verdienstelyk is.

57. - De Jaartijd. Het woord staet voor jaergetyde, en kan daer zeker voor dienen, althans in poezy. - Keere of verandere, maer het eerste is gepaster als zinspelende op den jaerkring, fr. cycle solaire, waer de getyden aenhoudend in keeren of draeijen en elkander geregeld opvolgen. - Zoo, of gelyk, hy moog of moge. Versta, gelyk de orde meêbrengt, of als de natuer het hem voorschryft.

[p. 98]

 

Voor ons is 't eeuwig Lent',^58.

 

En, lacht heur zoetheid uit uw oog,^59.

60

Geen Winter die ze schendt!^60.

 

De liefde, die ons hart vervult,^61.

 

Vervult ons ledig huis;^62.

 

En Dichtkunst, wier lauwrier ons hult,^63.

 

Verzoet ons alle kruis.^64.

58. - Voor ons is 't eeuwig, dat wil zeggen immer en door de verschillende jaergetyden heen, Lente, of lentetyd.

59. - En, lacht heur zoetheid, namelyk de zoetheid der Lente. De rede is hypothetiek of onderstellender wyze ingerigt, en vordert daerom den ondervragenden vorm. De zin is: indien hare zoetheid lacht uit uw oog, enkelv. voor het meerv.

60. - Geen Winter. Versta, zoo is er geen Winter, als gevolgtrekking uit de onderstelling. - Die ze schendt. Versta, die bekwaem zy om die Lente of hare zoetheid te schenden.

61. - Ons hart, namelyk ons beider hart.

62. - Vervult ook ons ledig huis. De herhaling van het werkw. is weêr zeer schoon, en het epitheton ledig, zinryk en contrast makend.

63. - En Dichtkunst, gepersonnifiëerd, en daerom zonder lidwoord en met eene hoofdletter geschreven. - Wier lauwrier. Veelal schryft men laurier, van het fr. laurier, en dit van 't lat. laurus. Maer men zegt ook lauwer, alwaer de w per epenthesin ingelascht is voor het gemak der uitspraek, en om die reden kan zy hier ook gewettigd worden. - Ons hult, versiert. Over het werkw. hullen, zie aenteek. op Bild. Landheil, v. 54.

64. - Verzoet. Het werkw. verligt ware hier even gepast. Misschien heeft de Dichter dit laetste vermeden omdat het in de uitspraek, zoo wel als in Bild. spelling, verward kan worden met verlichten, helder maken.

[p. 99]

65

In de armtjens van 't aanvallig wicht,^65.

 

Ons beider levend beeld,^66.

 

Wordt de arbeid tot een zoete plicht,^67.

 

Die 't hart aandoenlijk streelt.^68.

 

Hoe zalig! dartlende op mijn kniên,^69.

65. - In de armtjens of armpjens. Beide vormen zyn gebruikelyk. - Van het aanvallig of bevallig, in 't fr. gracieux, wicht of kind, vooral aenvallig, wanneer het zyn vader of moeder omarmt of omhelst. Het naemwoord wicht, by Graff vertaeld door ens, creatura, en by onze oude schryvers gebruikt voor mensch of menschelyk schepsel, nog overig in booswicht, het fr. être méchant, en in hellewicht, in 't fr. tison de l'enfer, wordt thans alleenelyk gezegd van een kind, als Kiliaen opgeeft, infans, puer, naest het verkleinwoord wichtje, lat. infantulus.

66. - Dit vers is enkel bystelling van het vorige wicht. Versta: dat het levend beeld is van ons beide.

67. - Wordt de arbeid, anders zwaer en afmattend, tot een zoete, eene aengename plicht. Het epitheton is allenzins eigen, eigener zelfs dan verzoeten by kruis. En hoogstwaerschynlyk zou de Dichter het in v. 64 niet gebruikt en aldus hier niet herhaeld hebben, hadde hy het daer door verlichten durven vervangen.

68. - Het bywoord aandoenlijk beantwoordt aen het fr. d'une manière touchante of affectueuse. Maer dit denkbeeld ligt reeds opgesloten in het werkw. streelen: derhalve is het hier eene loutere overtolligheid of pleonasmus die het vers verzwakt, ja bederft.

69. - Hoe zalig! Deze uitroep, die in het vervolg nog meermaels herhaeld wordt, is elliptisch, aen dergelyke uitdrukkingen byzonder eigen, omdat het hart geene zinsneden maekt, maer zich ontlast in kreten. Versta er hier by is het voor ons of hoe zalig zyn wy. Het byvoeg. naemw. zalig, alleen gebruikt, als hier, beteekent hoogstgelukkig, volkomen gelukkig, in 't fr. bienheureux; maer in samenstelling geldt het enkel voor ryk, zoo wel in 't kwaed als in 't goed, overstelpt van 't geen wat het woord uitdrukt daer 't meê vervoegd is. Gelukzalig is derhalve ryk aen geluk, daervan als 't ware overladen. Zoo zyn ook te verstaen eerzalig, kinderzalig. En even zoo rampzalig, armzalig, jammerzalig, enz. - Dartelende op mijn kniên. Versta, wanneer het dartelt op myn knieën,, en vat het werkw. op in den zin van het fr. jouer, folâtrer. Zie voorts het gezegde op v. 14.

[p. 100]

70

Of hangende aan uw schoot,^70.

 

Elkaâr verdubbeld weêr te zien^71.

 

In 't kostelijk kleinood!^72.

 

Hoe zalig! als zijn lieve lach,^73.

70. - Twee beelden beide even eigen aen het kind, dat op de vaderlyke knieën speelt of dartelt, en dat de moeder aen 't lyf hangt.

71. - Elkaâr of elkander verdubbeld weêr te zien. Te regt, want de trekken van vader en moeder staen op het aenzigt des kinds te lezen, en aldus zien beide zich zelven als 't ware verdubbeld weder.

72. - In 't kostelijk, het onschatbaer kleinood. Dit woord wordt thans zoo goed als uitsluitelyk gebruikt voor edelgesteenten en kostbare zeldzaemheden, en in dien zin is het, hier aengewend, als zynde hun kind het kostbaerste edelgesteente van de gansche wereld voor de ouders. Volgens zyne woordstamming beteekent het klein goed, kleine bezitting, van ôt, ode, in 't lat. possessio, opes. Van daer allodie, oorspronkelyk alodie, al eigen goed, volle eigendom, onderscheiden van het lat. feudum, leengoed. De beide laetste verzen, wat de woordschikking betreft, hangen af van Hoe zalig van v. 69.

73. - Hoe zalig! als of wanneer zijn lieve lach. Behalve dat het byvoeg. naemw. lief byzonder toepasselyk is op den betooverenden kinderlach, geeft hier de herhaling der voorletter l een zeker sieraed aen het vers, sieraed dat in onze tael vooral behaegt. Zoo zegt men lief en leed, grof en groot, ziek en zuchtig, blond en blauw, dik en dun, man en muis, kind noch kraei, vuer noch vonk, weêr en wind, enz. Zie ook onze aenteek. op Bild. Ziekte der Geleerden, II, 352.

[p. 101]

 

Zijn stamelende mond,^74.

75

Ons 't minzaam hartjen uiten mag,^75.

 

Zoo zuiver nog van grond!^76.

 

Hoe zalig! als zijn scherp gezicht^77.

 

Dat geestvol vuur verraadt,^78.

 

Dat uit zijn moeders oogen licht!^79.

74. - Als Zijn stamelende mond. Het werkw. stamelen of stameren is een frequentat. van het oudhoogduitsch stammen, en dit van stam, in 't lat. balbus, haesitans. Het is verwant met stem en met stom. En nu is er niets zoo aenvallend dan het gesnap van het kind, dat nog stamelt en geene woorden goed kan uitspreken. Het waerom volgt.

75. - Ons het minzaam, het beminnelyk hartjen uiten mag. Dat ons in den derden naemv. staet, blykt. Maer wat is dat verkleinwoord hartjen wel gekozen, wat is het aendoenlyk en vol van gevoel. - Uiten, een schoon en echt nederduitsch woord, beteekent zyne denkbeelden of gewaerwordingen te kennen geven, om het even door teekens of door woorden. Het is derhalve des te eigener voor het kind dat zyne gevoelens nog niet spreken kan, maer die niet min weet te uiten.

76. - Versta, hetwelk nog zoo zuiver is van grond. Maer dat dit vers boven alle vergelyking schoon is, moet gevoeld worden door het hart zelf.

77. - Scherp gezicht. Dit laetste staet voor oogen, en scherp beteekent vinnig, levendig. Men denke aen het acies oculorum der Ouden.

78. - Het epitheton vol van geest past volkomen by het naemw., en bepaelt daer nauwkeurig de beteekenis van. - Het werkw. verraden, even als het fr. trahir, in den zin van onvrywillig bekend maken, is allenzins wettig en hier byzonder wel gepast.

79. - Het dat van het vorig vers is een aenwyzend voornaemw.; het dat van dit en het volgend vers is een betrekkelyk voornaemw. - Daer staet uit zijn moeders oogen, met het teeken van den tweeden naemv. by het naemw. alleen, en zoo is de spreuk allenzins wettig. Zyns of zyner moeders zou volstrekt niet deugen. - Licht of schittert, want in dezen onzydigen zin is het werkw. zeer keurig gebruikt.

[p. 102]

80

Dat in heur aders slaat!^80.

 

Hoe zalig! als zijn kinderhand^81.

 

Ons hals en wangen strookt,^82.

 

En 't binnenst van ons ingewand^83.

 

Van zachte ontroering kookt!^84.

80. - Dat in heur aders slaat. Versta, dat in en met het bloed in hare aders slaet, en derhalve deel maekt van haer zelve, haer aengeboren is.

81. - Als zijn kinderhand, van natuer reeds lief en aengenaem, wat in het eerste deel der samenstelling genoegzaem uitgedrukt is.

82. - Ons hals en wangen strookt. Ons is in derden naemv., dativus commodi, en stroken staet gelyk met stryken, streelén en vleijen. Het stroken is by uitstek eigen aen het kind, zyn middel en zyn wapen, waermeê het alles wint en overwint. Hals en wangen voltooit het liefelyk beeld.

83. - En 't binnenst, voor binnenste, van ons ingewand. Dit laetste is gebruikt in den zin van het lat. viscera, volkomen onderscheiden van het lat. intestina. Het bygevoegde binnenste verheft en versterkt de gedachte, en verduidelykt de uitdrukking.

84. - Van zachte ontroering. Het epitheton sluit alle denkbeeld van drift uit, en wyst enkelyk op het gevoel, welks kracht zoo gelukkig en tevens zoo dichterlyk aengeduid wordt door dat schoone woord kookt, gebruikt in den zin van het lat. fervescere. Hiermede is het tafereel afgewerkt: wat volgt is de gevolgtrekking uit het huisselyke stilleven, in de voorgaende verzen analytisch gezongen.

[p. 103]

85

Mijn waarde! welk een zaligheid,^85.

 

Wat Hemelsch heilgenot,^86.

 

Heeft de Almacht om ons uitgebreid!^87.

 

ô Zeegnen wy ons lot?^88.

 

Vernieuwt zich 's Aardrijks kracht en jeugd,^89.

90

Of neemt zijn bloeistand af,^90.

85. - Zaligheid. Versta gelukzaligheid, volgens onze aenmerk. op v. 69.

86. - Dit vers is louter by stelling van het vorige vers, doch zeer vernuftig bygevoegd om den zin van het woord zaligheid te bepalen: namelyk de Dichter verstaet eene zaligheid zoo verheven, zoo zuiver als het heil dat men in den Hemel geniet, met uitsluiting van alle zinnelyk denkbeeld.

87. - De Almacht, God namelyk, aengeduid door een zyner oneindige volmaektheden. - Om ons, of rondom ons uitgebreid. Waerom niet uitgespreid? Omdat hier geen denkbeeld van verspreiden, lat. dispergere, maer enkel dat van vergrooten of groot maken, lat. expandere, te pas komt.

88. - Dit vers is het epiphonema uit de redenering opgemaekt.
Thans volgt, voor het laetste, het duerzaem echtgeluk, nog eens analytisch toegepast en vergeleken met de vier afwisselende jaergetyden.

89. - Namelyt in de Lente. Versta: indien zich, enz., want de rede is weêr onderstellend, en daerom met den ondervragenden vorm ingerigt.

90. - In het najaer of den herfst. - Bloeistand, versta den stand of staet van zynen bloei. Het samengestelde, al komt het in geen woordenboeken voor, is analogisch en dus wettig. Men zegt burgerstand, adelstand, enz. - Het gebruik van afnemen in den zin van het lat. decrescere, en van toenemen in dien van accrescere, is alledaegsch.

[p. 104]

 

ô Zoeken we elders lust noch vreugd,^91.

 

Die God ons t' onzent gaf!^92.

 

De Jonkheid hupple op 't Lenttapeet,^93.

 

En liefkoze onder 't groen:^94.

91. - ô Zoeken we, voor laten wy zoeken. Besluit uit de onderstelling. - Elders of buiten 's huis. - Lust noch vreugd. Het laetste zegt minder dan 't eerste: daer is klimming. Het voegwoord noch wordt in dit en dergelyk geval maer eens gebruikt tusschen de beide zelfst. naemw., ten ware men er wilde op drukken.

92. - Gaf. Versta, gegeven heeft. - De bywoordelyke uitdrukking te onzent is een nederduitsch idiotismus, zeer gebruikelyk. Zoo zegt men te mynent, te uwent, te hunnent. Zoo ook mynent halve, van uwent wege, enz.

93. - De Jonkheid. Men schryft ook jongheid; maer het eerste is verkieslyk, voor het gemak der uitspraek, gelyk men insgelyks jonkheer en jonkvrouw zegt. - Huppele is het frequentat. van het min gebruikte huppen (zie by Bild. Waarachtig Goed, v. 238), by Kiliaen subsilire, subsultare, eene snelle beweging uitdrukkende met kleine sprongen. Het is dus geen dansen, maer minder dan dat, ofschoon van gelyken aert. - Op 't Lenttapeet, of het tapeet der Lente. Men zegt even wel tapyt, dat van het fr. tapis afgeleid is, terwyl het eerste regtstreeks voortkomt uit het lat. tapetum. Dat de Dichter hier het eerste gras bedoelt, spreekt van zelf.

94. - Onder 't groen, namelyk onder het eerste loof der boomen. - Het simplex kozen beteekent spreken, praten, thans veelal vervangen door het frequent. keuzelen. Van daer kan men het samengestelde liefkozen verklaren, inzonderheid gezegd van de moeder die haer kind liefkoost. Hier geldt het jonge vryers en is op hen even toepasselyk. De wending is hier een toegevende volzin, met regtstreekschen vorm, op te lossen door: laet de jongheid huppelen, enz., en zoo ook in de volgende verzen.

[p. 105]

95

Een vlam die van geen doven weet,^95.

 

Zal onze borst doorgloên.^96.

 

De Bouwman oogste 't rijpe graan^97.

 

In heete Zomerlucht:^98.

 

Ons harte zal vereenigd slaan,^99.

100

En aâmen eene zucht.^100.

95. - Een vlam, namelyk eene liefdevlam, die van geen doven weet, met andere woorden, die onuitdoofbaer en derhalve eeuwigdurend is. Bild. gezegde is veel dichterlyker, want het geeft leven en wil aen de gemeende vlam, en is ten andere gemeen in onze tael. Onze Dichter gebruikt het werkw. doven met de zachtlange o, doch de meeste schryvers in Holland en alle de Belgen geven er de scherplange of dubbele oo aen.

96. - Doorgloên, verkort uit doorgloeijen. Versta in vollen gloed zetten.

97. - De Bouwman. Versta de landbouwer; maer het eerste is allenzins wettig en gebruikelyk. - Oogsten, bedryv. werkw., zooveel als inzamelen, wordt inzonderheid gezegd van veldvruchten, hier het rijpe graan.

98. - In heete Zomerlucht, dichterlyke wending voor in den vollen zomer.

99. - Ons harte. De toonlooze e, hier noodig om hart te verlengen, werd eertyds by zeer vele woorden gebezigd, en is heden nog by sommige gebruikelyk. - Zal vereenigd of eenstemmiglyk slaan, of kloppen. Het is nagenoeg dezelfde gedachte als in v. 56, doch hier met een ander beeld uitgedrukt.

100. - En aâmen, voor ademen eene zucht. Eene ware hier beter met twee accenten geteekend ééne, als staende voor eene en dezelfde. Het werkw. ademen, van aert onzydig, beteekent adem halen; maer als bedryvend wordt het even dikwerf gebruikt in den zin van uitgeven. Zoo zegt men: die bloemen ademen zoete geuren. Zoo ook Bild. Ziekte der Geleerden, I, 342: haar boezem ademt zegen. Het naemw. zucht dient hier opgevat te worden in den zin van begeerte of het fr. désir. In die beteekenis, als mede in die van krankte, als in geelzucht, waterzucht, moederzucht, door Bild. elders gebruikt voor hetgeen men gewoonelyk moederkwael heet, is het algemeen vrouwelyk, terwyl zucht in den zin van ademtocht, fr. soupir, haleine, souffle, veelal mannelyk gebruikt wordt.

[p. 106]

 

De Weiman jage 't wildbraad op^101.

 

Door struik en wildernis:^102.

 

Wy voelen, elken hartenklop,^103.

 

Wat 's Hemels Eden is.^104.

101. - De Weiman. Wy zagen daer aenstonds en verklaerden het woord Bouwman; maer wat is Weiman? Eene verkorting uit Weidman, heden eenigzins verouderd, maer toch van zeer goed gehalte, en beteekenende jager, het lat. venator. Het werkw. weiden, lat. venari, is zoo oud als de tael, en schynt oorspronkelyk den zin van het lat. vagari gehad te hebben. Vglk. de aenteek. op Bild. Hoop, v. 153. Van daer uitweiding, in 't fr. digression. Kiliaen heeft Weydener en Weidman, lat. venator. Het woord weidtasch of weidzak, in 't lat. pera venatoria, is nog van dagelyksch gebruik. - Jage het wildbraad op. Het werkw. opjagen, fr. faire lever, is byzonder eigen als jagtterm. Men zegt: eenen hoes opjagen, dat is, hem uit zyn leger doen gaen. Wat het woord wildbraed raekt, het beteekent wat men in 't fr. uitdrukt door venaison of gibier. Het is hier metonymisch gebruikt, namelyk het gebraden of toebereid vleesch van het wild dier, voor dat dier zelf.

102. - Versta er by heen, in 't fr. à travers. Het woord struik staet hier gelyk met het fr. buisson, en wildernis mag opgevat worden in den zin van heide of woeste streken. Nu, geen van beide ontziet de jager, hy snelt overal door en overal heen.

103. - Elken hartenklop, zoo veel als iederen oogenblik, doch met een verschillend beeld uitgedrukt.

104. - Namelyk in ons huwelyksheil smaken wy het heil van het Paradys, door den Hemel aen de eerste menschen geschonken, en waer men struiken noch wildernissen te duchten had.

[p. 107]

105

De Winter teistre de Aard met vorst.^105.

 

Of storme ons boven 't hoofd:^106.

 

Wy vinden aan elkanders borst^107.

 

Wat tijd noch Jaarkeer rooft.^108.

105. - Met vorst, het guerste voortbrengsel van den Winter. - Het werkw. teisteren beteekent ruwelyk behandelen. Het is sterker dus dan kwellen, en stemt genoegzaem overeen met het fr. tourmenter. Het is door zynen vorm duidelyk een frequentat., en komt van teezen, teesen, of teesten (by Kiliaen carpere, vellere, trahere), by Wachter tatschen, en door dezen vertaeld door incivilius contrectare. Hy leidt het af van tatse, het lat. palma, en dit van het gr. πέντοζος, quod dicitur de manu, quia quinque ramos (ὄζος, ὄζος) habet. Derhalve wil hy dat ons woord daervan gemaekt is met afsnyding van pente. Hodie, zegt hy, abit in contemptum, et usurpatur tantum de palma hominis rustici.

106. - Stormen is een onzydig werkw. en ons staet in den derden naemv. De Dichter bedoelt de stormwinden aen den Winter eigen, en zyn vers is zeer schoon en zinryk.

107. - Wy vinden datgene, dat heil, dat goed.

108. - Wat ons door tyd noch door jaerkeer ontroofd kan worden. Het woord jaerkeer drukt het keeren of het afwisselen der jaergetyden uit, en, al staet het in geen woordenboeken, het is niet te min allenzins wettig en hier ter plaetse zeer keurig.